متن درس

قدرت معنوی انسان در سایه قرآن کریم

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۰۷)

دیباچه

در گستره معارف اسلامی، قدرت معنوی انسان به مثابه گوهری درخشان، در کانون توجه عالمان و حکیمان قرار دارد. این قدرت، که ریشه در فطرت الهی انسان و پیوند او با مبدأ هستی دارد، نه تنها در وجود انبیا و اولیا، بلکه در ظرفیت هر انسانی نهفته است. درس‌گفتار حاضر، با محوریت آیات نورانی سوره‌های رعد، ابراهیم، و حجر، به کاوش در این ظرفیت‌های عام پرداخته و نقش محوری قرآن کریم را در شکوفایی آن تبیین می‌کند. این نوشتار، با نگاهی فلسفی و عرفانی، بر آن است تا با تکیه بر معارف قرآنی، راهکارهایی برای توانمندسازی عالمان دینی و همه انسان‌های جویای حقیقت ارائه دهد.

بخش نخست: چیستی قدرت معنوی و جایگاه آن در نظام هستی

ماهیت قدرت در انبیا و اولیا

قدرت معنوی، که در وجود انبیا و اولیا متجلی است، فراتر از معجزات ظاهری و تصرف در طبیعت، به ظرفیت‌های عام انسانی اشاره دارد که هر فرد می‌تواند با سلوک و تزکیه به آن دست یابد. این قدرت، چونان نوری درخشان، در فطرت هر انسانی نهفته است و با هدایت الهی و انس با قرآن کریم شکوفا می‌شود. برخلاف تصور رایج که قدرت انبیا را صرفاً در کرامات و معجزات خلاصه می‌کند، استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این توانمندی‌ها در دسترس همه انسان‌ها، به‌ویژه عالمان دینی، قرار دارد. این دیدگاه، انسان را به مثابه خلیفه الهی معرفی می‌کند که با آگاهی و عمل صالح، می‌تواند به مراتب والای اقتدار معنوی نائل آید.

نقش عالمان دینی در کسب اقتدار معنوی

عالمان دینی، به عنوان وارثان انبیا، موظف‌اند فراتر از سخنوری و دانش ظاهری، به توانمندی‌های معنوی مجهز شوند. این اقتدار، که چونان سپری استوار از حوزه‌های علمی پاسداری می‌کند، نه تنها به امنیت و طمأنینه عالمان می‌انجامد، بلکه جامعه را نیز به سوی هدایت رهنمون می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عالم دینی نباید به بیان صرف بسنده کند، بلکه باید با کسب قدرت معنوی، چونان ستونی استوار در برابر طوفان‌های معنوی، از وجود خود آگاهی یابد و با بهره‌گیری از این توانمندی، به مراتب والای هدایت و تأثیرگذاری نائل آید.

بخش دوم: تبیین قدرت‌های معنوی در آیات قرآنی

معقبات: نگهبانان الهی انسان

در سوره رعد، آیه دهم، خداوند متعال می‌فرماید:

لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ

برای او فرشتگانی است که از پیش رو و پشت سرش او را از فرمان خدا حفظ می‌کنند. این آیه، به وجود معقبات الهی اشاره دارد که چونان نگهبانانی نورانی، هر انسان را در مسیر حیات حفظ می‌کنند. این حمایت، که به همه انسان‌ها تعلق دارد، نه تنها به انبیا و اولیا محدود نیست، بلکه ظرفی برای اقتدار معنوی همه آدمیان فراهم می‌آورد. انسان با آگاهی و توجه به این معقبات، می‌تواند رقبا و عتید خود را بشناسد و با این شناخت، به مثابه دریانوردی که با قطب‌نما راه می‌یابد، مسیر کمال را بپیماید.

اقتضای انسانی و تغییر سرنوشت

در آیه یازدهم سوره رعد، خداوند متعال می‌فرماید:

إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ

خداوند سرنوشت قومی را تغییر نمی‌دهد مگر اینکه خودشان آنچه را در خود دارند تغییر دهند. این آیه، چونان مشعلی فروزان، نقش اراده و عمل انسان را در تعیین سرنوشت خود روشن می‌سازد. اقتضای انسانی، که در رفتار، اندیشه، و نفسانیات او تجلی می‌یابد، کلیدی است برای گشودن درهای قدرت معنوی.

در ادامه همین آیه، خداوند می‌فرماید:

وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ

و هنگامی که خدا برای قومی بدی بخواهد، هیچ بازگشتی برای آن نیست و جز او هیچ سرپرستی برایشان نیست. این بخش، به تقدم اراده الهی بر اقتضای انسانی اشاره دارد، اما نقش انسان در هموارسازی مسیر فیض الهی را نیز تأیید می‌کند.

نقش مدبرات در توانمندی انسان

مدبرات الهی، چونان سپرهایی استوار، انسان را از بلایا حفظ می‌کنند و انرژی معنوی او را تأمین می‌نمایند. با این حال، چگونگی بهره‌مندی از این حمایت‌ها به اقتضای انسانی بستگی دارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که انسان با شناسایی مدبرات خود، می‌تواند چونان باغبانی که نهال را پرورانده، ظرفیت‌های وجودی خویش را شکوفا سازد. این مدبرات، که در داستان‌هایی چون نوشتن لمعه توسط یکی از عالمان دینی متجلی شده‌اند، الهامات الهی را در ذهن و اراده انسان قرار می‌دهند.

اختیار انسان در مسیر هدایت

در آیه‌ای ضمنی از قرآن کریم آمده است:

هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا

ما راه را به او نشان دادیم، یا سپاسگزار است یا ناسپاس. این آیه، چونان آیینه‌ای تمام‌نما، اختیار انسان را در انتخاب مسیر هدایت یا کفر نشان می‌دهد. انسان، با اراده خود، می‌تواند چونان مسافری در راه، مسیر نور یا ظلمت را برگزیند.

بخش سوم: قرآن کریم، دریای کرامت و اقتدار معنوی

قرآن کریم و فعال‌سازی قلب

در آیه بیست و هشتم سوره رعد، خداوند متعال می‌فرماید:

الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ

کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد، آگاه باشید که با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد. این آیه، قلب را به مثابه مرکز معنویت انسان معرفی می‌کند که با ذکر الهی، چونان چشمه‌ای جوشان، به حیات و طمأنینه می‌رسد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که قلب بدون ذکر، دچار قساوت و مرگ معنوی می‌شود و از اقتدار معنوی محروم می‌ماند.

انس مداوم با قرآن کریم

انس مداوم با قرآن کریم، چونان کلیدی زرین، درهای اقتدار معنوی را می‌گشاید. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که قرآن، دریای بی‌کران کرامت است که با تلاوت و تدبر در آن، انسان به مراتب والای وجودی نائل می‌آید. این انس، باید چونان خونی در رگ‌های حیات معنوی انسان جاری باشد، از مطالعه و عبادت گرفته تا تفریح و تأمل. بی‌توجهی به این منبع فیض، انسان را در تنگنای غفلت و محدودیت گرفتار می‌سازد.

تفاوت قرائت و تلاوت

قرائت قرآن کریم، که به خواندن ظاهری آن محدود است، با تلاوت، که همراه با تدبر و انس عمیق است، تفاوت دارد. تلاوت، چونان سفری به اعماق دریای معارف قرآنی، قلب و روح انسان را به نور معرفت منور می‌سازد. این تفاوت، در کیفیت تعامل انسان با قرآن کریم نهفته است که می‌تواند او را از ظلمت غفلت به روشنای بصیرت رهنمون شود.

قرآن کریم، سرچشمه همه علوم

قرآن کریم، چونان چشمه‌ای جوشان، منبعی برای پشتیبانی همه علوم دینی و انسانی است. این کتاب الهی، که جامعیت آن همه ابعاد وجودی انسان را در بر می‌گیرد، باید در کانون توجه عالمان دینی قرار گیرد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علوم دینی، بدون پشتوانه قرآن کریم، از پویایی و کرامت محروم می‌مانند.

اعتیاد به قرآن کریم

انسان باید به قرآن کریم اعتیاد یابد، به گونه‌ای که این کتاب آسمانی در همه شئون زندگی او، از مطالعه تا عبادت و تفریح، حضور یابد. این اعتیاد، چونان اکسیری حیات‌بخش، روح انسان را با معارف الهی پیوند می‌دهد و او را از فقر و ناآگاهی رهایی می‌بخشد.

بخش چهارم: علم الکتاب، معیار اقتدار معنوی

علم الکتاب در آیه چهل و سوم سوره رعد

در آیه چهل و سوم سوره رعد، خداوند متعال می‌فرماید:

وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ

و کسانی که کفر ورزیدند می‌گویند: تو پیامبر نیستی. بگو: خدا و کسی که نزد او علم کتاب است، بین من و شما گواه بسنده‌اند. این آیه، علم الکتاب را به مثابه شاهدی برای رسالت پیامبر معرفی می‌کند. کسی که نزد او علم الکتاب است، با فهم باطنی قرآن کریم، به اقتدار معنوی دست می‌یابد و می‌تواند چونان مشعلی فروزان، حقیقت را بر دیگران آشکار سازد.

تست علم الکتاب

علامت علم الکتاب، دریافت معانی متعدد و متجدد از یک آیه یا سوره در قرائت‌های مکرر است. این معیار، چونان آزمونی دقیق، پویایی معرفت قرآنی را نشان می‌دهد. انسانی که با تلاوت مکرر یک آیه، به معانی نو و متنوع دست می‌یابد، به مثابه کاوشگری است که در معدن معارف قرآنی، گوهرهای بی‌شمار می‌یابد.

تفاوت علم الکتاب و حفظ الکتاب

علم الکتاب، که در فهم باطنی و پویای قرآن کریم نهفته است، با حفظ الکتاب، که تنها به تکرار یک معنا محدود می‌شود، تفاوت دارد. حفظ الکتاب، چونان کپی‌برداری از نقش یک گل است، اما علم الکتاب، چونان پرورش باغی پرگل، معانی متعدد و نو را شکوفا می‌سازد.

قدرت من عنده علم الکتاب

کسی که دارای علم الکتاب است، چونان سلحشوری معنوی، قدرتی عظیم دارد و می‌تواند با قرآن کریم به تعاملی پویا بپردازد. این تعامل، که گاه به کشتی گرفتن با آیات تشبیه شده، معانی جدیدی را به ارمغان می‌آورد و انسان را به مراتب والای وجودی رهنمون می‌سازد. در داستان سلیمان علیه‌السلام، من عنده علم الکتاب با آوردن تخت بلقیس، این اقتدار را به نمایش گذاشت.

بخش پنجم: نقد علم دینی و راهکارهای تحول

آسیب‌های دوری از قرآن کریم در علم دینی

دوری از قرآن کریم در نظام‌های آموزشی علم دینی، چونان محرومیت از چشمه زلال معرفت، به فقر، محدودیت، و ناآگاهی منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی، بدون پشتوانه قرآن کریم، از پویایی و رشد لازم محروم می‌ماند. این نقد، دعوتی است به بازنگری در رویکردهای آموزشی و قرار دادن قرآن کریم در کانون معارف دینی.

راهکارهای انس با قرآن کریم

انس مداوم با قرآن کریم، چونان پلی استوار، انسان را به سوی اقتدار معنوی رهنمون می‌سازد. این انس، که باید در همه شئون زندگی جاری باشد، از مطالعه و تدبر گرفته تا عبادت و تأمل، انسان را از ظلمت غفلت به نور معرفت هدایت می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عالم دینی باید قرآن کریم را چونان همزادی همیشگی در کنار خود داشته باشد و هیچ مطالعه‌ای را بدون همراهی این کتاب آسمانی انجام ندهد.

جمع‌بندی

این نوشتار، با کاوش در قدرت‌های معنوی انسان در سایه قرآن کریم، نشان داد که این قدرت‌ها، که در وجود همه انسان‌ها نهفته است، با انس و تدبر در قرآن کریم شکوفا می‌شود. معقبات الهی، اقتضائات انسانی، و اراده خداوند، چونان سه رکن استوار، اقتدار معنوی انسان را شکل می‌دهند. علم الکتاب، به مثابه گوهر معرفت، انسان را به مراتب والای وجودی رهنمون می‌سازد و دوری از قرآن کریم، علم دینی را در تنگنای محدودیت گرفتار می‌کند. این اثر، با تکیه بر آیات نورانی سوره‌های رعد، ابراهیم، و حجر، راهکارهایی برای تحول معنوی عالمان و جویندگان حقیقت ارائه داد و بر نقش بی‌بدیل قرآن کریم در این مسیر تأکید کرد.