متن درس
میول نفسانی و ضرورت اعتدال در سلوک وجودی: تأملاتی فلسفی و عرفانی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۲۲۱)
مقدمه: درآمدی بر میول نفسانی و اعتدال در سلوک انسانی
سلوک وجودی انسان، سفری است عمیق و پرماجرا به سوی کمال، که در آن میول نفسانی به مثابه سرمایه‌ای الهی، نقشی بنیادین ایفا می‌کنند. این تمایلات، که امانتی از جانب حق‌تعالی‌اند، در صورت مدیریت صحیح و متعادل، انسان را به سوی تعالی و کمال رهنمون می‌سازند، اما در فقدان اعتدال، به انحراف و تخريب وجودی منجر می‌گردند. درس‌گفتار شماره ۱۲۲۱، ارائه‌شده در تاریخ ۲۶ مهر ۱۳۸۹، به دست استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی ژرف به این موضوع، بر ضرورت شناخت دقیق و متعادل‌سازی میول در چارچوب تربیت وجودی تأکید دارد.
بخش اول: مبانی میول نفسانی و نقش آن‌ها در تربیت وجودی
میول به مثابه سرمایه الهی
میول نفسانی، به مثابه گوهرهایی گران‌بها در وجود انسان، سرمایه‌ای الهی‌اند که خداوند به امانت در اختیار او نهاده است. این تمایلات، که از فطرت انسانی سرچشمه می‌گیرند، ذاتاً کمالی بوده و در مسیر رشد و تعالی انسان نقش محوری دارند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این سرمایه وجودی نباید با ستیز، خشونت یا تحقیر مورد هجوم قرار گیرد، چرا که چنین رویکردی به تخريب بنیادهای وجودی انسان می‌انجامد. همان‌گونه که باغبانی دانا از نهال‌های باغ خود با مهربانی و دقت مراقبت می‌کند، انسان نیز باید با میول خود با احترام و اعتدال رفتار نماید تا به شکوفایی وجودی نائل آید.
| درنگ: میول نفسانی، چونان امانتی الهی در وجود انسان، سرمایه‌ای است که با مدیریت متعادل، راه کمال را هموار می‌سازد، اما با ستیز و تحقیر، به تخريب وجود منجر می‌شود. |
خطر ستیز با نفس
ستیز با نفس و میول آن، مانند لعن یا خبیث دانستن نفس، نه تنها به اصلاح وجود منجر نمی‌شود، بلکه سرمایه‌های الهی انسان را نابده می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره هشدار می‌دهند که چنین رویکردی، انسان را به جائری در حق خود تبدیل می‌کند که به خود ظلم می‌ورزد و این ظلم، به‌سان موجی خروشان، به دیگران نیز سرایت می‌کند. قرآن کریم در سوره بقره، آیه ۲۳۱ می‌فرماید:
وَلَا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ شَيْئًا
(در این [امور] به آن‌ها هیچ ظلمی نکنید). این آیه، بر پرهیز از ظلم به خود و دیگران تأکید دارد، که ستیز با نفس، مصداقی از این ظلم است.
امانت الهی و ضرورت رفتار متعادل
میول انسانی، به‌عنوان امانتی الهی، باید در ساختاری صحیح و متعادل مدیریت شوند. قرآن کریم در سوره احزاب، آیه ۷۲ می‌فرماید:
إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ
(ما امانت را بر آسمان‌ها و زمین عرضه کردیم). این امانت، که میول نفسانی بخشی از آن است، نیازمند مدیریتی است که نه به ستیز منجر شود و نه به اهمال و عافیت‌طلبی. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که رفتار با نفس باید طبیعی و متعادل باشد، مانند جریانی آرام که رودخانه‌ای زلال را به سوی دریا هدایت می‌کند.
| درنگ: میول، چونان گوهرهایی در صدف وجود، امانتی الهی‌اند که باید با رفتار متعادل و طبیعی، به سوی کمال هدایت شوند، نه با ستیز یا اهمال. |
انحراف عرفان و اخلاق در رویکردهای غیرعلمی
عرفان و اخلاق، هنگامی که در دست افراد ناآگاه یا غیرمتخصص قرار می‌گیرند، از ساختار علمی و اصیل خود دور شده و به سطحی عاميانه فرومی‌کاهند. این انحراف، به افراط و تفریط در مدیریت میول منجر می‌شود، که یا انسان را به ستیز با نفس خود وامی‌دارد یا او را به سوی عافیت‌طلبی و اهمال سوق می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره این انحراف را به باغی تشبیه می‌کنند که بدون باغبان، به هرج‌ومرج گرفتار می‌شود، و بر ضرورت بازسازی علوم عرفانی و اخلاقی بر پایه مبانی علمی تأکید دارند.
جمع‌بندی بخش اول
بخش نخست، به تبیین مبانی میول نفسانی و نقش آن‌ها در تربیت وجودی انسان پرداخت. میول، به‌عنوان سرمایه‌ای الهی، باید با احترام و اعتدال مدیریت شوند تا به کمال وجودی منجر گردند. ستیز با نفس یا اهمال در مدیریت میول، به تخريب وجود و ظلم به خود و دیگران می‌انجامد. این مبانی، چونان چراغی راهنما، مسیر سلوک را روشن می‌سازند و انسان را از انحرافات بازمی‌دارند.
بخش دوم: اعتدال و عدم تعادل در مدیریت میول نفسانی
اعتدال به مثابه جاده کمال
میول نفسانی، مانند جاده‌ای است که انسان را به سوی مقصد کمال هدایت می‌کند، و نفس، چونان ماشینی است که در این جاده حرکت می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که مشکل نه در جاده و نه در ماشین، بلکه در عدم اعتدال در رانندگی است. اگر این حرکت از ظرف اعتدال خارج شود، به تصادف یا ترافیک منجر می‌گردد، که همان انحرافات وجودی‌اند. این تشبیه، با مفهوم اعتدال در فلسفه ارسطویی و حکمت اسلامی همخوانی دارد، که فضیلت را در میانه افراط و تفریط می‌داند.
| درنگ: میول، چونان جاده‌ای به سوی کمال، و نفس، چونان ماشینی در این مسیر، تنها در ظرف اعتدال به مقصد می‌رسند، وگرنه به تصادف وجودی گرفتار می‌شوند. |
افراط و تفریط در میول
افراط در میول، مانند ستیز با نفس، و تفریط، مانند عافیت‌طلبی، هر دو به عدم تعادل منجر می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره هشدار می‌دهند که این عدم تعادل، به درگیری درونی و نتایج معکوس می‌انجامد، مانند سرپیچی از میول یا تعطیلی آن‌ها. این دیدگاه، با مفهوم جهاد اکبر در عرفان اسلامی همخوانی دارد، که مبارزه با انحرافات نفسانی را در گرو اعتدال می‌داند.
سرشاخه‌های میول نفسانی
میول نفسانی به سه سرشاخه اصلی تقسیم می‌شوند: میل به شهوت، میل به ثروت (امکانات)، و میل به عناوین (شهرت یا هوس). این سرشاخه‌ها، که در ذات خود کمالی و الهی‌اند، در صورت خروج از اعتدال، به انحراف منجر می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این میول، مانند شاخه‌های درختی تنومند، باید با دقت و تعادل پرورانده شوند تا میوه کمال به بار آورند.
پیامدهای عدم اعتدال
عدم اعتدال در مدیریت میول، به صفاتی چون حرص، طمع، حسد و استکبار منجر می‌شود. حرص، میل به انباشت برای خود است؛ حسد، میل به محروم کردن دیگران؛ و استکبار، خودبزرگ‌بینی ناموزون. استاد فرزانه قدس‌سره این صفات را به بیماری‌هایی تشبیه می‌کنند که وجود انسان را از سلامت معنوی محروم می‌سازند.
| درنگ: عدم اعتدال در میول، چونان بیماری‌هایی در وجود، به حرص، حسد و استکبار منجر می‌شود، که سلامت معنوی انسان را به خطر می‌اندازد. |
ریاضت به مثابه مجازات تخريب
ریاضت و شكنجه نفس، تنها زمانی موجه است که نفس به دلیل زیاده‌روی یا تخريب از مسیر اعتدال خارج شده باشد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این مجازات، مانند جراحی برای درمان بیماری، در شرایط انحراف ضروری است، اما در حالت طبیعی، رفتار با نفس باید متعادل و محبت‌آمیز باشد.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، به بررسی ضرورت اعتدال در مدیریت میول نفسانی پرداخت و نشان داد که میول، در ذات خود کمالی‌اند، اما در صورت خروج از ظرف اعتدال، به انحراف و تخريب منجر می‌گردند. تشبیه میول به جاده و نفس به ماشین، بر اهمیت مدیریت متعادل تأکید دارد. افراط و تفریط، هر دو به درگیری درونی و بیماری‌های وجودی می‌انجامند، که تنها با بازگشت به اعتدال قابل اصلاح‌اند.
بخش سوم: نقد حب دنیا و تحلیل روایات
روایت حب دنیا
روایت «حب دنیا رأس همه خطاهاست» به حب زیاده‌رو و فاسد اشاره دارد، نه اصل حب دنیا. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این حب، زمانی مذموم است که از اعتدال خارج شده و به حرص، طمع یا استکبار منجر گردد. این تفسیر، با روش دلالت اقتضا در اصول فقه همخوانی دارد، که معنای روایات را در چارچوب شرایط و اقتضائات خاص تبیین می‌کند.
| درنگ: حب دنیا، چونان جریانی زلال، در ظرف اعتدال کمالی است، اما در صورت افراط، به خطا و فساد منجر می‌شود. |
روایت دنیا به مثابه جیفه
روایت «دنیا مردار است و طالبش سگ‌هاست» به مفاسد ناشی از زیاده‌طلبی در دنیا اشاره دارد، نه ذات دنیا. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که دنیا، به‌عنوان جلوه‌ای از آفرینش الهی، در ذات خود کمالی است. قرآن کریم در سوره آل‌عمران، آیه ۱۲۹ می‌فرماید:
لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ
(آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن خداست). این آیه، بر الهی بودن دنیا تأکید دارد، اما سوءاستفاده از آن، مانند ظلم یا دروغ، آن را به جیفه تبدیل می‌کند.
مشاهده رفتار سگ‌ها و درس‌های عرفانی
استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به مشاهدات میدانی خود از رفتار سگ‌ها در برابر استخوان‌ها، نشان می‌دهند که زیاده‌طلبی به درگیری، تخريب و رفتارهای ناشایست منجر می‌شود. سگ‌ها، در مواجهه با جیفه، به دلیل حرص، به یکدیگر حمله می‌کنند و حتی با آلوده کردن استخوان‌ها، مانع استفاده دیگران می‌شوند. این رفتار، آیینه‌ای است از انحرافات نفسانی انسان در برابر دنیا، که زیاده‌طلبی او را به مراتب پست‌تر فرومی‌کاهد.
| درنگ: زیاده‌طلبی در برابر دنیا، چونان رفتار سگ‌ها در برابر جیفه، نفس را به درگیری و تخريب می‌کشاند و از کمال دور می‌سازد. |
تأثیر محیط بر رفتار نفسانی
سگ‌ها در محیط جیفه، رفتارهای خشن نشان می‌دهند، اما در محیط‌های دیگر، این رفتارها کاهش می‌یابد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که انسان‌ها نیز در برابر دنیا، تحت تأثیر محیط، رفتارهای متفاوتی نشان می‌دهند. این دیدگاه، بر نقش محیط در شکل‌گیری تمایلات نفسانی تأکید دارد و با روان‌شناسی اسلامی، که محیط را عامل مهمی در تربیت نفس می‌داند، همخوانی دارد.
دلالت اقتضا در تفسیر روایات
روایاتی مانند «نماز همسایه مسجد جز در مسجد نیست» یا «نه چیز از امتم برداشته شده» باید با دلالت اقتضا تفسیر شوند، یعنی معنای آن‌ها در چارچوب شرایط خاص فهمیده شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که حب دنیا نیز باید با این روش تفسیر شود، تا از برداشت‌های ظاهری و نادرست جلوگیری گردد.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با تحلیل روایات مربوط به حب دنیا و جیفه بودن آن، بر ضرورت تفسیر این متون با دلالت اقتضا تأکید نمود. دنیا، در ذات خود الهی و کمالی است، اما زیاده‌طلبی و سوءاستفاده، آن را به مفاسد تبدیل می‌کند. مشاهدات میدانی از رفتار سگ‌ها، درس‌هایی عرفانی برای فهم انحرافات نفسانی ارائه می‌دهد و بر نقش محیط در مدیریت میول تأکید دارد.
بخش چهارم: پیشگیری و اصلاح در تربیت نفسانی
پیشگیری به مثابه اصل تربیت
پیشگیری از انحرافات نفسانی، اصل بنیادین در تربیت وجودی است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که نباید اجازه داد نفس به حالت سگی، شغالی یا مگسی فروکاهد و سپس به اصلاح آن پرداخت. این اصل، مانند باغبانی است که با مراقبت از نهال، از رشد ناموزون آن جلوگیری می‌کند. پیشگیری، مؤثرتر از درمان است و انسان را از گرفتار شدن در دام انحرافات بازمی‌دارد.
| درنگ: پیشگیری، چونان باغبانی هوشیار، نفس را از انحراف حفظ می‌کند و راه را برای رشد متعادل هموار می‌سازد. |
اصلاح نفس به جای ستیز
حتی در صورت انحراف نفس، ستیز با آن، مانند دعوا با سگ یا مگس، بی‌فایده است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که نفس باید با ابزارهایی مانند کم‌خوری، تأمل یا جراحی وجودی اصلاح شود. این دیدگاه، با تزکیه نفس در عرفان اسلامی همخوانی دارد، که اصلاح را هدف اصلی خودسازی می‌داند.
حسنه دنیا و آخرت
قرآن کریم در سوره بقره، آیه ۲۰۱ می‌فرماید:
رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً
(پروردگارا، در دنیا و آخرت به ما نیکی عطا کن). این آیه، بر ارزش حسنه در دنیا و پیوستگی آن با آخرت تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که حسنه دنیا، مقدمه حسنه آخرت است، و هیچ حسنه‌ای در دنیا به‌طور کامل استیفا نمی‌شود، بلکه بخشی از آن به آخرت منتقل می‌گردد.
نقد انباشت بدون عمل
انباشت کتاب‌ها یا اشیای عتیقه بدون استفاده عملی، به جای رشد، به توقف و انحراف منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به عارفی که کتاب را مانند ناموس خود می‌دانست، این انباشت را به بیماری تشبیه می‌کنند که انسان را از معرفت حقیقی محروم می‌سازد. این نقد، بر ضرورت علم عملی در فلسفه اسلامی تأکید دارد.
| درنگ: انباشت دانش بدون عمل، چونان گنجی مدفون، انسان را از معرفت حقیقی محروم می‌سازد و به انحراف می‌کشاند. |
حکمت کودکانه و واقع‌بینی
استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به کودکی که خود را با پدرش مقایسه نکرد و گفت نیازی به کت و شلوار ندارد، بر اهمیت واقع‌بینی در خودشناسی تأکید دارند. این حکمت کودکانه، نشان‌دهنده فهم صحیح از جایگاه خود است، که کلید رفتار متعادل و پرهیز از استکبار است.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، بر ضرورت پیشگیری در تربیت نفسانی و اصلاح نفس به جای ستیز با آن تأکید نمود. حسنه دنیا و آخرت، پیوستگی این دو عالم را نشان می‌دهد، و انباشت بدون عمل، مانع معرفت حقیقی است. حکمت کودکانه، درس واقع‌بینی را به انسان می‌آموزد تا در مسیر سلوک، متعادل و هوشیار باقی بماند.
نتیجه‌گیری: راهی به سوی کمال وجودی
سلوک وجودی انسان، سفری است که در آن میول نفسانی، چونان سرمایه‌هایی الهی، باید با اعتدال و حکمت مدیریت شوند تا به کمال منجر گردند. استاد فرزانه قدس‌سره در درس‌گفتار شماره ۱۲۲۱، با تأکید بر پیشگیری از انحرافات و اصلاح نفس به جای ستیز با آن، راهکارهایی برای نیل به کمال ارائه نمودند. آیات قرآن کریم، مانند «پروردگارا، در دنیا و آخرت به ما نیکی عطا کن»، بر ارزش دنیا و پیوستگی آن با آخرت تأکید دارند. روایات، با تفسیر دلالت اقتضا، از حب فاسد و زیاده‌رو نهی می‌کنند، نه از اصل حب دنیا. این نوشتار، با ارائه چارچوبی نظام‌مند و بهره‌گیری از تمثیلات فاخر، انسان را به خودشناسی عملی و مدیریت متعادل میول دعوت می‌کند تا در مسیر کمال، چونان ستاره‌ای درخشان، بدرخشد.
| با نظارت صادق خادمی |