متن درس

اقتدار الهی و دفع القائات شیطانی: تأملی فلسفی در پرتو آیات قرآنی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۲۶۶)

دیباچه

این نوشتار به کاوشی عمیق و فلسفی در مفهوم اقتدار الهی و راهکارهای دفع القائات شیطانی در چارچوب آیات قرآنی و معارف اسلامی می‌پردازد. با تمرکز بر آیات کریمه سوره‌های آل‌عمران، بقره، نساء، و مائده، این اثر درصدد تبیین این مدعاست که اقتدار حقیقی در اتصال به مبدأ الهی و بهره‌مندی از قوت معنوی نهفته است، در حالی که ضعف ایمانی و فقدان استحکام وجودی، انسان را در برابر القائات شیطانی آسیب‌پذیر می‌سازد. حوزه‌های علمیه، به‌عنوان وارثان انبیای الهی، نقشی بی‌بدیل در احیای اقتدار معنوی و علمی و هدایت جامعه در برابر انحرافات دارند.

بخش نخست: اقتدار الهی در آیات قرآنی

مصادیق اقتدار در سوره‌های آل‌عمران و بقره

سوره‌های آل‌عمران و بقره، به‌عنوان گنجینه‌های معرفتی قرآن کریم، سرشار از آیاتی هستند که بر اقتدار الهی تأکید دارند. این آیات، که از آنها با عنوان «آیات القدرة» یاد می‌شود، بر قدرت باطنی انبیا و هدایت الهی در تحول وجودی انسان‌ها دلالت می‌کنند. برخلاف این دو سوره، سوره‌های نساء و مائده بیشتر بر احکام شرعی متمرکز بوده و کمتر به مضامین اقتدار الهی پرداخته‌اند. این تمایز، نشان‌دهنده تخصص موضوعی سوره‌های قرآنی است که هر یک محور خاصی از هدایت را تبیین می‌کنند.

القاء رعب در قلوب کافران

یکی از جلوه‌های اقتدار الهی، القاء رعب در دل‌های کافران است. در آیه ۱۵۱ سوره آل‌عمران آمده است:

سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا

به‌زودی در دل‌های کسانی که کفر ورزیدند، به سبب آنکه چیزی را که خدا در باره‌اش دلیلی نازل نکرده با او شریک کردند، ترس خواهیم افکند.

این آیه، «رعب» را به‌عنوان ابزاری الهی برای تضعیف کافران معرفی می‌کند. در فلسفه اسلامی، «رعب» به تأثیرات روانی و معنوی ناشی از ضعف ایمانی اشاره دارد. این ترس، که ریشه در شرک و سستی ایمانی دارد، به مثابه ويروسی است که وجود انسان را در برابر القائات شیطانی شکننده می‌سازد.

اقتدار عیسی علیه‌السلام در سوره مائده

آیه ۱۱۰ سوره مائده به اقتدار معنوی حضرت عیسی علیه‌السلام اشاره دارد:

إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَعَلَى وَالِدَتِكَ إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا وَإِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِي وَتُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَإِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِإِذْنِي

هنگامی که خدا گفت: ای عیسی پسر مریم، نعمت مرا بر خود و بر مادرت به یاد آور، آن‌گاه که تو را با روح‌القدس تأیید کردم که در گهواره و در بزرگسالی با مردم سخن گفتی و آن‌گاه که به تو کتاب و حکمت و تورات و انجیل آموختم و آن‌گاه که به اذن من از گِل چیزی به شکل پرنده ساختی و در آن دمیدی، پس به اذن من پرنده‌ای شد و کور مادرزاد و پیس را به اذن من شفا دادی و مردگان را به اذن من [از گور] بیرون آوردی.

این آیه، اعجاز حضرت عیسی علیه‌السلام را در خلق پرنده، شفا دادن کور مادرزاد و پیس، و زنده کردن مردگان به تصویر می‌کشد. این اقتدار، که از فیض الهی سرچشمه می‌گیرد، نمونه‌ای از قدرت متافیزیکی انبیاست که در فلسفه دین اسلامی به‌عنوان «اعجاز» شناخته می‌شود.

بخش دوم: القائات شیطانی و راهکارهای دفع آن

خطر القائات شیطانی و جادویی

القائات شیاطین، اجنه، و جادوگران از عوامل اصلی انحرافات، پژمردگی‌ها، و بیماری‌های روانی در انسان‌ها هستند. این القائات، که در عرفان اسلامی به‌عنوان تأثیرات غیبی شناخته می‌شوند، بر افرادی اثر می‌گذارند که از ضعف ایمانی رنج می‌برند. همان‌گونه که عسل به دلیل استحکام ذاتی خود در برابر ویروس‌ها مقاوم است، ایمان قوی نیز انسان را از تأثیرات القائات شیطانی مصون می‌دارد.

سیستم دفاعی در برابر القائات

انسان برای دفع القائات شیطانی نیازمند سیستمی دفاعی است که شامل استعاذه، قرائت آیات قرآنی، ذکر، و عبادات می‌شود. این اعمال، که در فلسفه اسلامی به‌عنوان ابزارهای «حراست وجودی» شناخته می‌شوند، نفس انسان را از نفوذ نیروهای متافیزیکی محافظت می‌کنند. فقدان این سیستم دفاعی، انسان را در برابر وسواس، توهم، و ترس‌های خیالی آسیب‌پذیر می‌سازد.

نقش عبادات در دفع القائات

عباداتی نظیر نماز، ذکر، و استغفار، به مثابه سپری معنوی، القائات شیطانی را دفع می‌کنند. این اعمال، با تقویت قوت باطنی انسان، او را در برابر تأثیرات مخرب مصون می‌دارند. در عرفان اسلامی، عبادت به‌عنوان عاملی برای استحکام وجودی شناخته می‌شود که نفس را از ضعف و سستی محافظت می‌کند.

تأثیرات مخرب فقدان استعاذه

فقدان استعاذه و ذکر، انسان را در برابر القائات شیطانی بی‌دفاع می‌سازد و به وسواس، توهم، و ترس‌های خیالی منجر می‌شود. این آسیب‌پذیری، که در فلسفه اخلاق اسلامی به «ضعف ایمانی» تعبیر می‌شود، زمینه‌ساز انحرافات روانی و معنوی است. استعاذه، مانند ورزش برای جسم، نفس را در برابر تهدیدات غیبی تقویت می‌کند.

بخش سوم: نقش حوزه‌های علمیه در احیای اقتدار معنوی

ضرورت احیای اقتدار علمی و معنوی

حوزه‌های علمیه، به‌عنوان وارثان انبیای الهی، موظفند با احیای اقتدار معنوی و علمی، نقش خود را در دفع القائات شیطانی و هدایت جامعه ایفا کنند. این اقتدار، که ریشه در متانت و رحمت دارد، حوزه‌ها را به جایگاه واقعی خود به‌عنوان پناهگاه معنوی مردم بازمی‌گرداند. در فلسفه تعلیم اسلامی، این نقش به «ولایت علمی» تعبیر می‌شود که حوزه‌ها را مسئول هدایت و تحول اجتماعی می‌داند.

نقد فرهنگ ترس و ضعف ایمانی

فرهنگ ترس و انزوا، که نشانه‌ای از ضعف ایمانی است، در تضاد با روح جوانمردی اسلامی قرار دارد. جوانمردی، که در فلسفه اخلاق اسلامی به‌عنوان نشانه‌ای از شجاعت و سخاوت شناخته می‌شود، در گشادگی در و سفره تجلی می‌یابد. ضعف ایمانی، مانند گوشت و ماست در برابر ویروس، انسان را در برابر القائات شیطانی آسیب‌پذیر می‌سازد.

نقد جادوگری و سوءاستفاده‌های مالی

جادوگران و رمال‌ها، که فاقد اقتدار حقیقی‌اند، با سوءاستفاده مالی و نمایش‌های ظاهری، مردم را فریب می‌دهند. این افراد، که در فلسفه اسلامی به‌عنوان «پهلوانان پنبه» شناخته می‌شوند، در برابر اقتدار معنوی انبیا و اولیای الهی ناتوان‌اند. حوزه‌های علمیه باید با اقتدار معنوی، این انحرافات را خنثی کنند.

لزوم آزمایشگاه‌های علمی در حوزه‌ها

حوزه‌های علمیه باید با ایجاد آزمایشگاه‌های علمی، قدرت‌های معنوی را اثبات کرده و القائات شیطانی را دفع کنند. این ضرورت، که در فلسفه تعلیم اسلامی به «علوم تجربی اسلامی» تعبیر می‌شود، علم را در خدمت اقتدار معنوی قرار می‌دهد. این آزمایشگاه‌ها می‌توانند با تحلیل آیات قرآنی و روایات، راهکارهای عملی برای مواجهه با انحرافات ارائه دهند.

نقد حرزهای تقلبی و استفاده نادرست

حرزهای تقلبی، که فاقد محتوای معنوی‌اند، هیچ اثری در دفع القائات ندارند. در مقابل، حرزهای اصیل، مانند انگشترهای عقیق و یاقوت، هم زینت‌اند و هم قدرت معنوی دارند. استفاده نادرست از این حرزها، مانند مصرف بی‌رویه دارو، به جای اثر مثبت، آسیب‌رسان است. در فلسفه اسلامی، این اعتدال به‌عنوان «اعتدال وجودی» شناخته می‌شود که شرط اثرگذاری اعمال معنوی است.

بخش چهارم: اقتدار انبیا و رحمت الهی

اقتدار همراه با رحمت در آیه مباهله

آیه ۱۵۹ سوره آل‌عمران به اقتدار همراه با رحمت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله اشاره دارد:

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ

پس به [برکت] رحمت الهی با آنان نرم‌خو شدی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می‌شدند. پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، که خدا توکل‌کنندگان را دوست می‌دارد.

این آیه، اقتدار پیامبر را با نرم‌خویی و رحمت پیوند می‌دهد. در حکمت متعالیه، این رحمت به‌عنوان «فیض الهی» شناخته می‌شود که اقتدار را در اتصال به مبدأ الهی تعریف می‌کند.

نقد خشونت و خودخواهی

خشونت، خودخواهی، و تکبر نشانه‌های ضعف وجودی‌اند و با اقتدار حقیقی ناسازگارند. در فلسفه اخلاق اسلامی، اقتدار حقیقی در متانت و رحمت ریشه دارد. انبیا، با وجود قدرت عظیم، هرگز خشن نبودند و با مرحمت و صبوری عمل می‌کردند. این ویژگی، حوزه‌های علمیه را به احیای اقتدار همراه با رحمت فرا می‌خواند.

پهلوان پنبه بودن شیاطین

آیه ۱۷۵ سوره آل‌عمران به ناتوانی شیاطین در برابر مؤمنان قوی اشاره دارد:

إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءَهُ فَلَا تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ

جز این نیست که آن شیطان است که دوستانش را می‌ترساند، پس اگر مؤمنید از آنان نترسید و از من بترسید.

این آیه، ضعف اولیای شیطان را در برابر اقتدار ایمانی مؤمنان نشان می‌دهد. در فلسفه اسلامی، این ناتوانی به «نقصان قدرت اعتباری» تعبیر می‌شود که قدرت ظاهری را فانی و ناپایدار می‌داند.

بخش پنجم: درخواست مائده و اقتدار انبیا

درخواست حواریون و پاسخ عیسی علیه‌السلام

آیه ۱۱۲ سوره مائده به درخواست حواریون برای نزول مائده اشاره دارد:

إِذْ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ أَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ

هنگامی که حواریون گفتند: ای عیسی پسر مریم، آیا پروردگارت می‌تواند برای ما از آسمان مائده‌ای نازل کند؟

حواریون این درخواست را برای تبرّک، اطمینان قلب، و شهادت بر صدق عیسی علیه‌السلام مطرح کردند. این درخواست، که در فلسفه دین اسلامی به «اعتماد به اعجاز» تعبیر می‌شود، نشانه انتظار اقتدار از انبیاست.

پاسخ عیسی علیه‌السلام و دعای او

عیسی علیه‌السلام ابتدا از تقوای الهی سخن گفت:

فَاتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ

اگر مؤمنید از خدا بترسید.

سپس دعا کرد:

اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لِأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا وَآيَةً مِنْكَ وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ

بار خدایا، پروردگار ما، برای ما از آسمان مائده‌ای نازل کن تا برای اولین و آخرین ما عیدی باشد و نشانه‌ای از تو و ما را روزی ده که تو بهترین روزی‌دهندگان هستی.

خداوند پاسخ داد:

قَالَ اللَّهُ إِنِّي مُنَزِّلُهَا عَلَيْكُمْ

خدا گفت: من آن را بر شما نازل می‌کنم.

این پاسخ، که در حکمت متعالیه به «فیض الهی» تعبیر می‌شود، اقتدار انبیا را به‌عنوان واسطه‌های فیض الهی نشان می‌دهد.

بخش ششم: نقد چالش‌های علم دینی

نقد کاستی متون فقهی

متون فقهی، به دلیل پیچیدگی و عدم انطباق با نیازهای روز، گاه برای عموم مردم غیرقابل استفاده‌اند. در فلسفه فقه اسلامی، این کاستی به «انحطاط فقهی» تعبیر می‌شود که فقه را نیازمند تطبیق با زمان و مکان می‌داند. علم دینی باید با زبانی روشن و کاربردی، اقتدار هدایتی خود را احیا کند.

نقد فقدان اقتدار در تبلیغ

فقدان اقتدار در تبلیغ، باعث کاهش پذیرش احکام شرعی در جامعه می‌شود. در فلسفه اجتماعی اسلامی، اثرگذاری تبلیغ به اقتدار علمی و معنوی وابسته است. علم دینی باید با احیای این اقتدار، نقش خود را در هدایت جامعه ایفا کند.

نقد تکبر و استکبار

تکبر و استکبار، که نشانه‌های ضعف وجودی‌اند، با اقتدار حقیقی ناسازگارند. در فلسفه اخلاق اسلامی، اقتدار در گرو متانت، فروتنی، و رحمت است. علم دینی باید با احیای این ویژگی‌ها، به جایگاه وارثان انبیا بازگردد.

جمع‌بندی

این نوشتار به کاوشی فلسفی در اقتدار الهی و دفع القائات شیطانی در پرتو آیات قرآنی پرداخت. آیات کریمه سوره‌های آل‌عمران و مائده، مانند آیه «سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ» و آیه «إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ»، اقتدار باطنی انبیا را در برابر ضعفای ایمانی و القائات شیطانی آشکار می‌سازند. حوزه‌های علمیه، به‌عنوان وارثان انبیا، موظفند با احیای اقتدار معنوی و علمی، نقش خود را در دفع انحرافات و هدایت جامعه ایفا کنند. ضعف ایمانی، زمینه‌ساز تأثیر القائات شیطانی است، و استعاذه، عبادت، و حرزهای اصیل ابزارهای دفع این القائات‌اند. علم دینی باید با ایجاد آزمایشگاه‌های علمی و احیای قدرت مرحمتی، مشکلات اجتماعی را حل کرده و استمرار نظام دینی را تضمین کند. این اقتدار، که در متانت و رحمت ریشه دارد، علم دینی را به جایگاه واقعی خود بازمی‌گرداند.