متن درس

تحلیل فلسفی مفاهیم کمال و معرفت در آیات قرآنی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۲۰۰)

مقدمه

مفاهیم کمال و معرفت، به‌عنوان دو رکن بنیادین در نظام هستی‌شناسی اسلامی، از جایگاه ویژه‌ای در قرآن کریم برخوردارند. سوره نمل، با روایت‌های عمیق و تمثیل‌های حکیمانه خود، بستری مناسب برای کاوش این مفاهیم فراهم می‌آورد. این نوشتار، با تکیه بر آیات این سوره و تحلیل‌های فلسفی، به بررسی ماهیت کمال و معرفت در نظام آفرینش می‌پردازد. هدف از این پژوهش، تبیین جایگاه این مفاهیم در چارچوب حکمت اسلامی و پیوند آن‌ها با اصول وجودی و عرفانی است.

بخش نخست: چیستی کمال و معرفت در نظام آفرینش

جامعیت کمال در نظام هستی

کمال، به‌عنوان مقصد نهایی حرکت وجودی هر موجود، در نظام آفرینش جایگاهی فراگیر دارد. این اصل، که از آیات سوره نمل برمی‌آید، نشان می‌دهد که هر موجود، اعم از مؤمن، کافر، مشرک یا ملحد، به تناسب صداقت و تلاش خود در مسیر کمال، از ثمرات وجودی بهره‌مند می‌شود. این جامعیت، ریشه در عدالت الهی دارد که هر موجود را بر اساس ظرفیت و کوششش پاداش می‌دهد.

این دیدگاه با فلسفه حرکت جوهری ملاصدرا همخوانی دارد، که هر موجود را در مسیر تکامل وجودی به سوی حقیقت مطلق می‌داند. همان‌گونه که خورشید، نور خود را بی‌منت بر همه موجودات می‌تاباند، نظام کمال الهی نیز بی‌تبعیض، راه را برای همه موجودات گشوده است.

نقش ایمان در تعالی کمال

اگرچه هر تلاش صادقانه‌ای در مسیر کمال ثمربخش است، ایمان به‌عنوان جهت‌گیری وجودی، ظرف کمال را گسترش می‌دهد. ایمان، به‌ویژه در پرتو ولایت اهل بیت علیهم‌السلام، انسان را به مراتب عالی‌تر وجود متصل می‌سازد. این مرتبه از کمال، نه‌تنها یک باور، بلکه حالتی وجودی است که انسان را به سوی حقیقت متعالی هدایت می‌کند.

این مفهوم، با فلسفه عرفانی شیعه هم‌راستاست که ایمان را پلی به سوی وحدت وجودی می‌داند، مانند رودی که به اقیانوس بی‌کران حقیقت می‌پیوندد.

بی‌ثمری اظهارات زبانی بدون عمل

اظهارات صرفاً زبانی، که از پشتوانه عملی تهی باشند، در مسیر کمال بی‌ثمرند و انسان را در گرداب غفلت و سرگردانی نگه می‌دارند. عمل صالح، مکمل ایمان است و بدون آن، ایمان به‌تنهایی نمی‌تواند انسان را به کمال برساند.

قرآن کریم در سوره بقره، آیه ۲۷۷ می‌فرماید: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ (آنان که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند). این آیه، پیوند ناگسستنی ایمان و عمل را به‌سان دو بال پرنده‌ای توصیف می‌کند که بدون یکی، پرواز به سوی کمال ناممکن است.

خسران در غفلت از کمال

انسانی که عمر خود را صرف امور ظاهری و بی‌محتوا کند، در نهایت دچار خسران دنیا و آخرت می‌شود. این خسران، به معنای از دست دادن فرصت‌های وجودی برای رسیدن به کمال است، مانند کشاورزی که بذرهای خود را در زمین شوره‌زار بکارد و جز حسرت، چیزی درو نکند.

این مفهوم با فلسفه وجودی ملاصدرا همخوانی دارد، که غفلت را مانع اصلی تحقق مراتب عالی وجود می‌داند. غفلت، چون پرده‌ای تاریک، نور معرفت را از قلب انسان دور می‌سازد.

بخش دوم: تجلی کمال و معرفت در سوره نمل

مفهوم شیء در ظرف کمال

در نظام آفرینش، مفهوم “شیء” به هر موجودی اطلاق می‌شود که در مسیر تکامل حرکت می‌کند، از انسان و جن گرفته تا حیوانات و حتی موجودات به‌ظاهر ناچیز مانند مورچه. این دیدگاه، ریشه در اصل وحدت وجود دارد، که همه موجودات را دارای مرتبه‌ای از شعور و حرکت به سوی کمال می‌داند.

سوره نمل، با روایت‌هایی از ادراک مورچه و هدهد، این اصل را به‌سان آینه‌ای روشن بازتاب می‌دهد که در آن، همه موجودات جلوه‌ای از حکمت الهی‌اند.

تجمع جنود سلیمان

قرآن کریم در سوره نمل، آیه ۱۷ می‌فرماید: وَحُشِرَ لِسُلَيْمَانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ وَالطَّيْرِ فَهُمْ يُوزَعُونَ (و برای سلیمان لشکریانش از جن و انس و پرندگان گردآوری شدند و آنها به نظم نگاه داشته می‌شدند). این آیه، به نظم و حکمت سلیمان در مدیریت موجودات مختلف اشاره دارد، که نمادی از وحدت در کثرت است.

نظم جنود سلیمان، مانند ارکستری است که هر نوازنده، با ساز خویش، در هارمونی الهی نقش می‌آفریند. این نظم، جلوه‌ای از حکمت الهی است که همه موجودات را در مسیری هماهنگ به سوی کمال هدایت می‌کند.

ادراک مورچه در وادی نمل

قرآن کریم در سوره نمل، آیه ۱۸ می‌فرماید: حَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ (تا آنگاه که به وادی مورچگان رسیدند، مورچه‌ای گفت: ای مورچگان، به خانه‌های خود درآیید، مبادا سلیمان و لشکریانش شما را پایمال کنند در حالی که نمی‌فهمند).

این آیه، به ادراک و شعور مورچه اشاره دارد که نه‌تنها خطر را تشخیص می‌دهد، بلکه با خطاب به دیگر مورچگان، نوعی مسئولیت اجتماعی را به نمایش می‌گذارد. این ادراک، مانند نوری است که در تاریکی وجود موجودات به‌ظاهر ناچیز می‌درخشد و نشان‌دهنده مراتب شعور در نظام آفرینش است.

واکنش حکیمانه سلیمان

قرآن کریم در سوره نمل، آیه ۱۹ می‌فرماید: فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِنْ قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ (پس از سخن او تبسمی خندان کرد و گفت: پروردگارا، به من الهام کن تا نعمتی را که بر من و بر والدینم ارزانی داشتی سپاس گویم و کاری شایسته که آن را می‌پسندی انجام دهم و مرا به رحمتت در زمره بندگان شایسته‌ات داخل کن).

واکنش سلیمان، نه خشم و تکبر، بلکه تبسم و شکر الهی است. این رفتار، مانند نسیمی خنک در گرمای بیابان، حکمت و سعه صدر او را به نمایش می‌گذارد. سلیمان، ادراک مورچه را نعمتی الهی می‌بیند و در برابر حقیقت، فروتنی نشان می‌دهد.

دموکراسی الهی در نظام سلیمان

نظام حکومتی سلیمان، فضایی فراهم آورده بود که حتی موجودی مانند مورچه می‌توانست آزادانه سخن بگوید و نقد کند، بدون ترس از مجازات. این ویژگی، مانند چشمه‌ای زلال در میان سنگلاخ‌های دیکتاتوری، نشان‌دهنده عدالت و آزادی در نظام الهی است.

این نظام، برخلاف برداشت‌های نادرست از دین که آن را با خشونت و دیکتاتوری پیوند می‌دهند، فضایی دموکراتیک را به تصویر می‌کشد که در آن، هر موجود حق اظهارنظر دارد.

سخن هدهد و معرفت یقینی

قرآن کریم در سوره نمل، آیه ۲۲ می‌فرماید: وَجِئْتُكَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِينٍ (و من از سبا برایت خبری یقینی آورده‌ام). سخن هدهد، که با اطمینان از وضعیت قوم سبا گزارش می‌دهد، مرتبه‌ای از معرفت و ادراک را در موجودات غیرانسانی نشان می‌دهد.

این معرفت، مانند ستاره‌ای در آسمان تاریک، نشان‌دهنده وحدت شعور در نظام آفرینش است. هدهد، با یقین خود، به سلیمان نشان می‌دهد که حتی پرندگان نیز می‌توانند حامل حقیقت باشند.

بخش سوم: نقد و بررسی فلسفی

نقد مقایسه دین با سکولاریسم

مقایسه دین با مفاهیمی مانند سکولاریسم و دموکراسی، اغلب از سوءتفاهم در درک نظام حکومتی الهی ناشی می‌شود. نظام سلیمان، به‌عنوان نمونه‌ای از حکمت الهی، از منظر آزادی و عدالت، از بسیاری نظام‌های سکولار پیشروتر است.

این نظام، مانند درختی تنومند، ریشه در حکمت و عدالت دارد و شاخه‌های آن، آزادی و گفت‌وگو را در بر می‌گیرد. برخلاف سکولاریسم که گاه به دیکتاتوری می‌انجامد، نظام الهی فضایی برای نقد و معرفت فراهم می‌آورد.

نقد مورچه و سعه صدر سلیمان

مورچه، با گفتن وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ، به نوعی سلیمان و لشکریانش را نقد می‌کند که از وجود مورچگان آگاه نیستند. این نقد، مانند صدایی از اعماق زمین، نشان‌دهنده عمق معرفت در نظام آفرینش است.

سلیمان، در برابر این نقد، نه خشمگین می‌شود، بلکه تبسم می‌کند و شکر الهی به جا می‌آورد. این سعه صدر، مانند دریایی آرام، حکمت و تواضع او را بازتاب می‌دهد.

شکر نعمت و معرفت الهی

شکر نعمت، که سلیمان در پاسخ به سخن مورچه از خداوند طلب می‌کند، به معنای شناخت حقیقت و قدردانی از آن است. این شکر، مانند گلی است که در باغ معرفت می‌روید و عطر آن، قلب انسان را به سوی حقیقت متعالی هدایت می‌کند.

این مفهوم، با فلسفه عرفانی ابن‌عربی همخوانی دارد که شکر را یکی از مراتب معرفت الهی می‌داند. شکر، پلی است که انسان را از خودبینی به سوی خدابینی می‌برد.

محاکمه فلسفی مورچه و سلیمان

پرسش از درستی یا نادرستی سخن مورچه در نقد سلیمان، محاکمه‌ای فلسفی را رقم می‌زند. آیا مورچه به‌حق سخن گفته یا سلیمان مظلوم واقع شده است؟ این پرسش، مانند معادله‌ای پیچیده، عدالت و حقیقت را در نظام آفرینش به چالش می‌کشد.

این محاکمه، نشان‌دهنده گفت‌وگوی عقلانی در نظام الهی است که در آن، حتی موجودات ناچیز می‌توانند در برابر حاکم سخن بگویند. این اصل، با فلسفه اسلامی همخوانی دارد که حقیقت را فراتر از مراتب ظاهری می‌داند.

دموکراسی الهی در برابر سکولاریسم

نظام حکومتی سلیمان، به‌عنوان نمونه‌ای از دموکراسی الهی، فضایی را به تصویر می‌کشد که در آن، همه موجودات حق اظهارنظر دارند. این نظام، مانند آسمانی بی‌ابر، عدالت و آزادی را در خود جمع کرده است.

این دیدگاه، با فلسفه سیاسی شیعه همخوانی دارد که نظام ولایت را نه‌تنها عادلانه، بلکه آزاداندیشانه می‌داند. برخلاف سکولاریسم که گاه به دیکتاتوری می‌انجامد، نظام الهی فضایی برای گفت‌وگو و نقد فراهم می‌کند.

نقد برداشت‌های نادرست از دین

برداشت‌های نادرست از دین، آن را به وادی خشونت می‌کشاند، در حالی که رفتار سلیمان نشان‌دهنده سعه صدر و حکمت است. دین، مانند چشمه‌ای زلال، رحمت و حکمت را به ارمغان می‌آورد و با خشونت و دیکتاتوری ناسازگار است.

این نکته، به نقد تفاسیر افراطی از دین می‌پردازد که آن را با خشونت پیوند می‌دهند. در فلسفه اسلامی، دین به‌عنوان نظامی حکیمانه و رحمانی معرفی می‌شود.

ادراک حیوانات در نظام آفرینش

سخن گفتن مورچه و هدهد، نشان‌دهنده وجود شعور و ادراک در حیوانات است که در قرآن کریم به‌عنوان نشانه‌ای از حکمت الهی معرفی شده است. این ادراک، مانند نغمه‌ای در سمفونی آفرینش، جلوه‌ای از وحدت شعور در نظام هستی است.

این دیدگاه، با اصل وحدت شعور در فلسفه اسلامی همخوانی دارد که همه موجودات را دارای مرتبه‌ای از ادراک می‌داند. قرآن کریم در سوره اسراء، آیه ۴۴ می‌فرماید: وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ (و هیچ چیز نیست مگر آنکه به ستایش او تسبیح می‌گوید).

ضرورت پاسخ‌گویی به نقد

در نظام الهی، پاسخ‌گویی به نقد، حتی از سوی موجودی مانند مورچه، ضروری است. خشم و ستیزه‌جویی، نشانه ضعف است، در حالی که پاسخ عقلانی، مانند نوری در تاریکی، حقیقت را روشن می‌سازد.

رفتار سلیمان در برابر نقد مورچه، الگویی برای این اصل است که عقلانیت و پاسخ‌گویی را بر خشم و خشونت ترجیح می‌دهد.

بخش چهارم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

بررسی مفاهیم کمال و معرفت در آیات سوره نمل، عمق حکمت الهی را در نظام آفرینش به نمایش می‌گذارد. هر موجود، به تناسب ظرفیت خود، در مسیر کمال حرکت می‌کند و از مراتب معرفت بهره‌مند می‌شود. رفتار سلیمان، به‌عنوان حاکمی حکیم، نمونه‌ای از دموکراسی الهی، سعه صدر و تواضع در برابر حقیقت است. این نظام، برخلاف برداشت‌های نادرست، نه‌تنها با آزادی و عدالت سازگار است، بلکه الگویی پیشرو برای نظام‌های حکومتی ارائه می‌دهد.

داستان مورچه و هدهد، مانند آیینه‌ای، وحدت شعور و معرفت در نظام آفرینش را بازتاب می‌دهد. این روایت‌ها نشان می‌دهند که حقیقت، در هر مرتبه‌ای از وجود، قابل دسترسی است و حتی موجودات به‌ظاهر ناچیز می‌توانند حامل معرفت باشند. این اصول، با فلسفه اسلامی، به‌ویژه آرای ملاصدرا و ابن‌عربی، همخوانی دارد که نظام آفرینش را مبتنی بر وحدت وجود، عدالت و حکمت می‌داند.

این تحلیل، نشان‌دهنده ظرفیت بی‌پایان قرآن کریم در ارائه الگوهای حکیمانه برای زندگی و حکومت است. دین، در صورت فهم صحیح، نه‌تنها مانع آزادی و عدالت نیست، بلکه چشمه‌ای زلال برای پرورش معرفت و کمال است.