متن درس

نظام خلقت و تفاوت‌های امت‌ها در حکمت الهی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۲۹۸)

دیباچه

نظام خلقت، چونان آیینه‌ای زلال، بازتاب حکمت بی‌کران الهی است که در آن، کمال، تنوع و تفاضل امت‌ها به‌سان رشته‌های درهم‌تنیده‌ای، نظمی شگرف را رقم زده است. این اثر، با الهام از درس‌گفتار شماره ۱۲۹۸ استاد فرزانه قدس‌سره، به تاریخ ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۰، به کاوش در نظام‌مندی خلقت، تفاوت‌ها و فضیلت‌های امت‌ها، و نقش عذاب‌ها و بلایا در حفظ تعادل عالم می‌پردازد. انسان، در این نظام، چونان مسافری است که در مسیر آزمون الهی، با اختیار خویش، راه کمال یا انحطاط را برمی‌گزیند.

بخش نخست: نظام‌مندی خلقت و کمال ذاتی آن

کمال مطلق در نظام خلقت

نظام آفرینش، چونان ساختمانی رفیع، بر پایه حکمت و نظم الهی بنا شده و در ظرف تمامیت، کمال مطلق را متجلی می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، خلقت را دارای بلندای کمال می‌داند که در آن، هر جزء به سوی غایت خویش هدایت می‌شود. این کمال، نه‌تنها در نظم ظاهری عالم، بلکه در عمق حکمت الهی نهفته است که تمامی موجودات را به سوی مقصد نهایی خویش سوق می‌دهد.

قرآن کریم، این کمال را چنین توصیف می‌کند: صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ (نمل: ۸۸)؛ «صنعت خدا که هر چیز را استوار کرده است.» این آیه، گواهی است بر اتقان و استواری خلقت که هیچ نقص و کاستی در آن راه ندارد. نظام خلقت، به‌سان نغمه‌ای هماهنگ، تمامی اجزای هستی را در هارمونی الهی به هم پیوند می‌دهد.

اصطکاک و استهلاک در عالم ناسوت

عالم ناسوت، به دلیل ماهیت مادی خویش، چونان کارگاهی است که در آن، اصطکاک و استهلاک، لازمه حیات و تجدید است. مرگ و میر، به‌سان جریانی طبیعی، بخشی از قوت این عالم است که امکان بازآفرینی و تحول را فراهم می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزد که این ویژگی‌ها، نه‌تنها نقص نیستند، بلکه لازمه حفظ نظم و تعادل عالم مادی‌اند.

قرآن کریم، این حقیقت را چنین بیان می‌کند: كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ (قصص: ۸۸)؛ «هر چیز جز روی او فانی است.» این فناپذیری، به‌سان چرخه‌ای است که حیات را در عالم ناسوت جاری نگه می‌دارد و انسان را به تأمل در حقیقت وجود دعوت می‌کند.

فنا، بقا و عوارض ناسوتی

فنا و بقا، بیماری و عوارض، چونان دو روی یک سکه، قوام‌بخش عالم ناسوت‌اند. این ویژگی‌ها، به‌سان امواجی در دریای خلقت، نظم و تعادل آن را حفظ می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره، این عوارض را جزء ذات عالم مادی می‌داند که امکان آزمون و تکامل انسان را فراهم می‌سازد.

قرآن کریم، این حکمت را چنین تبیین می‌کند: الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا (ملک: ۲)؛ «آن که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید.» این آیه، مرگ و زندگی را دو بال پرواز انسان به سوی کمال معرفی می‌کند.

بخش دوم: اختلاف و تفاضل امت‌ها در نظام خلقت

اختلاف امت‌ها و تنوع خلقت

نظام خلقت، چونان باغی پر از گل‌های رنگارنگ، دربرگیرنده تفاوت‌ها و تنوع در امت‌هاست. استاد فرزانه قدس‌سره، اختلاف امت‌ها را یکی از دو ویژگی بنیادین خلقت می‌داند که بستری برای آزمون الهی و بروز استعدادهای انسانی فراهم می‌کند. این اختلاف، نه‌تنها نشانه حکمت الهی است، بلکه چونان نردبانی است که انسان‌ها را به سوی مراتب گوناگون کمال هدایت می‌کند.

قرآن کریم، این تنوع را چنین بیان می‌کند: يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا (حجرات: ۱۳)؛ «ای مردم، ما شما را از نر و ماده آفریدیم و شما را ملت‌ها و قبیله‌ها کردیم تا یکدیگر را بشناسید.» این آیه، تنوع را وسیله‌ای برای تعارف و شناخت متقابل معرفی می‌کند.

تفاضل و فضیلت امت‌ها

تفاضل امت‌ها، چونان درجات نردبانی است که برخی را بر برخی دیگر برتری می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره، این تفاضل را لازمه نظام خلقت می‌داند که در آن، فضیلت‌ها و مراتب کمال، انسان‌ها را از یکدیگر متمایز می‌سازد. این برتری، نتیجه اعمال و انتخاب‌های انسان‌هاست که در آزمون الهی آشکار می‌شود.

قرآن کریم، این حقیقت را چنین تبیین می‌کند: وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ (انعام: ۱۶۵)؛ «و اوست که شما را جانشینان زمین کرد و برخی از شما را بر برخی دیگر درجات برتری داد تا در آنچه به شما داده است بیازماید.» این آیه، تفاضل را بخشی از حکمت الهی در آزمون انسان می‌داند.

زمینه‌های نقص و شکست

اختلاف و تفاضل، اگرچه نشانه حکمت الهی است، اما زمینه‌ساز نقص و شکست در برخی افراد و جوامع نیز می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، این کمبودها را نتیجه سوءاستفاده از اختیار انسانی می‌داند که به‌سان بذری در خاک ناسوت، گاه به ثمر می‌نشیند و گاه به تباهی می‌انجامد.

قرآن کریم، این حقیقت را چنین بیان می‌کند: إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا (انسان: ۳)؛ «ما راه را به او نمایاندیم، یا سپاسگزار است یا ناسپاس.» این آیه، اختیار انسان را در انتخاب مسیر کمال یا انحطاط برجسته می‌سازد.

بخش سوم: آزمون الهی و نقش انبیا

وحدت اولیه و ارسال انبیا

انسان‌ها، در آغاز، چونان امتی واحد، در فطرت پاک الهی آفریده شدند، اما اختلافات، آن‌ها را از این وحدت دور ساخت. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به قرآن کریم، تأکید می‌ورزد که خداوند، انبیا را برای بشارت و انذار فرستاد تا انسان‌ها را به سوی حقیقت هدایت کنند.

قرآن کریم، این حقیقت را چنین بیان می‌کند: كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ (بقره: ۲۱۳)؛ «مردم امتی یگانه بودند، پس خدا پیامبران را نویددهنده و هشداردهنده برانگیخت.» این آیه، وحدت اولیه و نقش انبیا را در هدایت انسان‌ها تبیین می‌کند.

کتاب الهی و قضاوت عادلانه

کتاب الهی، چونان ترازویی دقیق، برای قضاوت میان انسان‌ها در اختلافاتشان نازل شده است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزد که حتی انبیا، با وجود عصمت و آگاهی، ملزم به تبعیت از کتاب الهی بودند تا قضاوتشان از روی حکمت و حق باشد.

قرآن کریم، این نقش را چنین تبیین می‌کند: وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ (بقره: ۲۱۳)؛ «و با آنان کتاب را به‌حق فروفرستاد تا میان مردم در آنچه اختلاف کردند داوری کند.» این آیه، کتاب الهی را معیار حق در قضاوت معرفی می‌کند.

اختلاف خواص و نقش عوام

اختلافات، بیش‌تر از سوی خواص و پس از دریافت بینات الهی، به دلیل حسد و بغی پدید آمده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به این نکته، تأکید می‌ورزد که عوام، در این اختلافات، نقش کمتری داشته‌اند، اما با ساده‌لوحی، گاه در دام گمراهی خواص گرفتار شده‌اند.

قرآن کریم، این حقیقت را چنین بیان می‌کند: وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ (بقره: ۲۱۳)؛ «و در آن اختلاف نکردند مگر کسانی که آن را دریافت کردند پس از آنکه دلایل روشن برایشان آمد، به سبب حسدی که میانشان بود.» این آیه، نقش خواص را در اختلافات برجسته می‌سازد.

بخش چهارم: ایستادگی در برابر فساد و حکمت عذاب‌ها

ایستادگی در برابر تخلفات

ایستادگی در برابر مفسدان، چونان ستونی استوار، نظم اجتماعی را حفظ می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با مثالی از برخورد قاطع با قانون‌شکنان، تأکید می‌ورزد که عدم اقدام در برابر تخلفات، به فساد گسترده منجر می‌شود.

قرآن کریم، این اصل را چنین بیان می‌کند: وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ (بقره: ۲۵۱)؛ «و اگر خدا برخی از مردم را به‌وسیله برخی دیگر دفع نمی‌کرد، زمین تباه می‌شد.» این آیه، ایستادگی را لازمه حفظ نظم عالم می‌داند.

فضل الهی در عذاب‌ها

عذاب‌ها و بلایا، چونان ابزارهایی حکیمانه، از فضل الهی‌اند که از فساد گسترده در زمین جلوگیری می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره، این عذاب‌ها را نتیجه خیانت و سركشی انسان می‌داند که در نهایت، به حفظ تعادل عالم می‌انجامد.

قرآن کریم، این حکمت را چنین تبیین می‌کند: وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ (بقره: ۲۵۱)؛ «ولی خدا بر جهانیان دارای فضل است.» این آیه، عذاب‌ها را بخشی از فضل الهی برای حفظ نظم معرفی می‌کند.

فلاکت و نابودی به دلیل سركشی

فلاکت و نابودی برخی افراد و جوامع، چونان میوه‌ای تلخ، نتیجه سركشی و عدم تمکین به اوامر الهی است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزد که این پیامدها، بخشی از نظام جزا و پاداش در خلقت‌اند.

قرآن کریم، این حقیقت را چنین بیان می‌کند: وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ (شوری: ۳۰)؛ «و هر مصیبتی که به شما برسد به سبب آن چیزی است که دست‌هایتان کسب کرده است.» این آیه، رابطه مستقیم اعمال انسان با نتایج آن‌ها را نشان می‌دهد.

بخش پنجم: تقلید آگاهانه و مسئولیت انسانی

تقلید آگاهانه و استنباط اجتماعی

تقلید، چونان پلی است که انسان را به سوی تخصص و آگاهی هدایت می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، تقلید را نوعی استنباط اجتماعی می‌داند که در همه علوم و فنون، از پزشکی تا مهندسی، پذیرفته است. این تقلید، باید مبتنی بر تحقیق و آگاهی باشد تا از گمراهی جلوگیری کند.

قرآن کریم، این اصل را چنین تبیین می‌کند: فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ (توبه: ۱۲۲)؛ «چرا از هر گروهی از آنان دسته‌ای به سوی علم دین نرفتند؟» این آیه، بر ضرورت آگاهی در تقلید تأکید دارد.

نقد تقلید غیرآگاهانه

تقلید غیرآگاهانه، چونان راهی لغزنده، انسان را به سوی گمراهی می‌کشاند. استاد فرزانه قدس‌سره، با مثالی از انتخاب نادرست متخصصان، تأکید می‌ورزد که تقلید بدون تحقیق، باطل و زمینه‌ساز بدبختی است.

قرآن کریم، این حقیقت را چنین بیان می‌کند: وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ (اسراء: ۳۶)؛ «و آنچه را که به آن علم نداری دنبال مکن.» این آیه، بر ضرورت آگاهی در پیروی تأکید می‌کند.

تفاوت تقلید از معصوم و غیرمعصوم

تقلید از معصومین، چونان پیروی از نوری بی‌زوال، الزامی و ذاتی است، زیرا عصمت و عدالت آن‌ها، قطعی و غیرقابل تغییر است. اما تقلید، مشروط به شرایط عقلایی است و در صورت زوال شرایط، چونان چراغی که سوختش تمام شود، خاموش می‌گردد.

قرآن کریم، اطاعت از معصومین را چنین تبیین می‌کند: أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ (نساء: ۵۹)؛ «خدا را اطاعت کنید و رسول و اولی‌الامر از خودتان را اطاعت کنید.» این آیه، اطاعت مطلق از معصومین را تأیید می‌کند.

بخش ششم: آگاهی، کمال و مسئولیت انسان

ضعف طبع و اختیار انسان

نفس اماره، چونان سایه‌ای تاریک، انسان را به سوی ضعف و گمراهی می‌کشاند، اما این ضعف، نتیجه خلقت نیست، بلکه میوه انتخاب نادرست است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزد که انسان، با آگاهی و پیروی از هدایت الهی، می‌تواند بر نفس اماره غلبه کند.

قرآن کریم، این ظرفیت را چنین بیان می‌کند: وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا (شمس: ۷)؛ «و سوگند به نفس و آنچه آن را سامانداد.» این آیه، بر ظرفیت‌های مثبت نفس برای کمال تأکید دارد.

کمال انسان در جست‌وجوی آگاهی

کمال انسان، چونان گوهری در معدن وجود، در جست‌وجوی علم و آگاهی نهفته است. استاد فرزانه قدس‌سره، انسان را موجودی جستجوگر می‌داند که میل به فهم و شناخت، او را به سوی حقیقت هدایت می‌کند.

قرآن کریم، این میل را چنین تبیین می‌کند: وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (آل عمران: ۱۹۱)؛ «و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند.» این آیه، تأمل و تفکر را راهی به سوی کمال معرفی می‌کند.

ناآگاهی و بدبختی جوامع

ناآگاهی، چونان تاریکی‌ای فراگیر، ریشه بدبختی جوامع است. استاد فرزانه قدس‌سره، با مثالی از زندگی روزمره، تأکید می‌ورزد که آگاهی و عقلانیت، کلید رهایی از مشکلات اجتماعی است.

قرآن کریم، این حقیقت را چنین بیان می‌کند: وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ (ابراهیم: ۵۲)؛ «و جز خردمندان پند نمی‌گیرند.» این آیه، عقل و آگاهی را شرط رهایی از گمراهی می‌داند.

بخش هفتم: تفاوت‌ها و درجات در آخرت

تفاوت در پاداش و عذاب

تفاوت در درجات، نه‌تنها در دنیا، بلکه در آخرت نیز ادامه می‌یابد. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به تفاضل مجاهدان بر قاعدان، تأکید می‌ورزد که این تفاوت‌ها، نتیجه اعمال و ایثار انسان‌هاست.

قرآن کریم، این حقیقت را چنین بیان می‌کند: فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً (نساء: ۹۵)؛ «خدا مجاهدان با مال و جانشان را بر نشستهندگان درجه‌ای برتری داده است.» این آیه، تفاضل در پاداش را تأیید می‌کند.

پشیمانی در جهنم

در جهنم، گناهکاران، چونان مسافرانی گمراه، از عدم اطاعت از خدا و رسول پشیمان می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره، این پشیمانی را نتیجه انتخاب‌های نادرست انسان می‌داند.

قرآن کریم، این حسرت را چنین بیان می‌کند: يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا (احزاب: ۶۶)؛ «ای کاش خدا و رسول را اطاعت می‌کردیم.» این آیه، حسرت گناهکاران را در آخرت نشان می‌دهد.

مسئولیت خواص و عوام در گمراهی

عوام، گاه خواص را مسئول گمراهی خود می‌دانند، اما این ادعا پذیرفته نیست، زیرا هر فرد مسئول انتخاب خویش است. استاد فرزانه قدس‌سره، با مثالی از گفت‌وگوی آخرت، تأکید می‌ورزد که ناآگاهی عوام، در گناه خواص شریک است.

قرآن کریم، این گفت‌وگو را چنین تبیین می‌کند: قَالَ الَّذِينَ اسْتَضْعَفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لَوْلَا أَنْتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِينَ (سبأ: ۳۱)؛ «کسانی که به ضعف کشیده شدند به کسانی که برتری جویند: اگر شما نبودید ما مؤمن می‌شدیم.» این آیه، مسئولیت مشترک را نشان می‌دهد.

نتیجه‌گیری

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتار شماره ۱۲۹۸ استاد فرزانه قدس‌سره، نظام خلقت را چونان تابلویی شگرف ترسیم کرد که در آن، کمال، تنوع و تفاضل امت‌ها، بستری برای آزمون الهی فراهم می‌آورد. عذاب‌ها و بلایا، به‌سان ابزارهایی حکیمانه، از فساد زمین جلوگیری می‌کنند، و تقلید آگاهانه، چونان کلیدی زرین، انسان را به سوی حقیقت هدایت می‌کند. ناآگاهی، ریشه بدبختی جوامع است، و آگاهی، راهی به سوی کمال. این اثر، با ارائه دیدگاهی فلسفی و کلامی، افق‌های جدیدی برای پژوهش‌های آینده در نظام هستی‌شناختی اسلامی می‌گشاید.

دعای پایانی استاد، «خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست»، چونان مهر تأییدی است بر نقش هدایت‌گرانه اهل بیت در این سلوک. انسان، با تکیه بر این هدایت، می‌تواند از تاریکی ناآگاهی به سوی نور حقیقت پرواز کند.