متن درس

تبار انبیا و نقد علم دینی: بازخوانی فلسفی و عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۲۳۷)

دیباچه

در ساحت معرفت بشری، دو جریان عظیم و متمایز، چونان دو رودخانه جاری در تاریخ، مسیرهای متفاوتی را پیموده‌اند: تبار انبیا و تبار مدرسه. اولی، چونان مشعلی فروزان، با تکیه بر مصداق‌محوری، معرفت شهودی و خدمت خادمانه به آدمیان، راه هدایت را روشن ساخته است؛ و دومی، چونان کتابی گشوده، در قلمرو مفاهیم، علوم صوری و مشق‌های کلامی محصور مانده است. این نوشتار، با نگاهی فلسفی و عرفانی، به کاوش در تمایز این دو تبار و نقد نظام علم دینی می‌پردازد که گاه از مسیر اصیل انبیا فاصله گرفته و در دام مفهوم‌محوری گرفتار آمده است. هدف، بازنمایی راهی است که حوزه‌های علمی را به سوی تبار انبیا رهنمون سازد تا بار دیگر خادمان بشریت شوند، نه صرفاً نگهبانان علوم صوری.

بخش نخست: تمایز تبار انبیا و تبار مدرسه

ماهیت دو تبار

در تاریخ معرفت بشری، دو جریان بنیادین قابل شناسایی است: تبار انبیا و تبار مدرسه. تبار انبیا، چونان ستارگانی در آسمان معرفت، بر مصداق‌محوری، شهود، و تبدیل واقعیت به معنا استوار است. این تبار، با تکیه بر روایت، قدرت، و قرب به هستی، راهی را پیموده که هدفش هدایت و خدمت به آدمیان بوده است. در مقابل، تبار مدرسه، چونان دیواری از آجرهای مفاهیم، در قلمرو علوم صوری، کلام، و مشق‌های نظری محصور مانده و از لمس حقیقت وجودی بازمانده است.

ویژگی‌های تبار مدرسه

تبار مدرسه، به مثابه باغی منظم اما بی‌روح، بر مفاهیم، قواعد، و صفات کلامی متمرکز است. این تبار، با تکیه بر محسوسات و علوم نظری، به مشق‌های صوری و بحث‌های مفهومی پرداخته و از حقیقت وجودی که در پس این مفاهیم نهفته است، غافل مانده است. علم در این تبار، نه به معنای معرفت عمیق، بلکه به معنای قواعد و ساختارهای کلامی تعریف می‌شود که گاه از روح هدایت فاصله می‌گیرد.

ویژگی‌های تبار انبیا

تبار انبیا، چونان چشمه‌ای جوشان، از مصداق‌محوری سرچشمه می‌گیرد. انبیا نه تنها به مفاهیم پرداختند، بلکه مصادیق را به مفاهیم و مفاهیم را به مصادیق تبدیل کردند. این تبار، با تبدیل علم به قدرت، قدرت به روایت، و روایت به علم، راهی را گشود که در آن معرفت، نه در کلام، بلکه در تجربه و شهود متجلی می‌شود. انبیا، با لمس واقعیت هستی، به قرب الهی دست یافتند و این قرب را به بشریت عرضه داشتند.

حضور توأمان دو تبار

در طول تاریخ، هر دو تبار انبیا و مدرسه، گاه با قوت و گاه با ضعف، در کنار یکدیگر حضور داشته‌اند. تبار مدرسه، با تکیه بر درس و مشق، گاه به چاشنی‌های غیرمشقی مانند موعظه و اخلاق روی آورده، اما این چاشنی‌ها فرع بر اصل مفهوم‌محوری آن بوده‌اند. در مقابل، تبار انبیا، هرچند گاه به مشق پرداخته، اما این مشق همواره در خدمت مصداق و معرفت بوده است.

اصل و فرع در تبارها

در تبار انبیا، مصداق‌محوری اصل و مشق فرع است. انبیا، چونان باغبانانی که نهال حقیقت را می‌پرورانند، به دنبال لمس واقعیت و قرب به هستی بودند، نه صرفاً کلام و مفهوم. در مقابل، تبار مدرسه، با تکیه بر درس و بحث، گاه به موعظه و نصیحت روی آورده، اما این امور نیز در خدمت مفهوم‌محوری باقی مانده‌اند.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، با تبیین تمایز میان تبار انبیا و تبار مدرسه، نشان داد که چگونه انبیا با مصداق‌محوری و معرفت شهودی، راه هدایت را پیمودند، در حالی که تبار مدرسه در قلمرو مفاهیم و علوم صوری محصور ماند. این تمایز، پایه‌ای است برای نقد نظام علم دینی که گاه از مسیر اصیل انبیا فاصله گرفته است.

بخش دوم: نقد نظام علم دینی و ضرورت بازگشت به تبار انبیا

محدودیت‌های علم دینی

نظام علم دینی، در بسیاری از حوزه‌های کنونی، به تبار مدرسه وابسته شده و از تبار انبیا فاصله گرفته است. این نظام، چونان کشتی‌ای که از ساحل حقیقت دور افتاده، در دام مفهوم‌محوری گرفتار آمده و به جای هدایت و خدمت، به درس و بحث‌های صوری محدود شده است. عبادت در این نظام، گاه به عبادت حرفی بدل شده که فاقد روح معرفت و شهود است.

ناتوانی در رهبری معنوی

نظام علم دینی، به دلیل مفهوم‌محوری، از توانایی رهبری معنوی جهان عاجز مانده است. رهبری در این معنا، نه سیطره و سلطه، بلکه خدمت خادمانه و هدایت بشریت است. انبیا، چونان خادمانی که در خدمت قوم خویش بودند، با ایثار و رنج، راه هدایت را گشودند. اما علم دینی، با دوری از این مسیر، از ایفای چنین نقشی بازمانده است.

ضرورت الحاق به تبار انبیا

برای ایفای نقش خادمانه در جهان، نظام علم دینی باید به تبار انبیا ملحق شود. این الحاق، چونان بازگشت به سرچشمه زلال، نیازمند مصداق‌محوری، معرفت شهودی، و خدمت عملی است. انبیا، با لمس واقعیت و قرب به هستی، راه هدایت را پیمودند و علم دینی نیز باید این مسیر را باز یابد.

نقد موعظه و درس اخلاق

در نظام علم دینی، موعظه و درس اخلاق، گاه به مثابه چاشنی‌های بی‌اثر به کار گرفته شده‌اند. این امور، چونان نقشی بر آب، برای علمای وارث مدرسه بی‌تأثیر و حتی مضر است. موعظه و نصیحت، زمانی اثرگذار است که در بستر مصداق‌محوری و معرفت شهودی قرار گیرد، نه در قلمرو مفاهیم صوری.

بی‌تأثیری روضه بر علما

علما، به دلیل تسلط بر علوم صوری، از روضه و موعظه متأثر نمی‌شوند. این امر، چونان آیینه‌ای که نور را بازمی‌تاباند اما خود گرم نمی‌شود، نشان‌دهنده فاصله علم دینی از روح معرفت است. گریه و تأثر، که نشانه قرب به حقیقت است، در میان علمای مفهوم‌محور نادر است.

نقد حدیث اشک

روایتی که اشک برای امام حسین علیه‌السلام را به بال مگس تشبیه کرده، چونان گوهری که در خاک مدفون شده، جعلی و بی‌اعتبار است. اشک حسینی، مروارید اعظم معرفت است و چنین تشبیهاتی، از حقیقت آن به دور است.

قساوت درس اخلاق

تکرار درس اخلاق، چونان کوبیدن پی‌درپی بر آهن سرد، به قساوت قلب گوینده منجر می‌شود. این امر، مانند قصابی که از کشتار مکرر بی‌رحم می‌گردد، نشان‌دهنده انحراف از مسیر معرفت است. درس اخلاق، زمانی اثرگذار است که با عمل و مصداق همراه شود.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با نقد نظام علم دینی و محدودیت‌های مفهوم‌محوری آن، نشان داد که دوری از تبار انبیا، مانع از ایفای نقش هدایت و خدمت شده است. ضرورت بازگشت به مصداق‌محوری، معرفت شهودی، و عمل خادمانه، راهکار پیشنهادی برای اصلاح این نظام است.

بخش سوم: سیره انبیا و الگوهای عملی

سیره انبیا

انبیا، چونان ستارگان هدایت، با رنج و ایثار زندگی کردند. آنان، دست در آتش داشتند و از عافیت‌طلبی دوری گزیدند. این سیره، مانند چشمه‌ای که از دل سنگ می‌جوشد، نشان‌دهنده تعهد به حقیقت و خدمت است. انبیا، با لقمه‌لقمه شدن در راه خدا، الگویی برای هدایت بشریت ارائه دادند.

بصیرت اولیا

اولیای الهی، چونان چشمانی که ورای محسوسات را می‌بینند، از بصیرت شهودی برخوردار بودند. آنان، بدون نیاز به مطالعه گسترده، محتوای کتب را درک می‌کردند و با تجربه عرفانی، به مراتب بالای معرفت دست یافتند. این بصیرت، مانند نوری در تاریکی، راه هدایت را روشن می‌ساخت.

ایثار جانبازان

جانبازان، چونان سربازانی که در راه حقیقت جان فدا کردند، با ایثار و سرمایه‌گذاری در دین، به مراتب معنوی رسیدند. این ایثار، مانند نهالی که با خون آبیاری می‌شود، نشان‌دهنده تعهد به مسیر انبیاست. آنان، با تحمل رنج و فداکاری، الگویی عملی از تبار انبیا ارائه کردند.

تحول عرفانی

افرادی که با خدمت در راه خدا، مانند خادمان مساجد، به تحول عرفانی رسیدند، نشان‌دهنده قدرت مصداق‌محوری هستند. این تحول، چونان گلی که در خاک سخت می‌روید، نتیجه عمل خالصانه و قرب به حقیقت است.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تبیین سیره انبیا و الگوهای عملی مانند ایثار جانبازان و تحول عرفانی خادمان، نشان داد که مصداق‌محوری و عمل خالصانه، کلید موفقیت در مسیر هدایت است. این الگوها، راهنمایی برای بازگشت علم دینی به تبار انبیا ارائه می‌دهند.

بخش چهارم: راهکارهای اصلاح علم دینی

توازن میان درس، تفکر، و عمل

برای اصلاح نظام علم دینی، باید توازنی میان درس، تفکر، و عمل عملیاتی برقرار شود. درس‌خوانی، مانند پایه‌ای برای بنای معرفت، لازم است اما کافی نیست. تفکر عمیق و عمل خادمانه، مانند روحی در کالبد علم، آن را به سوی تبار انبیا رهنمون می‌سازد.

محبت و مهربانی

حوزه‌های علمی باید با محبت و مهربانی نسبت به طلاب و یکدیگر عمل کنند. این محبت، مانند نسیمی که باغ را زنده می‌کند، رضایت الهی را به دنبال دارد. رضایت از یکدیگر، پیش‌شرط رضایت خداوند است.

سیره ائمه

ائمه علیهم‌السلام، با خدمت شبانه به فقرا و عمل خالصانه، الگویی برای علم دینی ارائه کردند. این سیره، مانند راهنمایی در شب تاریک، نشان‌دهنده اولویت عمل بر حرف است.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با ارائه راهکارهایی مانند توازن میان درس، تفکر، و عمل، و تأکید بر محبت و سیره ائمه، مسیر اصلاح علم دینی را ترسیم کرد. این راهکارها، حوزه‌ها را به سوی تبار انبیا هدایت می‌کنند.

نتیجه‌گیری کلی

این نوشتار، با کاوش در تمایز تبار انبیا و تبار مدرسه، نشان داد که علم دینی، به دلیل مفهوم‌محوری، از مسیر اصیل انبیا فاصله گرفته است. انبیا، با مصداق‌محوری، معرفت شهودی، و خدمت خادمانه، راه هدایت را پیمودند، در حالی که علم دینی گاه در دام درس و بحث‌های صوری گرفتار آمده است. با الهام از حدیث شریف «العلماء ورثة الأنبياء» (علما وارثان انبیا هستند) و آیه کریم إِنَّ ٱلْحَيَوٰةَ عَقِيدَةٌ وَجِهَادٌ (زندگی، عقیده و جهاد است)، این اثر بر ضرورت بازگشت به تبار انبیا تأکید دارد. راهکارهای پیشنهادی، از جمله توازن میان درس، تفکر، و عمل، و محبت و مهربانی، می‌توانند علم دینی را به جایگاه خادمانه خود بازگردانند. این نوشتار، دعوتی است به سوی بازاندیشی در نظام علم دینی و التزام به سیره انبیا برای هدایت بشریت در جهانی پرمخاطره.