متن درس
نظام‌مندی حوزه‌های علمیه: تأملی فلسفی و فقهی در جایگاه عالمان دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۱۵۷)
مقدمه
حوزه‌های علمیه، به‌سان مشعل‌هایی فروزان در سپهر معرفت دینی، نقشی بی‌بدیل در پاسداشت و ترویج ارزش‌های الهی و هدایت جامعه اسلامی ایفا می‌کنند. این نهادهای کهن، چونان قلب تپنده‌ای در کالبد امت اسلامی، وظیفه‌ای خطیر در حفظ هویت دینی و تقویت بنیان‌های معنوی انقلاب ۵۷ بر عهده دارند. با این حال، آشوب و بی‌نظمی در ساختار این نهادها، چونان سایه‌ای سنگین، کارآمدی و اقتدار آن‌ها را تهدید می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، در درس‌گفتار شماره ۱۱۵۷، با نگاهی فلسفی و فقهی، ضرورت نظام‌مندی حوزه‌های علمیه را مورد تأمل قرار داده و با نقدی عمیق بر وضعیت موجود، الگویی سیستمی برای ساماندهی عالمان دینی و تقویت جایگاه ایشان در چارچوب «في سبيل الله» ارائه می‌دهند. این نوشتار، با وفاداری به محتوای اصلی، کوشیده است تا این تأملات را در قالبی علمی و دانشگاهی بازنمایی کند، تا هم‌چون آیینه‌ای صاف، اندیشه‌های استاد را به مخاطبان فرهیخته منتقل سازد.
بخش نخست: جایگاه عالمان دینی در چارچوب «في سبيل الله»
مفهوم «في سبيل الله» و نقش عالمان
عالمان دینی، به‌سان پاسداران حریم معرفت الهی، در چارچوب «في سبيل الله» تعریف می‌شوند. این مفهوم، که ریشه در قرآن کریم دارد، به فعالیت‌هایی اشاره دارد که در راستای تحقق اهداف الهی و خدمت به دین صورت می‌گیرند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ
صدقات تنها برای فقرا و مسکینان و کارگزاران بر آن و کسانی که دل‌هایشان به دست آورده می‌شود و برای آزادسازی بردگان و بدهکاران و در راه خدا است.
عالمان، به‌عنوان عاملان دین، در زمره مصادیق «في سبيل الله» قرار می‌گیرند. این جایگاه، نه تنها شأن والای عالمان را نشان می‌دهد، بلکه مسئولیت سنگین ایشان را در حفظ و ترویج دین الهی یادآوری می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که فعالیت عالمان باید در این چارچوب تعریف شده و از هرگونه پراکندگی و بی‌نظمی به دور باشد.
دوگانه آزادی و نظام‌مندی
فعالیت‌های دینی در راستای «في سبيل الله» را می‌توان در دو حالت متصور شد: حالت آزاد و حالت سیستمی. حالت آزاد، که استاد از آن به‌عنوان هرج‌ومرج یاد می‌کنند، وضعیتی است که در آن هیچ قاعده و نظمی بر فعالیت‌های عالمان حاکم نیست. در مقابل، حالت سیستمی، نظامی قاعده‌مند و منظم است که در آن جایگاه، مراتب، و وظایف عالمان به‌دقت تعریف شده‌اند. این دوگانه، چونان دو مسیر متضاد، مسیر حرکت حوزه‌های علمیه را تعیین می‌کنند: یکی به سوی آشوب و دیگری به سوی نظم و اقتدار.
جمع‌بندی بخش نخست
جایگاه عالمان دینی، به‌سان ستون‌هایی استوار در بنای دین، در چارچوب «في سبيل الله» تعریف می‌شود. این جایگاه، که ریشه در آیات قرآن کریم دارد، عالمان را به‌عنوان کارگزاران الهی معرفی می‌کند. تمایز بین حالت آزاد و سیستمی، ضرورت حرکت به سوی نظم و قاعده‌مندی را برجسته می‌سازد، تا حوزه‌های علمیه بتوانند رسالت خویش را در هدایت امت اسلامی به‌درستی ایفا کنند.
بخش دوم: ضرورت نظام‌مندی حوزه‌های علمیه
ویژگی‌های نظام سیستمی
نظام سیستمی، چونان نقشه‌ای دقیق برای بنای حوزه‌های علمیه، نیازمند تعیین تعداد، مراتب، و خصوصیات عالمان است. در این نظام، هر عالم دارای کد و شماره‌ای مشخص است که جایگاه علمی و عملی او را معین می‌کند. این ساختار، مانند نظامی منظم از ستارگان در آسمان معرفت، امکان شناسایی دقیق عالمان و رتبه‌بندی ایشان را فراهم می‌آورد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که در چنین نظامی، تفاوت و عدم تفاوت به‌طور هم‌زمان محقق می‌شود: همه عالمان شناخته شده و جایگاهشان مشخص است (عدم تفاوت در شناسایی)، اما مراتب علمی و عملی ایشان متفاوت است (تفاوت در رتبه‌بندی).
پیامدهای نظام‌مندی بر وجوهات دینی
یکی از نتایج برجسته نظام‌مندی، تقویت اعتماد عمومی به پرداخت وجوهات دینی، مانند خمس و مالیات دینی، است. در وضعیت کنونی، که مردم از نحوه مصرف این وجوهات اطمینان ندارند، تردید و امتناع از پرداخت رایج است. اما در نظام سیستمی، شفافیت در مصرف وجوهات، چونان جویباری زلال، اعتماد مردم را جلب کرده و سرمایه مالی حوزه‌ها را فزونی می‌بخشد. این امر، حوزه‌ها را به منبعی قدرتمند برای تولید علم و معرفت دینی تبدیل می‌کند.
نقد وضعیت هرج‌ومرج
وضعیت کنونی حوزه‌های علمیه، که استاد از آن به‌عنوان «سیستم آزاد» یاد می‌کنند، در حقیقت گرفتار هرج‌ومرج است. این آشوب، چونان آب گل‌آلودی که ماهیان حقیقت را پنهان می‌کند، به بی‌نظمی و فقدان پاسخگویی منجر شده است. نمونه‌هایی چون حوادث ناگوار برای طلاب، بدون پیگیری و مسئولیت‌پذیری، نشان‌دهنده عمق این بحران است. در چنین وضعیتی، هیچ‌کس خود را مسئول نمی‌داند و آسیب‌های وارده به طلاب، مانند زخم‌هایی ناسور، درمان نمی‌یابد.
جمع‌بندی بخش دوم
نظام‌مندی حوزه‌های علمیه، چونان چراغی در تاریکی هرج‌ومرج، راه را برای ساماندهی عالمان و تقویت اقتدار دینی روشن می‌سازد. تعیین مراتب و خصوصیات عالمان، همراه با شفافیت در مصرف وجوهات، حوزه‌ها را به کانونی قدرتمند برای ترویج دین تبدیل می‌کند. نقد وضعیت هرج‌ومرج، ضرورت حرکت به سوی نظم و قاعده‌مندی را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
بخش سوم: ملاک‌های علمی و شرعی در نظام‌مندی
نیاز به استانداردسازی ارزیابی
در نظام سیستمی، ملاک‌های علمی و شرعی برای تعیین مراتب عالمان، چونان میزان‌هایی دقیق، باید مشخص شوند. این ملاک‌ها، از ادعاهای بی‌اساس جلوگیری کرده و جایگاه هر عالم را بر اساس اسناد معتبر تعیین می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که در وضعیت هرج‌ومرج، هر فرد می‌تواند ادعای عالمیت کند، اما در نظام سیستمی، چنین ادعاهایی باید با مدارک و شواهد اثبات شوند. این امر، مانند جداسازی گوهران ناب از سنگ‌های بی‌ارزش، شأن علمی حوزه‌ها را حفظ می‌کند.
پیشنهاد نظام‌مندی رشته‌ها
حوزه‌های علمیه باید رشته‌های علمی را مشخص کرده و برای هر عالم سند علمی صادر کنند، مشابه نظام‌های پزشکی یا دانشگاهی. این پیشنهاد، چونان بنایی استوار، جایگاه علمی عالمان را تقویت کرده و از پراکندگی در آموزش و ارزیابی جلوگیری می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به نظام‌های موفق در سایر حوزه‌ها، امکان‌پذیری این طرح را تأیید می‌کنند.
نقد ملاک‌های ترحم‌محور
تصمیم‌گیری بر اساس ترحم، مانند امضای مدرک برای طلبه نیازمند، در نظام سیستمی جایز نیست. این رویکرد، چونان بذری که در خاک نامناسب کاشته شود، عدالت در ارزیابی را مخدوش می‌کند. استاد تأکید دارند که ملاک‌های علمی و شرعی باید جایگزین ملاحظات عاطفی شوند تا جایگاه عالمان بر اساس شایستگی تعیین گردد.
جمع‌بندی بخش سوم
ملاک‌های علمی و شرعی، چونان ستون‌هایی استوار، جایگاه عالمان را مشخص می‌کنند. نظام‌مندی رشته‌ها و پرهیز از ملاک‌های ترحم‌محور، راه را برای تحقق عدالت و شایستگی در حوزه‌ها هموار می‌سازد. این بخش، ضرورت ایجاد ساختاری منظم و قاعده‌مند را در حوزه‌های علمیه برجسته می‌کند.
بخش چهارم: آسیب‌های هرج‌ومرج و فواید نظام‌مندی
خطرات هرج‌ومرج
هرج‌ومرج در حوزه‌های علمیه، چونان آب گل‌آلودی که حقیقت را پنهان می‌کند، امکان سوءاستفاده را فراهم می‌آورد. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به نمونه‌های تاریخی، مانند سوءاستفاده‌های سیاسی در گذشته، نشان می‌دهند که بی‌نظمی به ضرر دین و عالمان است. در مقابل، نظام‌مندی، مانند آبی زلال، شفافیت و پاسخگویی را به ارمغان می‌آورد.
تقویت انگیزه‌ها و اقتدار دینی
نظام‌مندی حوزه‌ها، انگیزه عالمان را تقویت کرده و از اتلاف زحمات ایشان جلوگیری می‌کند. این امر، مانند خاک حاصلخیزی که بذر علم را به بار می‌نشاند، اقتدار دینی حوزه‌ها را فزونی می‌بخشد. استاد تأکید دارند که عالم باید دارای تز، اختراع، و اکتشاف باشد و نظام‌مندی، زمینه را برای تحقق این اهداف فراهم می‌کند.
مقایسه با مراکز علمی دیگر
در مقایسه با دانشگاه الازهر، که دارای سبک مشخصی است، حوزه‌های علمیه هنوز در وضعیت سنتی باقی مانده‌اند. این مقایسه، مانند آینه‌ای که ضعف‌ها را نشان می‌دهد، ضرورت به‌روزرسانی ساختار حوزه‌ها را برای رقابت با مراکز علمی دیگر آشکار می‌سازد.
جمع‌بندی بخش چهارم
هرج‌ومرج، چونان طوفانی ویرانگر، به جایگاه حوزه‌های علمیه آسیب می‌رساند، اما نظام‌مندی، مانند نسیمی آرام، شفافیت و اقتدار را به ارمغان می‌آورد. تقویت انگیزه‌ها و به‌روزرسانی ساختار حوزه‌ها، راه را برای تحقق رسالت دینی و انقلابی این نهادها هموار می‌سازد.
بخش پنجم: اصلاح نظام مالی و معیشتی حوزه‌ها
نقد نظام مالی کنونی
نظام مالی کنونی حوزه‌ها، مانند جویباری خشکیده، عزت نفس طلاب را خدشه‌دار می‌کند. پرداخت شهریه به‌صورت سنتی، طلاب را در برابر دریافت‌کنندگان کوچک کرده و آن‌ها را به وابستگی سوق می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به تجربه عالمان وارسته، مانند آیت‌الله آخوند همدانی، بر ضرورت پرداخت شهریه به‌صورت آبرومندانه تأکید دارند.
ظلم اقتصادی به طلاب
طلاب در مؤسسات تحقیقاتی با دستمزد ناچیز کار می‌کنند که این ظلم آشکار، مانند خنجری بر پیکر حوزه‌ها، انگیزه‌های علمی را تضعیف می‌کند. استاد با تمثیلی از کارگری که با دستمزد ناچیز کار می‌کند، عمق این ظلم را نشان می‌دهند.
حلال‌های ظالمانه
حلالی که با ظلم به طلاب به دست آید، از حرام بدتر است و پیامدهای منفی در زندگی عاملان آن دارد. این دیدگاه، با اصل قرآنی «النَّاسُ مَجْزِيُّونَ بِأَعْمَالِهِمْ» (مردم بر اساس اعمالشان پاداش می‌گیرند) همخوانی دارد و بر عدالت در معاملات تأکید می‌کند.
جمع‌بندی بخش پنجم
اصلاح نظام مالی حوزه‌ها، مانند بازسازی بنایی کهن، عزت نفس طلاب را حفظ کرده و اقتدار مالی حوزه‌ها را تقویت می‌کند. نقد حلال‌های ظالمانه و ظلم اقتصادی به طلاب، ضرورت ایجاد نظامی شفاف و عادلانه را برجسته می‌سازد.
بخش ششم: نقش حوزه‌ها در انقلاب ۵۷
حوزه‌ها به‌عنوان شارژر انقلاب
حوزه‌های علمیه، چونان شارژری قدرتمند، نیروی معنوی و فکری انقلاب ۵۷ را تأمین می‌کنند. اصلاح این حوزه‌ها، مانند تقویت قلبی تپنده، به قوت و سعه انقلاب منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که دولت و مجلس، با عمر محدود خود، نمی‌توانند جایگزین حوزه‌ها شوند.
مقاومت در برابر اصلاح
برخی به دلیل منافع شخصی، با اصلاح حوزه‌ها مخالفت می‌کنند، زیرا نظام‌مندی، کاستی‌ها را آشکار می‌سازد. این مقاومت، مانند سدی در برابر جریان حقیقت، مانع پیشرفت حوزه‌ها می‌شود.
توجه به امام زمان (عج)
حوزه‌ها، به‌عنوان نهادی منسوب به امام زمان (عج)، باید با نظم و معنویت، از آزردگی ایشان جلوگیری کنند. استاد با اشاره به روایتی از نارضایتی امام زمان، مسئولیت سنگین طلاب را یادآوری می‌کنند.
جمع‌بندی بخش ششم
حوزه‌های علمیه، به‌سان ستون‌های استوار انقلاب ۵۷، نیازمند اصلاح و نظام‌مندی هستند. توجه به امام زمان (عج) و رفع موانع اصلاح، راه را برای تحقق اهداف والای دینی و انقلابی هموار می‌سازد.
نتیجه‌گیری
نظام‌مندی حوزه‌های علمیه، چونان بازسازی بنایی کهن، ضرورتی انکارناپذیر برای حفظ اقتدار دینی و انقلابی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی فلسفی و فقهی، از هرج‌ومرج کنونی حوزه‌ها انتقاد کرده و الگویی سیستمی مبتنی بر ملاک‌های علمی و شرعی ارائه می‌دهند. این الگو، با تقویت شفافیت، عزت نفس طلاب، و اعتماد عمومی به وجوهات دینی، حوزه‌ها را به کانونی قدرتمند برای تولید علم و معرفت تبدیل می‌کند. توجه به امام زمان (عج)، چونان مشعلی فروزان، مسئولیت عالمان را در این مسیر خطیر یادآوری می‌کند.