متن درس
سیر کمال انسانی در ناسوت: بازاندیشی در عرفان و فلسفه اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۲۰۸)
دیباچه
جهان ناسوت، چونان آیینه‌ای زلال، تجلی‌گاه صفات ربوبی و بستری برای سیر و سلوک انسان به سوی کمال است. این نوشتار، که از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه‌ای به تاریخ ششم مهرماه ۱۳۸۹ برگرفته شده، به کاوش در مفهوم کمال انسانی در عالم ناسوت می‌پردازد. در این بررسی، تمایز میان کمال اول (زندگی مادی و اجتماعی) و کمال ثانی (قرب الهی و معرفت) محور بحث قرار گرفته و با نقدی عمیق بر رویکردهای دنیاستیزانه و انزواطلبانه، راهی نوین در فهم عرفان اسلامی پیشنهاد می‌شود.
بخش نخست: ناسوت، بستر کمال انسانی
ماهیت عالم ناسوت و جایگاه آن در سیر کمال
عالم ناسوت، برخلاف برداشت‌های ناصواب، نه تنها مانعی در برابر کمال نیست، بلکه بستری یگانه برای تحقق اراده، اختیار و ادراک انسانی است. این عالم، چونان کتابی گشوده، آیات الهی را در خود جای داده و ظرف ظهور کمال ربوبی است. ناسوت، به مثابه صحنه‌ای پویا، انسان را به حرکتی مدام در مسیر رشد و تعالی دعوت می‌کند. در این دیدگاه، دنیا نه به معنای دنائت، بلکه به مفهوم «دنا» یا مرتبه‌ای پایین‌تر نسبت به عوالم ملکوت و جبروت فهم می‌شود. این تمایز، کلیدی برای بازاندیشی در برداشت‌های سنتی از دنیا به شمار می‌رود.
تمایز دنا و دنی: بازخوانی مفهوم دنیا
واژه «دنیا» در فرهنگ قرآنی و روایی، نه به معنای پستی ذاتی، بلکه به مفهوم مرتبه‌ای فروتر نسبت به عوالم متعالی است. قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ (الأنعام: ۳۲؛ زندگی دنیا جز بازی و سرگرمی نیست). این آیه، مذمت را متوجه دلبستگی‌های نادرست انسانی می‌کند، نه خود عالم ناسوت. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که مذمت دنیا، به دنائتی بازمی‌گردد که در قلب انسان ریشه دارد، نه در مواهب و طبیعت این عالم. طبیعت، با عناصر خاک، آب، باد و آتش، و موجوداتش، چونان جلوه‌گاه صفات الهی، پاک و کمال‌آفرین است.
کمال اول: زندگی پویا در ناسوت
کمال اول، که در عالم ناسوت متجلی می‌شود، شامل حیات، حرکت، کسب‌وکار، حشر و نشر، و تعاملات اجتماعی است. این کمال، چونان پایه‌ای استوار، بستر لازم برای سیر به سوی کمال ثانی را فراهم می‌آورد. انسانی که از سلامت جسمانی، اجتماعی و اقتصادی برخوردار نباشد، نمی‌تواند به مقامات معنوی دست یابد. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی زیبا، کمال اول را به حرکت در جاده‌ای با مسافت مشخص تشبیه می‌کنند که هر گام آن، قابل اندازه‌گیری و پیش‌بینی است. این پویایی، لازمه وجود انسانی است که در ناسوت، با چالش‌ها و پیروزی‌ها، به سوی تعالی گام برمی‌دارد.
جمع‌بندی بخش نخست
عالم ناسوت، به مثابه آیینه‌ای که صفات ربوبی را بازمی‌تاباند، بستری یگانه برای کمال انسانی است. تمایز میان «دنا» و «دنی» نشان می‌دهد که مذمت دنیا، نه به ذات آن، بلکه به انحرافات درونی انسان بازمی‌گردد. کمال اول، که در زندگی پویای ناسوت متجلی می‌شود، زمینه‌ساز حرکت به سوی کمال متعالی است. این بخش، با تأکید بر جایگاه والای ناسوت، دعوتی است به بازاندیشی در برداشت‌های سنتی از دنیا.
بخش دوم: کمال ثانی و قرب الهی
ماهیت کمال ثانی
کمال ثانی، هدف غایی انسان در عالم ناسوت، در قرب الهی، وصول به حق، و تجلی ربوبی در دل و جان سالک نهفته است. این کمال، که انبیا، اولیا، و عرفا بدان توجه اصیل دارند، در شهود، معرفت، و تقرب به ذات الهی متبلور می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید: وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا (القصص: ۷۷؛ با آنچه خدا به تو داده، سرای آخرت را بجوی و بهره‌ات را از دنیا فراموش مکن). این آیه، بر پیوند میان بهره‌مندی از دنیا و سلوک به سوی آخرت تأکید دارد.
وابستگی کمال ثانی به کمال اول
کمال ثانی، بدون بهره‌مندی از کمال اول، دست‌نیافتنی است. دنیا، چونان نردبانی است که سالک را به سوی قله‌های معرفت و قرب می‌رساند. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی ژرف، کمال ثانی را به کندن چاهی برای یافتن گنج تشبیه می‌کنند. برخلاف کمال اول، که مسیری مشخص و قابل پیش‌بینی دارد، کمال ثانی نیازمند توکل، تلاش مستمر، و صبر در برابر ناپیدایی مقصد است. این دیدگاه، با تأکید بر توازن میان جسم و روح، انسان را به زیست متعادل در ناسوت دعوت می‌کند.
نقد دنیاستیزی و انزواطلبی
رویکردهای دنیاستیزانه، که دنیا را ذاتاً پست می‌انگارند، به عقب‌ماندگی جوامع اسلامی انجامیده است. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به تأثیرات تاریخی این رویکردها، آن‌ها را نتیجه نفوذ سیاست‌های استعماری می‌دانند که جوامع اسلامی را از بهره‌مندی از کمال اول محروم کرده است. به عنوان مثال، مدیریت ناکارآمد در برابر بلایای طبیعی در برخی جوامع اسلامی، در مقایسه با جوامع دیگر، نشان‌دهنده غفلت از کمال اول است. این نقد، دعوتی است به بازنگری در رویکردهای سنتی عرفانی.
جمع‌بندی بخش دوم
کمال ثانی، چونان قله‌ای رفیع، هدف نهایی سیر انسانی است که از مسیر کمال اول می‌گذرد. نقد رویکردهای دنیاستیزانه، بر ضرورت تعادل در زندگی ناسوتی تأکید دارد. این بخش، با تکیه بر آیات قرآن کریم و تمثیلات، انسان را به زیست متعادل و تلاش در متن زندگی دعوت می‌کند تا به وصول و قرب الهی نائل آید.
بخش سوم: موانع سیر کمال و راهکارهای رفع آن‌ها
رهزن‌های سیر کمال
سیر کمال انسانی با موانعی چون خطاهای نظری، انحرافات اخلاقی، و دلبستگی‌های نادرست مواجه است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که شناسایی و رفع این موانع، شرط لازم برای وصول به کمال است. خطای نظری، به‌ویژه در حوزه‌های عرفانی و فلسفی، می‌تواند سالک را به بیراهه کشاند. این دیدگاه، با تأکید بر خودشناسی و اصلاح درونی، هم‌راستا با آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ (المائدة: ۱۰۵؛ ای مؤمنان، بر شماست که به خود بپردازید) است.
نقد تجسس در مقامات معنوی دیگران
تجسس در مقامات معنوی دیگران، مانند ادعاهای طی‌الارض، نه تنها بی‌فایده، بلکه غیراخلاقی است. استاد فرزانه قدس‌سره این رفتار را، که در برخی محافل علمی رواج یافته، نکوهش می‌کنند. چنین مباحثی، که نه قابل اثبات‌اند و نه انکار، به حاشیه‌سازی و تخریب افراد منجر می‌شوند. تمرکز باید بر رفع موانع شخصی و خودسازی باشد، نه قضاوت درباره دیگران.
نقد نسخه‌های عرفانی ناکارآمد
رویکردهای عرفانی مانند چله‌نشینی، انزوا، و ترک زندگی اجتماعی، به دلیل فقدان تعادل، نتیجه‌بخش نبوده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به روایت «کن فی الدنیا کأنک تعیش أبداً» (در دنیا چنان باش که گویی جاودانه زندگی می‌کنی)، بر ضرورت زیست متعادل تأکید دارند. این روایت، که از امام حسن علیه‌السلام نقل شده، انسان را به تعامل فعال با دنیا و کنترل تمایلات دعوت می‌کند.
جمع‌بندی بخش سوم
موانع سیر کمال، از خطاهای نظری تا دلبستگی‌های نادرست، نیازمند شناسایی و رفع‌اند. نقد تجسس در امور معنوی دیگران و نسخه‌های عرفانی ناکارآمد، بر اهمیت خودسازی و تعادل در سلوک تأکید دارد. این بخش، با تکیه بر آیات و روایات، راهکارهایی عملی برای رفع موانع ارائه می‌دهد.
بخش چهارم: بازاندیشی در عرفان اسلامی
نقد دیدگاه‌های سنتی در عرفان
استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد دیدگاه‌هایی مانند آنچه در اسفار اربعه ملاصدرا (جلد هفتم، صفحه ۱۳) آمده، تأکید دارند که دنیا مانع معرفت نیست، بلکه بستر آن است. ملاصدرا دنیا را سجن و مانع مشاهده آیات الهی می‌داند، اما این درس‌گفتار این دیدگاه را نادرست خوانده و بر پویایی ناسوت به عنوان ظرف معرفت تأکید می‌کند. معرفت، به صورت تدریجی در دنیا کسب می‌شود، هرچند وصول ممکن است به‌سرعت رخ دهد.
اعتدال در عرفان
عرفان موفق، در اعتدال نهفته است، نه در اعتزال و انزوا. استاد فرزانه قدس‌سره، با مقایسه عرفان‌های گوناگون، بر این اصل تأکید دارند که تعادل در زندگی و سلوک، به وصول می‌انجامد. این دیدگاه، با آیه كُلُوا وَتَمَتَّعُوا هَنِيئًا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (النحل: ۵۵؛ بخورید و بهره‌مند شوید به پاداش آنچه انجام می‌دادید) همخوانی دارد، که بر پاداش تلاش در زندگی تأکید می‌کند.
نقد عرفان غیرمولد
عرفانی که به مصرف منابع دیگران منجر شود، بدون تولید و تلاش، غیرمشروع است. استاد فرزانه قدس‌سره افرادی را که به بهانه عرفان از کار و تولید بازمی‌مانند، نکوهش می‌کنند. عارف واقعی، چونان غواصی در دل دریا، باید در متن ناسوت به دنبال معرفت باشد و نان خود را از طریق کار حلال تأمین کند.
استقامت عالمان در برابر فشارها
عالمان و عارفانی که در برابر فشارهای اجتماعی و علمی استقامت نکردند، به تهی شدن محافل علمی از معرفت انجامیدند. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به برخی عالمان برجسته، بر ضرورت استقامت تأکید دارند. این اصل، با تمثیل زره امیرالمؤمنین علیه‌السلام، که پشت ندارد، بر لزوم پایداری در برابر چالش‌ها تأکید می‌کند.
جمع‌بندی بخش چهارم
بازاندیشی در عرفان اسلامی، نیازمند نقد دیدگاه‌های سنتی و تأکید بر اعتدال است. عرفان غیرمولد و انزواطلبی، مانعی در مسیر کمال است. استقامت عالمان و حمایت جامعه از آن‌ها، به غنای معرفتی منجر می‌شود. این بخش، با دعوت به تعادل و تلاش در متن زندگی، راهی نوین در عرفان اسلامی پیشنهاد می‌کند.
نتیجه‌گیری نهایی
این نوشتار، با کاوش در عالم ناسوت به عنوان بستر کمال انسانی، تمایز میان کمال اول و ثانی را روشن ساخت. نقد رویکردهای دنیاستیزانه و انزواطلبانه، بر ضرورت تعادل در زندگی و سلوک تأکید دارد. عالم ناسوت، چونان دریایی ژرف، گنج‌های معرفت و قرب را در خود نهان دارد و سالک باید با تلاش، توکل، و استقامت، در متن زندگی به سوی آن گام بردارد. آیات قرآن کریم و روایات، چونان چراغی راهنما، مسیر این سلوک را روشن می‌سازند. این اثر، دعوتی است به بازاندیشی در عرفان و فلسفه اسلامی، تا با اعتدال و پویایی، انسان به قله‌های کمال دست یابد.
با نظارت صادق خادمی