متن درس

انسان‌شناسی فلسفی و احیای تبار انبیا

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۲۶۵)

دیباچه

انسان‌شناسی فلسفی و احیای رسالت معنوی حوزه‌های علمیه، دو محور بنیادین در اندیشه اسلامی‌اند که در این اثر، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در تاریخ ۲۵ بهمن ۱۳۸۹، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این نوشتار، با رویکردی عمیق و انتقادی، به نقد سطحی‌نگری در شناخت انسان و انحراف علم دینی از رسالت معنوی و اقتدارگرایانه خود پرداخته و بر ضرورت بازگشت به حقیقت وجودی انسان و احیای قدرت معنوی حوزه‌ها تأکید دارد. با استناد به آیات سوره آل‌عمران، انسان‌شناسی فلسفی فراتر از مباحث کلامی و جسمانی، به مراتب وجودی، تجلیات و مقامات جمعی انسان توجه نشان می‌دهد. همچنین، علم دینی باید با الگوگیری از انبیا، توانایی‌هایی نظیر مباهله، استسقا و بهره‌مندی از ملائکه را احیا کند.

بخش نخست: انسان‌شناسی فلسفی در آیینه فلسفه اسلامی

اهمیت انسان‌شناسی فلسفی

انسان‌شناسی فلسفی در فلسفه اسلامی، فراتر از بررسی ابعاد مادی و ظاهری، به کاوش حقیقت وجودی انسان در مراتب متافیزیکی و معنوی می‌پردازد. انسان، چونان آیینه‌ای از تجلیات الهی، در محتوا، حقیقت و ظهورات وجودی خود مورد مطالعه قرار می‌گیرد. این رویکرد، انسان را نه‌تنها در ظرف حس و حرکت، بلکه در مقام کمال و ظهور حق می‌نگرد، گویی که او دریچه‌ای است به سوی عوالم لاهوتی.

نقد سطحی‌نگری در شناخت انسان

مباحث کلامی، مانند ماهیت و وجود، هرچند در فلسفه اسلامی جایگاهی دارند، اما نمی‌توانند حقیقت انسان‌شناسی فلسفی را به‌طور کامل تبیین کنند. این مباحث، چونان پوسته‌ای ظاهری، از نفوذ به عمق وجودی انسان بازمی‌مانند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که انسان‌شناسی حقیقی، باید به ظهورات الهی و قدرت وجودی انسان توجه کند، نه صرفاً به جنبه‌های کلامی و جسمانی.

ابعاد حقیقی انسان

انسان در فلسفه اسلامی، موجودی است که در ظرف کمال، تجلی و ظهور حق تعریف می‌شود. او نه‌تنها دارای جسم و روان است، بلکه چونان ستاره‌ای در آسمان هستی، در مراتب وجودی خود، از ناسوت تا لاهوت، سیر می‌کند. این دیدگاه، انسان را به‌عنوان خلیفه الهی می‌نگرد که توانایی دستیابی به مقامات جمعی و تجلیات الهی را داراست.

نقد آثار کلاسیک فلسفی

آثار کلاسیک فلسفی، مانند «اسفار اربعه»، «شفا» و «منظومه»، اگرچه در تبیین انسان‌شناسی گام‌هایی برداشته‌اند، اما از منظر استاد فرزانه قدس‌سره، به سطحی‌نگری مبتلا هستند. این آثار، چونان چشمه‌های کم‌عمق، نمی‌توانند شأن والای حقیقت انسان را به‌طور کامل بازتاب دهند. نیاز است تا رویکردهای نوینی در انسان‌شناسی فلسفی اتخاذ شود که به مراتب عمیق‌تر وجودی انسان توجه نشان دهد.

انسان در مقامات عالی

انسان کامل، چونان قله‌ای رفیع در نظام هستی، در مقام جمعی خود به‌عنوان خلیفه الهی ظاهر می‌شود. این مقام، که در فلسفه اسلامی به‌عنوان اوج کمال انسانی شناخته می‌شود، امکان تجلی حق و ظهورات الهی را در انسان فراهم می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که انسان باید در این ظرف والا مورد مطالعه قرار گیرد.

جمع‌بندی بخش نخست

انسان‌شناسی فلسفی، به‌عنوان یکی از ارکان بنیادین فلسفه اسلامی، فراتر از مباحث کلامی و جسمانی، به حقیقت وجودی انسان و نقش او در نظام هستی می‌پردازد. نقد سطحی‌نگری در آثار کلاسیک و تأکید بر بررسی انسان در ظرف کمال و تجلی حق، راه را برای تبیین عمیق‌تر این علم هموار می‌سازد. این بخش، با تکیه بر دیدگاه‌های استاد فرزانه قدس‌سره، بر ضرورت بازنگری در انسان‌شناسی فلسفی تأکید دارد.

بخش دوم: احیای تبار انبیا در علم دینی

ضرورت همگونی علم دینی با تبار انبیا

علم دینی باید در مسیر تبار انبیا قرار گیرد و با رسالت معنوی و هدایتی آنان همگونی و همدلی یابد. این همگونی، چونان نسیمی که از باغ‌های بهشتی می‌وزد، علم دینی را به سوی اقتدار معنوی و مسئولیت اجتماعی هدایت می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی باید توانایی‌هایی نظیر مباهله، استسقا و ارتباط با عوالم غیبی را احیا کند.

مراتب متفاوت انبیا

انبیا، چونان ستارگان آسمان نبوت، دارای مراتب متفاوتی هستند. همه انبیا در یک مرتبه قرار ندارند؛ برخی چون ابراهیم، داود و سلیمان در اوج قله‌های نبوت ایستاده‌اند، درحالی‌که دیگران در مراتب نازل‌تر جای دارند. این تنوع، به پویایی نظام نبوت در فلسفه اسلامی اشاره دارد.

برتری علمای تبار انبیا

روایت «العلماء افضل من انبیاء بنی‌اسرائیل» نشان‌دهنده پتانسیل علمای تبار انبیا برای دستیابی به مراتب معنوی والاست. این علما، که در مسیر انبیا گام برمی‌دارند، می‌توانند با ساختارهای علمی و معنوی قدرتمند، از برخی انبیای سلف پیشی گیرند. این دیدگاه، به نقش کلیدی علم دینی در احیای رسالت انبیا اشاره دارد.

نقد مغالطه در مقایسه علما و انبیا

مقایسه علمای معمولی با انبیای بزرگ، مانند داود و سلیمان، مغالطه‌ای است که از عدم توجه به مراتب معنوی ناشی می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که مقایسه عادلانه باید بر اساس مراتب معنوی و تبار انبیا صورت گیرد، نه بر پایه پیش‌فرض‌های نادرست.

تصور نادرست از انبیا

تصور اینکه همه انبیا در مرتبه ابراهیم یا داود قرار داشتند، نادرستی است که از عدم شناخت دقیق مراتب نبوت سرچشمه می‌گیرد. فلسفه اسلامی بر تنوع مأموریت‌ها و درجات انبیا تأکید دارد، و این تنوع، به غنای نظام نبوت اشاره می‌کند.

نقد پیش‌فرض معصومیت همه انبیا

اعتقاد به معصومیت همه انبیا، بدون بررسی دقیق، پیش‌فرضی است که در فلسفه اسلامی مورد نقد قرار می‌گیرد. استاد فرزانه قدس‌سره بر لزوم تحلیل عقلانی و منصفانه در این زمینه تأکید دارند، تا از پیش‌داوری‌های غیرمستند پرهیز شود.

اهمیت تصور عاقلانه

به‌جای جست‌وجوی یقین مطلق، باید به دنبال تصورات عاقلانه و منصفانه بود. این دیدگاه، چونان چراغی در مسیر حقیقت‌جویی، راه را برای تحلیل‌های منطقی و عمیق در فلسفه اسلامی روشن می‌سازد.

نمونه‌های عینی از علمای تبار انبیا

مقدس اردبیلی، چونان گوهری درخشان در تبار انبیا، نمونه‌ای است از عالمی که با تقوا و صفا، به مراتب والای معنوی دست یافت. نقل است که وی در خواب، با حضرت موسی گفت‌وگویی طنزآمیز داشت و او را به سبب پاسخ پیچیده به سؤالی ساده نقد کرد. این داستان، به حکمت و شوخ‌طبعی علمای تبار انبیا اشاره دارد.

اخلاق و تقوای مقدس اردبیلی

مقدس اردبیلی، حتی به الاغ خود ظلم نکرد و در مناظره با شیخ بهایی، به سبب حفظ وحدت دینی، از پاسخ‌گویی خودداری کرد. این رفتار، چونان آیینه‌ای از تقوا و اخلاص، نقش علمای تبار انبیا را در حفظ دین و وحدت نشان می‌دهد.

قدرت مباهله و آیات قرآنی

آیه مباهله در قرآن کریم، قُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ (آل‌عمران: ۶۱) (بگو: بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و خودمان و خودتان را فراخوانیم، سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم)، بر قدرت معنوی مباهله به‌عنوان ابزار اثبات حق تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره معتقدند که این توانایی، در علم دینی امروز به تعطیلی کشیده شده است.

ارتباط علما با عوالم غیبی

برخی علمای قدیم، مانند مقدس اردبیلی و شیخ بهایی، به حضور امام زمان شرفیاب می‌شدند. این ارتباط، چونان پلی میان عالم ناسوت و لاهوت، به پویایی نظام غیبی در فلسفه اسلامی اشاره دارد.

نقد محدودیت علم دینی به علوم جزئی

علم دینی نباید به صرف و نحو یا علوم جزئی محدود شود. این محدودیت، چونان قفسی است که پرنده روح معنوی را در بند می‌کشد. استاد فرزانه قدس‌سره بر ضرورت تحول در آموزش‌های حوزوی و توجه به ابعاد معنوی تأکید دارند.

نماز استسقا و اقتدار معنوی

علم دینی باید توانایی خواندن نماز استسقا و رفع مشکلات اجتماعی، مانند خشکسالی، را داشته باشد. این توانایی، چونان چشمه‌ای زلال، اقتدار معنوی را در جامعه جاری می‌سازد.

نقد سالوس و ریا در علم دینی

علم دینی نباید به سالوس و ریا آلوده شود. اخلاص و اقتدار معنوی، چونان دو بال، علم دینی را به سوی قله‌های کمال هدایت می‌کنند.

نصر الهی و نزول ملائکه

آیه وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (آل‌عمران: ۱۲۳) (و به‌راستی خدا در بدر شما را یاری کرد در حالی که ناتوان بودید، پس از خدا پروا کنید، باشد که سپاس گزارید)، بر نقش تقوا در جذب نصر الهی تأکید دارد. همچنین، آیه إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَلَنْ يَكْفِيَكُمْ أَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلَاثَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُنْزَلِينَ (آل‌عمران: ۱۲۴) (آنگاه که به مؤمنان می‌گفتی: آیا شما را بس نیست که پروردگارتان با سه هزار فرشته فروفرستاده یاری‌تان کند؟)، به نزول ملائکه منزلین اشاره دارد.

نقد انکار ملائکه

انکار نزول ملائکه، به معنای شک در صدق قرآن کریم و تاریخ انبیاست. این انکار، چونان سدی در برابر ایمان به غیب، مانع از درک نظام غیبی در فلسفه اسلامی می‌شود.

پویایی نظام غیبی

وحی، غیب، ملائکه و مدبرات، چونان جریانی جاری در نظام هستی، هیچ‌گاه تاریخ‌مصرف ندارند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این نظام، همواره پویا و فعال است.

فعالیت انبیا و ائمه در برزخ

انبیا و ائمه، در برزخ یا بهشت، بیکار نیستند و مسئولیت‌های معنوی دارند. این دیدگاه، چونان نوری که تاریکی‌های غفلت را می‌شکافد، به نقش فعال آنان در نظام هستی اشاره دارد.

نقد تصور بیکاری انبیا

تصور بیکاری انبیا و ائمه، نشانه‌ای از غفلت از نظام غیبی است. استاد فرزانه قدس‌سره این تصور را نقد کرده و بر ضرورت شناخت نقش معنوی آنان تأکید دارند.

تفاوت ملائکه منزلین و مسومین

ملائکه منزلین، که در آیه آل‌عمران به تعداد سه هزار ذکر شده‌اند، فرشتگان آسمانی‌اند، درحالی‌که ملائکه مسومین، به تعداد پنج هزار، گروه ضربت الهی هستند که با صبر و تقوا نازل می‌شوند. این تفاوت، به مراتب یاری الهی در فلسفه اسلامی اشاره دارد.

لزوم ارتباط با ملائکه

علم دینی باید توانایی برقراری ارتباط با ملائکه منزلین و مسومین را احیا کند. این ارتباط، چونان کلیدی برای گشودن درهای غیب، اقتدار معنوی را به علم دینی بازمی‌گرداند.

روان‌شناسی قدرت در فلسفه اسلامی

در روان‌شناسی دینی، گرفتن گوش به معنای قدرت بیشتر است و می‌تواند دعوا را متوقف کند. این مثال، به تحلیل رفتار انسانی و تأثیر قدرت معنوی در روابط اجتماعی اشاره دارد.

داستان کلاس درس

استاد فرزانه قدس‌سره در داستانی، با پیش‌بینی آینده دانش‌آموزان، قدرت نفوذ معنوی و روان‌شناختی خود را نشان دادند. این داستان، چونان آیینه‌ای، اقتدار معنوی علما را بازتاب می‌دهد.

نقد ضعف علم دینی

ضعف علم دینی باعث شده تا مردم آن را بی‌اعتبار بدانند. این نقد، به ضرورت احیای اقتدار معنوی در علم دینی اشاره دارد، تا چونان خورشیدی، در جامعه بدرخشد.

تأثیر عوامل سیاسی بر علم دینی

برخی رجال سیاسی، با فرمایشی کردن دین، به تضعیف علم دینی دامن زده‌اند. این تأثیر، چونان سایه‌ای سنگین، اقتدار معنوی علم دینی را کاهش داده است.

خطر قدرت نفسانی

آیه وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ (آل‌عمران: ۱۵۲) (و پس از آنکه آنچه را دوست می‌داشتید به شما نشان داد، نافرمانی کردید)، به خطر انحراف نفسانی هشدار می‌دهد. کسانی که به مرتبه رویت نفسانی می‌رسند، اگر کاسب شوند، به انحراف کشیده می‌شوند.

داستان رمال‌ها در اردبیل

در اردبیل، چهل نفر به دلیل سوءاستفاده از قدرت نفسانی دستگیر شدند. این نمونه، چونان هشداری، به خطر انحرافات نفسانی در فلسفه اسلامی اشاره دارد.

نقد رویکرد علم دینی به موسیقی

علم دینی نباید موسیقی را به‌صورت کلی حرام بداند، بلکه باید آن را تحلیل کند. استاد فرزانه قدس‌سره چهل سال به طلاب موسیقی آموزش دادند تا حلال و حرام را بشناسند، که این اقدام، به اهمیت تحلیل علمی مسائل در فلسفه اسلامی اشاره دارد.

نقد حذف تحلیل شراب

حذف تحلیل شراب و مفاسد آن، به ضعف علم دینی منجر شده است. این نقد، به ضرورت بررسی جامع مسائل در فلسفه اسلامی اشاره دارد.

اقتدار علم دینی در همه علوم

علم دینی باید در همه علوم، از موسیقی تا مباهله، اقتدار داشته باشد. این اقتدار، چونان جریانی زلال، علم دینی را به مرجعیت علمی و معنوی تبدیل می‌کند.

نقد موانع اقتدار معنوی

اگر عالمی باران بیاورد، به جادوگری متهم می‌شود. این مقاومت، چونان دیواری، مانع از احیای اقتدار معنوی در علم دینی است.

نقش حوزه فیضیه به‌عنوان مرجع پاسخگویی

حوزه فیضیه باید مرکز پاسخگویی به همه سؤالات، از غیب تا موسیقی، باشد. این نقش، چونان مشعلی فروزان، علم دینی را به مرجعیت جهانی هدایت می‌کند.

نقد عدم مراجعه به علم دینی

مردم به علم دینی مراجعه نمی‌کنند، زیرا آن را ناتوان می‌دانند. این نقد، به ضرورت احیای اقتدار علم دینی اشاره دارد.

تحول معنای حجت‌الاسلام

حجت‌الاسلام در گذشته به معنای پاسخگو بود، اما امروز معنای آن تغییر کرده است. این تحول، به انحراف در اصطلاحات دینی در فلسفه اسلامی اشاره دارد.

جمع‌بندی بخش دوم

احیای تبار انبیا در علم دینی، مستلزم بازگشت به اقتدار معنوی، مباهله، استسقا و ارتباط با ملائکه است. آیات قرآن کریم، مانند آیات نصر الهی و نزول ملائکه، نقش تقوا و نظام غیبی را در این مسیر نشان می‌دهند. نقد محدودیت علم دینی به علوم جزئی و تأکید بر تحلیل جامع مسائل، راه را برای تحول علم دینی هموار می‌سازد.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

این اثر، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، انسان‌شناسی فلسفی و ضرورت احیای تبار انبیا در علم دینی را بررسی کرد. انسان‌شناسی فلسفی، با کاوش در حقیقت وجودی انسان، او را به‌عنوان خلیفه الهی در مراتب کمال می‌نگرد. علم دینی نیز باید با الگوگیری از انبیا، اقتدار معنوی خود را احیا کند. آیات قرآن کریم، مانند مباهله، نصر بدر و نزول ملائکه، این مسیر را روشن می‌سازند. نقد سطحی‌نگری، انحرافات نفسانی و محدودیت‌های علم دینی، بر ضرورت تحول علمی و معنوی تأکید دارد. این نوشتار، چونان نقشه‌ای برای پژوهشگران، راه را برای کاوش‌های عمیق‌تر در فلسفه اسلامی هموار می‌کند.