متن درس
فلسفه وجودی اشیاء در قرآن کریم: کاوشی در صفات و کمالات معرفتی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۲۰۱)
دیباچه: درآمدی بر فلسفه اشیاء در نظام معرفتی قرآن کریم
در گستره بی‌کران معارف قرآنی، مفهوم «شیء» به مثابه بنیادی‌ترین رکن وجودی، جایگاهی بس رفیع و پیچیده دارد. این مفهوم، که دربرگیرنده همه مراتب خلقت از جمادات تا موجودات ذی‌شعور است، در قرآن کریم با ظرافتی بی‌مانند توصیف شده و دریچه‌ای به سوی فهم عمیق هستی می‌گشاید. استاد فرزانه قدس‌سره، در درس‌گفتار شماره ۱۲۰۱، با نگاهی ژرف و فلسفی، به کاوش در صفات و کمالات اشیاء پرداخته و بر ضرورت بازشناسی این صفات از منظری علمی و معرفتی تأکید ورزیده‌اند.
بخش نخست: چیستی شیء و جایگاه معرفتی آن در قرآن کریم
مفهوم شیء: فراگیرترین عنوان وجودی
در نظام فلسفی و الهیاتی قرآن کریم، «شیء» به مثابه مفهومی عام، همه موجودات، از سنگ و صوت گرفته تا حروف و مفاهیم ذهنی، را دربرمی‌گیرد. این مفهوم، چنان فراگیر است که حتی عدم، به دلیل ذهنیت مفهومی‌اش، در ذیل آن جای می‌گیرد. استاد فرزانه قدس‌سره، شیء را به عنوان آخرین مرز تفوق موجودات معرفی کرده و تأکید دارند که هیچ عنوانی رقيق‌تر، کمرنگ‌تر یا ساده‌تر از آن یافت نمی‌شود. این جامعیت، شیء را به بنیادی‌ترین محور تحلیل وجودی در فلسفه اسلامی بدل می‌سازد، که همه مراتب خلقت را در خود جای داده و از این‌رو، شایسته تأمل عمیق است.
| درنگ: شیء، به مثابه فراگیرترین مفهوم وجودی، همه مراتب خلقت، از مادی تا غیرمادی، را دربرمی‌گیرد و هیچ عنوانی عام‌تر از آن وجود ندارد. |
عدم در چارچوب شیء
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به نظام معرفتی قرآن کریم، حتی عدم را به دلیل ماهیت مفهومی‌اش، ذیل عنوان شیء جای داده‌اند. عدم، اگرچه به ظاهر نقیض وجود است، اما به مثابه مفهومی ذهنی، خود نوعی شیء محسوب می‌شود. این دیدگاه، نشان‌دهنده عمق و شمول مفهوم شیء در فلسفه اسلامی است که حتی مفاهیم غیرمادی را در بر می‌گیرد و از این‌رو، دریچه‌ای نو به سوی فهم نظام خلقت می‌گشاید.
بخش دوم: صفات کمالی شیء در قرآن کریم
خلق و هدایت: کمالات ذاتی شیء
قرآن کریم، در آیه‌ای ژرف و پرمعنا، فرموده است:
رَبُّنَا ٱلَّذِيٓ أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُۥ ثُمَّ هَدَىٰ (طه: ۵۰)، یعنی «پروردگار ما کسی است که به هر چیزی آفرینش آن را عطا کرد، سپس هدایتش نمود.» این آیه، بر دو صفت بنیادین شیء تأکید دارد: خلق، که به معنای اعطای وجود است، و هدایت، که جهت‌دهی به سوی کمال را نشان می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره، این دو صفت را به مثابه کمالات ذاتی شیء معرفی کرده و تأکید دارند که هدایت، بدون وجود درجاتی از شعور، ممکن نیست. این دیدگاه، اشیاء را نه صرفاً موجوداتی بی‌جان، بلکه دارای ظرفیت‌های معرفتی و معنوی می‌داند که در نظام خلقت، به سوی کمال هدایت می‌شوند.
| درنگ: خلق و هدایت، به عنوان کمالات ذاتی شیء، نشان‌دهنده ظرفیت معرفتی و معنوی همه اشیاء در نظام خلقت است. |
ملکوت: باطن معنوی اشیاء
قرآن کریم، در آیه‌ای دیگر، فرموده است:
قُلْ مَنْ بِيَدِهِۦ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ (مؤمنون: ۸۸)، یعنی «بگو: کیست که ملکوت هر چیزی در دست اوست؟» ملکوت، به باطن و حقیقت معنوی شیء اشاره دارد که فراتر از ظاهر مادی آن است. استاد فرزانه قدس‌سره، ملکوت را به مثابه روح و هویت معنوی اشیاء توصیف کرده و تأکید دارند که این صفت، نشان‌دهنده عمق وجودی اشیاء است. ملکوت، نه تنها به جمادات، بلکه به همه مراتب خلقت نسبت داده شده و از این‌رو، بیانگر آگاهی ذاتی اشیاء در برابر خالق است.
| درنگ: ملکوت، به عنوان باطن معنوی اشیاء، نشان‌دهنده بعد غیرمادی و معرفتی همه موجودات در نظام خلقت است. |
خزائن: مخازن کمالات اشیاء
قرآن کریم، در آیه‌ای دیگر، فرموده است:
وَلِلَّهِ خَزَآئِنُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ (منافقون: ۷)، یعنی «و خزانه‌های آسمان‌ها و زمین از آن خداست.» خزائن، به ظرفیت‌ها و کمالات نهفته در اشیاء اشاره دارد که در نظام خلقت، به مثابه مخازنی از معرفت و کمال عمل می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره، این صفت را نشانه‌ای از غنای وجودی اشیاء دانسته و بر ضرورت کاوش در این خزائن برای فهم عمیق‌تر نظام هستی تأکید دارند.
اتقان و احسان: استواری و زیبایی خلقت
قرآن کریم، در دو آیه برجسته، به اتقان و احسان در خلقت اشیاء اشاره دارد:
صُنْعَ ٱللَّهِ ٱلَّذِيٓ أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ (نمل: ۸۸)، یعنی «[این] صنعت خداست که هر چیزی را استوار آفریده است»، و
ٱلَّذِيٓ أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُۥ (سجده: ۷)، یعنی «[خدایی] که هر چیزی را که آفرید نیکو آفرید.» اتقان، به استواری و محکمی خلقت، و احسان، به زیبایی و کمال آن اشاره دارد. این دو صفت، به مثابه دو بال کمال، اشیاء را در نظام خلقت به سوی زیبایی و استواری رهنمون می‌سازند.
| درنگ: اتقان و احسان، به عنوان صفات کمالی، نشان‌دهنده دقت، حکمت، و زیبایی در خلقت همه اشیاء هستند. |
نطق: بیان حقیقت وجودی اشیاء
قرآن کریم، در آیه‌ای شگفت‌انگیز، فرموده است:
قَالُوٓا أَنطَقَنَا ٱللَّهُ ٱلَّذِيٓ أَنطَقَ كُلَّ شَيْءٍ (فصلت: ۲۱)، یعنی «گفتند: خدایی که هر چیزی را به سخن آورد، ما را به سخن آورد.» نطق، به توانایی اشیاء برای بیان حقیقت وجودی خود اشاره دارد و نشانه‌ای از شعور ذاتی آن‌هاست. استاد فرزانه قدس‌سره، این صفت را به مثابه پلی میان ظاهر و باطن اشیاء دانسته و تأکید دارند که نطق، فراتر از سخن گفتن ظاهری، به ظرفیت معرفتی اشیاء برای ارتباط با نظام هستی اشاره دارد.
| درنگ: نطق، به عنوان صفتی معرفتی، نشان‌دهنده توانایی اشیاء برای بیان حقیقت وجودی و ارتباط با نظام هستی است. |
تسبیح، سجده، و خشیت: شعور معنوی اشیاء
قرآن کریم، در آیه‌ای دیگر، فرموده است:
يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلْأَرْضِ (جمعه: ۱)، یعنی «آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است برای خدا تسبیح می‌گویند.» تسبیح، سجده، و خشیت، به آگاهی و عبودیت ذاتی اشیاء در برابر خداوند اشاره دارند. استاد فرزانه قدس‌سره، این صفات را نتیجه ملکوت اشیاء دانسته و تأکید دارند که این کمالات، نشان‌دهنده شعور ذاتی حتی در پایین‌ترین مراتب وجود است.
| درنگ: تسبیح، سجده، و خشیت، به عنوان صفات معرفتی، نشان‌دهنده آگاهی و عبودیت ذاتی اشیاء در برابر خالق هستند. |
بخش سوم: نقد خلأهای معرفتی و لزوم تحول علمی
غفلت تاریخی از صفات اشیاء
استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، به غفلت تاریخی علم دینی از کاوش در صفات اشیاء، مانند ملکوت، نطق، و تسبیح، اشاره کرده و این خلأ را نتیجه محدودیت‌های تاریخی و فقدان ابزار علمی می‌دانند. این غفلت، به مثابه سایه‌ای سنگین، مانع از شکوفایی معارف قرآنی شده و علم دینی را از تحقق کامل بازداشته است. این نقد، دعوتی است به بازنگری در روش‌های معرفتی و حرکت به سوی علمی‌سازی دین.
| درنگ: غفلت تاریخی از کاوش در صفات اشیاء، مانع از شکوفایی معارف قرآنی و تحقق کامل علم دینی شده است. |
لزوم ابزار علمی برای سنجش کمالات
برای شناخت و سنجش صفات اشیاء، نیاز به ابزارهای علمی و صنعتی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با الهام از پیشرفت علوم تجربی در سنجش ویژگی‌های مادی، مانند چربی و قند خون، بر ضرورت توسعه دستگاه‌هایی برای سنجش ملکوت، نطق، و تسبیح تأکید دارند. این ابزارها، به مثابه ترازوهایی برای وزن‌کشی حقیقت، می‌توانند معارف قرآنی را به دانشی عینی و قابل‌ارزیابی بدل سازند.
| درنگ: توسعه ابزارهای علمی برای سنجش صفات اشیاء، راه را برای تبدیل معارف قرآنی به دانش عینی هموار می‌سازد. |
نقد محدودیت‌های علم دینی
علم دینی، به دلیل تمرکز بر الفاظ و عدم توسعه ابزارهای علمی، از سنجش کمالات اشیاء بازمانده است. استاد فرزانه قدس‌سره، این محدودیت را به مثابه قفسی می‌دانند که بال‌های معرفت دینی را بسته و مانع از پرواز آن به سوی قله‌های دانش شده است. این نقد، دعوتی است به تحول در روش‌های علمی و حرکت به سوی تولید دانش عینی.
پیشرفت علوم تجربی: الگویی برای علم دینی
علوم تجربی، با توسعه ابزارهای دقیق، توانسته‌اند ویژگی‌های مادی را با دقت سنجش کنند. استاد فرزانه قدس‌سره، این پیشرفت را الگویی برای علم دینی دانسته و تأکید دارند که مشابه این ابزارها باید برای سنجش کمالات معنوی اشیاء طراحی شوند. این دیدگاه، به مثابه مشعلی است که راه را برای تحول در علم دینی روشن می‌سازد.
بخش چهارم: پیشنهادهایی برای تحول علم دینی
ایجاد واحدهای صنعتی در علم دینی
استاد فرزانه قدس‌سره، بر ضرورت ایجاد واحدهای صنعتی در علم دینی برای تولید ابزارهای سنجش صفات اشیاء تأکید دارند. این واحدها، به مثابه کارگاه‌هایی برای ساختن ابزارهای معرفت، می‌توانند ملکوت‌شناسی و نطق‌شناسی را به واقعیتی عینی بدل سازند. این پیشنهاد، گامی است به سوی احیای حیات طیبه دینی در عصر نوین.
| درنگ: ایجاد واحدهای صنعتی در علم دینی، برای تولید ابزارهای سنجش صفات اشیاء، گامی اساسی در احیای معارف قرآنی است. |
ارزش سنجش در فلسفه و جامعه‌شناسی
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به اصول فلسفه اخلاق و جامعه‌شناسی، تأکید دارند که ارزش هر چیز به سنجش آن وابسته است. بدون سنجش، عبادات و معارف دینی به الفاظی بی‌اثر بدل می‌شوند. این اصل، به مثابه معیاری طلایی، راه را برای ارزش‌گذاری معارف دینی از طریق سنجش علمی هموار می‌سازد.
| درنگ: ارزش هر چیز به سنجش آن وابسته است، و بدون سنجش، معارف دینی به الفاظی بی‌اثر تبدیل می‌شوند. |
نقد فقدان سنجش در عبادات
عباداتی مانند نماز، به دلیل فقدان ابزار سنجش، از تأثیر و ارزش واقعی خود بازمانده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره، این خلأ را به مثابه خاکستری بر آتش معرفت دینی توصیف کرده و بر ضرورت توسعه روش‌های علمی برای ارزیابی تأثیر عبادات تأکید دارند. این نقد، دعوتی است به بازنگری در روش‌های عبادی و علمی‌سازی آن‌ها.
پیشینه رفع ابهامات فقهی با علم سنجش
در گذشته، علم دینی در تعیین مکیل و موزون بودن اشیاء دچار اختلاف بود، اما پیشرفت علم ریاضی و سنجش، این ابهامات را رفع کرد. استاد فرزانه قدس‌سره، این پیشرفت را الگویی برای علم دینی دانسته و تأکید دارند که مشابه این روش باید برای سنجش صفات اشیاء به کار گرفته شود.
تحول از علم حرفیه به علم عملی
علم دینی، به جای تمرکز بر الفاظ، باید به سوی تولید دانش عملی و عینی حرکت کند. استاد فرزانه قدس‌سره، این تحول را به مثابه گذر از سایه به نور توصیف کرده و تأکید دارند که علم دینی باید با تولید ابزار و فناوری، به حیات طیبه منجر شود.
| درنگ: علم دینی باید از حالت حرفیه به عملی تحول یابد تا با تولید دانش عینی، به حیات طیبه منجر شود. |
نقش عارف در سنجش ملکوت
عارف بالله، با قرب الهی، قادر به سنجش ملکوت اشیاء است. استاد فرزانه قدس‌سره، این توانایی را به مثابه مشعلی در تاریکی دانسته و تأکید دارند که این شناخت شهودی باید با ابزار علمی به دانش عینی بدل شود. این تلفیق، راه را برای احیای معارف دینی هموار می‌سازد.
رفع ترس از فناوری در علم دینی
ترس از فناوری، مانند ترس از شستن متوفی با دستگاه، مانع پیشرفت علم دینی است. استاد فرزانه قدس‌سره، این ترس را به مثابه زنجیری بر پای معرفت دینی توصیف کرده و بر ضرورت رفع آن از طریق آموزش و آگاهی تأکید دارند.
مثال دستگاه مرده‌شویی: گامی به سوی فناوری دینی
استاد فرزانه قدس‌سره، دستگاه مرده‌شویی را به عنوان نمونه‌ای از فناوری دینی پیشنهاد کرده‌اند که می‌تواند شستشوی متوفی را با حفظ حرمت انجام دهد. این دستگاه، به مثابه گامی در مسیر احیای اعمال شرعی با فناوری نوین، راه را برای توسعه ابزارهای دیگر هموار می‌سازد.
| درنگ: دستگاه مرده‌شویی، به عنوان نمونه‌ای از فناوری دینی، می‌تواند اعمال شرعی را با حفظ حرمت و کارآمدی انجام دهد. |
نقد روش‌های سنتی شستشوی متوفی
روش‌های سنتی شستشوی متوفی، به دلیل بی‌حرمتی به متوفی، ناکارآمد و ناپسندند. استاد فرزانه قدس‌سره، این روش‌ها را به مثابه سایه‌ای بر حرمت انسانی توصیف کرده و بر ضرورت جایگزینی آن‌ها با فناوری‌های محترمانه تأکید دارند.
همکاری با دانشمندان: پلی به سوی پیشرفت
علم دینی باید با دانشمندان دیگر همکاری کند تا از دانش آن‌ها برای توسعه فناوری دینی بهره گیرد. استاد فرزانه قدس‌سره، این همکاری را به مثابه پلی میان علم و دین دانسته و تأکید دارند که این تعامل، می‌تواند به تولید ابزارهای ملکوت‌شناسی و نطق‌شناسی منجر شود.
بخش پنجم: رفع موانع ذهنی و دعوت به تلاش علمی
نقد یأس علمی در علم دینی
قرآن کریم، در آیه‌ای تأمل‌برانگیز، فرموده است:
وَمَآ أُوتِيتُم مِّنَ ٱلْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا (اسراء: ۸۵)، یعنی «و جز اندکی از دانش به شما داده نشده است.» این آیه، اگرچه بر محدودیت علم بشر تأکید دارد، اما دعوتی است به تلاش برای کسب معرفت. استاد فرزانه قدس‌سره، یأس علمی را نتیجه استعمار ذهنی دانسته و تأکید دارند که این مانع باید با اعتمادبه‌نفس و تلاش علمی رفع شود.
| درنگ: یأس علمی، نتیجه استعمار ذهنی است و باید با اعتمادبه‌نفس و تلاش علمی رفع شود. |
نقد استعمار ذهنی
استعمار، با القای ناتوانی در فهم دین، ذهنیت علم دینی را محدود کرده است. استاد فرزانه قدس‌سره، این محدودیت را به مثابه قفلی بر درهای معرفت توصیف کرده و تأکید دارند که با اعتمادبه‌نفس و عمل علمی، می‌توان این قفل را گشود.
لزوم عملیات علمی در علم دینی
علم دینی باید از گفتار به عملیات علمی حرکت کند تا معارف دینی را عینی سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، این تحول را به مثابه طلوع خورشید معرفت در تاریکی جهل توصیف کرده و تأکید دارند که این حرکت، به حیات طیبه دینی منجر خواهد شد.
نقد بی‌اعتباری علمی علم دینی
علم دینی، به دلیل تمرکز بر الفاظ، در مراکز علمی جهانی اعتبار ندارد. استاد فرزانه قدس‌سره، این خلأ را به مثابه غباری بر آینه معرفت دینی توصیف کرده و تأکید دارند که با تولید دانش عینی، می‌توان این اعتبار را بازسازی کرد.
فلسفه طب و روح بشر
استاد فرزانه قدس‌سره، تب و اسهال را به عنوان نمادهایی برای روح بشر در فلسفه طب اسلامی معرفی کرده و تأکید دارند که این واکنش‌ها، در دفع میکروب‌ها نقش دارند و به سلامت روحی مرتبط‌اند. این دیدگاه، به مثابه دریچه‌ای است که ارتباط میان جسم و روح را در نظام معرفتی اسلام روشن می‌سازد.
تحول در آموزش علم دینی
آموزش علم دینی باید از صرف و نحو فراتر رفته و به تولید علم و فناوری متمرکز شود. استاد فرزانه قدس‌سره، این تحول را به مثابه بذری برای شکوفایی معرفت دینی توصیف کرده و تأکید دارند که آموزش سنتی، نمی‌تواند نیازهای عصر نوین را برآورده کند.
| درنگ: آموزش علم دینی باید از صرف و نحو فراتر رفته و به تولید علم و فناوری معرفتی گرایش یابد. |
نقش امام زمان در روشنایی ذهن‌ها
در روایتی از کتاب شریف کافی آمده است: «خداوند عقول بندگان را جمع می‌گرداند.» این روایت، به روشن شدن ذهن‌ها با ظهور امام زمان علیه‌السلام اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، این روایت را به مثابه خورشیدی دانسته که با رفع ابرهای جهل، همه ذهن‌ها را منور می‌سازد.
دعا برای حفظ علم دینی
استاد فرزانه قدس‌سره، با دعایی خالصانه، برای حفظ علم دینی از دشمنان داخلی و خارجی و عنایت الهی برای صفا و نورانیت آن دعا کرده‌اند. این دعا، به مثابه سپری است که علم دینی را در برابر تهدیدات حفظ می‌کند.
لزوم بهره‌وری از فرصت‌ها
فرصت‌های زندگی، مانند ایام تابستان، نباید به تفریح و گردش هدر رود، بلکه باید به تحقیق و تولید علم اختصاص یابد. استاد فرزانه قدس‌سره، این فرصت‌ها را به مثابه گوهرهایی گران‌بها توصیف کرده و تأکید دارند که باید در مسیر رشد معرفتی به کار گرفته شوند.
| درنگ: فرصت‌های زندگی باید به تحقیق و تولید علم اختصاص یابد تا به رشد معرفتی و احیای دین منجر شود. |
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
این نوشتار، با کاوش در فلسفه وجودی اشیاء در قرآن کریم، به تبیین صفات و کمالات معرفتی آن‌ها پرداخت. آیات قرآنی، از جمله «رَبُّنَا ٱلَّذِيٓ أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُۥ ثُمَّ هَدَىٰ» و «قَالُوٓا أَنطَقَنَا ٱللَّهُ ٱلَّذِيٓ أَنطَقَ كُلَّ شَيْءٍ»، بر وجود خلق، هدایت، ملکوت، نطق، تسبیح، و خشیت در همه اشیاء تأکید دارند که نشان‌دهنده شعور و آگاهی ذاتی آن‌هاست. نقد خلأهای معرفتی علم دینی، بر ضرورت تحول از گفتار به عملیات علمی و تولید ابزارهای سنجش تأکید دارد. ایجاد واحدهای صنعتی، همکاری با دانشمندان، و رفع موانع ذهنی، راه را برای احیای حیات طیبه دینی هموار می‌سازد. این نوشتار، دعوتی است به بازنگری در روش‌های معرفتی و حرکت به سوی علمی‌سازی دین، تا معارف قرآنی به دانشی عینی و ارزشمند بدل شوند.
| با نظارت صادق خادمی |