متن درس

اقتدار قرآنی در پرتو سوره مریم

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۲۵)

دیباچه

قرآن کریم، چونان مشعلی فروزان، راهنمای بشر در پیمودن مسیر حقیقت و دستیابی به اقتدار معنوی و مادی است. این کتاب آسمانی، با جامعیت بی‌مانند خود، تمامی ابعاد علم، قدرت، و نظام‌های مدیریتی و حفاظتی عالم را در بر گرفته و انسان را به سوی تعالی رهنمون می‌سازد. درس‌گفتار حاضر، که از بیانات استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه شماره ۱۳۲۵ برگرفته شده، با تمرکز بر سوره مریم، به تبیین اقتدار قرآنی در ابعاد ظاهری، باطنی، علمی، و فنی می‌پردازد. این نوشتار، با نگاهی عمیق و فلسفی، جایگاه والای قرآن کریم را به‌عنوان منبعی اقتدارآمیز بررسی کرده و نقدی بر محدودیت‌های کنونی علم دینی در بهره‌گیری از این ظرفیت عظیم ارائه می‌دهد.

بخش یکم: جایگاه قرآن کریم در هدایت و اقتدار

اعتقاد همگانی به قرآن کریم

تمامی فرق اسلامی، قرآن کریم را به‌عنوان کتاب آسمانی و راهنمای زندگی در عالم ناسوت می‌شناسند. این اعتقاد، چونان ریشه‌ای استوار، محور وحدت مسلمین را تشکیل می‌دهد و آن‌ها را به بهره‌گیری از این منبع بی‌نظیر برای هدایت و تعالی دعوت می‌کند. با این حال، این باور عمیق، در ظرف عمل، نمود خارجی نیافته و جوامع اسلامی در قوانین اساسی، اجتماعی، و علمی خود از قرآن کریم بهره‌ای شایسته نبرده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این انحراف، ریشه در محدودیت‌های عملی و عدم فهم جامع از ظرفیت‌های قرآنی دارد.

محدودیت قرآن به امور تشریفاتی

در بسیاری از جوامع اسلامی، قرآن کریم به تلاوت، تجوید، و امور تشریفاتی محدود شده است. این کتاب الهی، که چونان اقیانوسی بی‌کران، تمامی علوم و اقتدارات را در خود جای داده، در بسیاری از موارد به یک نماد تبرک‌آمیز یا ابزار زینتی تقلیل یافته است. استاد فرزانه قدس‌سره این محدودیت را به قفسی تشبیه می‌کنند که پرنده‌ای عظیم‌الجثه را در خود محبوس کرده و از پروازش باز داشته است. این انحراف، مانع از آن شده که قرآن کریم به‌عنوان منبعی برای تولید قدرت و علم در جوامع اسلامی به کار گرفته شود.

ضعف علم دینی در بهره‌گیری از قرآن

علم دینی، که باید وارث علوم انبیا باشد، عمدتاً به بهره‌گیری از آیات فقهی، اخلاقی، و کلامی محدود شده و از آیات مرتبط با اقتدار غفلت ورزیده است. این محدودیت، چونان پرده‌ای بر دیدگان، مانع از فهم جامعیت قرآن کریم شده و آن را از نقش محوری خود در تولید دانش و قدرت محروم ساخته است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این غفلت، نتیجه تمرکز بیش از حد بر امور ظاهری و حاشیه‌ای است که علم دینی را از رسالت اصلی خود باز داشته است.

بخش دوم: نقد محدودیت‌های علم دینی

تمرکز بر آیات فقهی و اخلاقی

علم دینی، در بسیاری از موارد، به آیات فقهی، اخلاقی، و کلامی محدود شده و از آیات اقتدارآمیز قرآن کریم بهره‌ای نبرده است. این تمرکز، چونان راهی باریک در میان جنگلی انبوه، علم دینی را از پیمودن مسیرهای گسترده‌تر باز داشته است. استاد فرزانه قدس‌سره این محدودیت را نقد کرده و تأکید دارند که قرآن کریم، با احاطه‌ای بی‌مانند بر تمامی ابعاد علم و قدرت، باید به‌عنوان منبعی جامع برای تمامی علوم دینی مورد استفاده قرار گیرد.

غفلت فلاسفه از آیات قرآنی

فلاسفه، در مقایسه با فقها، متکلمان، و اخلاقیون، کمترین بهره را از آیات قرآنی برای تبیین مسائل فلسفی برده‌اند. این غفلت، چونان از دست دادن گوهری گران‌بها، علم دینی را از تولید دانش‌های عمیق و اقتدارآمیز محروم کرده است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که قرآن کریم، با ارائه نظام‌های فلسفی و معرفتی، می‌تواند مبنای تولید دانش‌های نوین در حوزه فلسفه قرار گیرد.

نقد دیدگاه‌های تحریف قرآن

برخی عالمان دینی، برای رفع شبهه تحریف قرآن کریم، بر این باورند که اگر تحریفی رخ داده، در احکام فقهی نبوده است. این دیدگاه، هرچند در پی حفظ اعتبار فقهی قرآن کریم است، اما ممکن است جامعیت این کتاب الهی را محدود سازد. استاد فرزانه قدس‌سره این رویکرد را نقد کرده و تأکید دارند که قرآن کریم، در تمامی ابعاد خود، از تحریف مصون است و باید به‌عنوان منبعی جامع و کامل مورد استفاده قرار گیرد.

محدودیت دیدگاه‌های اخباریون

برخی از عالمان اخباری، به دلیل منقوط بودن قرآن کریم، آن را تنها برای معصومان قابل استفاده دانسته و از نقش هدایتی آن برای عموم غفلت ورزیده‌اند. این دیدگاه، چونان قفلی بر درهای حکمت قرآنی، مانع از بهره‌گیری عمومی از این کتاب آسمانی شده است. استاد فرزانه قدس‌سره این رویکرد را نقد کرده و تأکید دارند که قرآن کریم، با جامعیت خود، برای همه انسان‌ها و در همه زمان‌ها راهگشاست.

تردید در تلاوت سوره‌ها

برخی عالمان دینی، به دلیل اختلاف در قرائات، حتی در انتخاب سوره‌ای برای تلاوت در نماز دچار تردید شده‌اند. این تردید، چونان سایه‌ای بر نور قرآن کریم، از اقتدار و اطمینان این کتاب آسمانی کاسته است. استاد فرزانه قدس‌سره این رویکرد را نقد کرده و تأکید دارند که اختلاف قرائات نباید مانع از بهره‌گیری از قرآن کریم به‌عنوان منبعی اقتدارآمیز شود.

بخش سوم: سوره مریم، تجلی اقتدار قرآنی

سوره مریم، کتاب اقتدار

سوره مریم، چونان گوهری درخشان در گنجینه قرآن کریم، سرشار از آیات مرتبط با اقتدار است. این سوره، با تبیین اقتدار شخصیت‌هایی چون زکریا، یحیی، مریم، عیسی، و ابراهیم، الگویی بی‌نظیر برای توانمندسازی جوامع اسلامی ارائه می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این سوره، نه صرفاً مجموعه‌ای از قصص، بلکه کتابی اقتدارآمیز است که تمامی آیات آن به قدرت الهی و انسانی اشاره دارند.

حروف مقطعه: رموز اقتدار

حروف مقطعه «كهيعص» در ابتدای سوره مریم، چونان کلیدهایی غیبی، به اقتدار قرآنی اشاره دارند. این حروف، برخلاف تفاسیر غیرعلمی که آن‌ها را به معانی عامیانه‌ای چون کربلا یا یاسین نسبت می‌دهند، بار عظیمی از معرفت و قدرت را در خود نهفته دارند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این حروف، نشانه‌ای از نظام‌های غیبی و اقتدار الهی‌اند که باید با رویکردی علمی و معرفتی بررسی شوند.

اقتدار زکریا در دعا و استجابت

آیات ۲ تا ۱۱ سوره مریم، به اقتدار زکریا در دعا و استجابت الهی اشاره دارند:

ذِكْرُ رَحْمَةِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا * إِذْ نَادَىٰ رَبَّهُ نِدَاءً خَفِيًّا

ترجمه: یاد کن رحمت پروردگارت را به بنده‌اش زکریا، هنگامی که پروردگارش را به صدای آهسته ندا داد.

زکریا، با دعایی خفی و از سر نیاز، از خداوند فرزندی طلب کرد، در حالی که خود و همسرش از نظر سنی و جسمی در شرایطی نبودند که امیدی به فرزندآوری داشته باشند. این دعا، که از عمق وجود و با خلوص نیت برخاست، چونان نسیمی ملایم، به درگاه الهی رسید و استجابت شد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این اقتدار، نه از سر اتفاق، بلکه نتیجه ایمان و اعتماد زکریا به قدرت بی‌منتهای الهی است.

در آیه ۸ آمده است:

قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْبًا وَلَمْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا

ترجمه: گفت: پروردگارا، استخوانم سست شده و سرم از پیری سفید گشته و هرگز در دعای تو ناکام نبوده‌ام.

این آیه، به نگرانی زکریا از عقم همسرش و پیری خود اشاره دارد، اما استجابت الهی، چونان نوری در تاریکی، این محدودیت‌ها را در هم شکست. استاد فرزانه قدس‌سره این واقعه را نشانه‌ای از اقتدار الهی در رفع موانع خلقت دانسته و تأکید دارند که در آینده، علم بشری قادر خواهد بود محدودیت‌هایی چون عقم را برطرف سازد.

اقتدار یحیی در کودکی

آیات ۱۲ تا ۱۵ سوره مریم، به اقتدار یحیی در کودکی اشاره دارند:

يَا يَحْيَىٰ خُذِ الْكِتَابَ بِقُوَّةٍ ۖ وَآتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا

ترجمه: ای یحیی، کتاب را با قوت بگیر، و ما به او در کودکی حکمت دادیم.

یحیی، در سنین کودکی، به حکمت و اقتدار الهی دست یافت، که این امر نشانه‌ای از ظرفیت‌های بی‌نظیر برخی انسان‌هاست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که برخی کودکان، چونان یحیی، از نبوغ و حکمت ذاتی برخوردارند و نظام‌های آموزشی باید این استعدادها را شناسایی و پرورش دهند. این اقتدار، چونان گوهری در صدف، در وجود برخی کودکان نهفته است و نیازمند کشف و بالندگی است.

اقتدار مریم در خلقت عیسی

آیات ۱۶ تا ۲۹ سوره مریم، به اقتدار مریم در خلقت عیسی اشاره دارند:

وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا

ترجمه: و در این کتاب از مریم یاد کن، آنگاه که از خاندانش به مکانی شرقی کناره گرفت.

مریم، در انزوای خویش، با تمثل فرشته‌ای به شکل بشری مواجه شد و بدون دخالت عامل انسانی، به عیسی باردار شد. این واقعه، چونان معجزه‌ای درخشان، نشانه‌ای از اقتدار الهی در خلقت است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این اقتدار، نه تنها نشانه‌ای از قدرت خداوند، بلکه الگویی برای امکانات علمی آینده است که می‌تواند محدودیت‌های خلقت را برطرف سازد.

اقتدار عیسی در سخن گفتن در گهواره

آیات ۳۰ تا ۳۹ سوره مریم، به اقتدار عیسی در سخن گفتن در گهواره اشاره دارند:

قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيًّا

ترجمه: گفت: من بنده خدایم، به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است.

عیسی، در گهواره، با سخنی حکیمانه، از نبوت و رسالت خویش خبر داد. این اقتدار، چونان شعله‌ای در تاریکی، نشانه‌ای از قدرت الهی اوست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این واقعه، نه تنها نشانه‌ای از نبوت عیسی، بلکه الگویی برای توانمندی‌های انسانی در آینده است که می‌تواند با پیشرفت‌های علمی تحقق یابد.

اقتدار ابراهیم در صداقت و نبوت

آیه ۴۱ سوره مریم، به اقتدار ابراهیم اشاره دارد:

وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ ۚ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا

ترجمه: و در این کتاب از ابراهیم یاد کن که او بسیار راستگو و پیامبر بود.

ابراهیم، با صداقت و نبوت خویش، چونان ستاره‌ای در آسمان هدایت، الگویی برای اقتدار باطنی ارائه می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این اقتدار، نتیجه ایمان و عمل صالح است که باید در علم دینی مورد توجه قرار گیرد.

بخش چهارم: ضرورت عملیاتی کردن اقتدار قرآنی

ضعف جوامع اسلامی به دلیل دوری از قرآن

دوری از قرآن کریم، چونان گم کردن شناسنامه‌ای گران‌بها، جوامع اسلامی را در برابر چالش‌های جهانی ضعیف و بی‌هویت ساخته است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این ضعف، نتیجه غفلت از اقتدار قرآنی در ابعاد علمی، فنی، و غیبی است. قرآن کریم، به‌عنوان شناسنامه اسلام، باید محور تمامی نظام‌های اجتماعی، علمی، و سیاسی قرار گیرد.

ضرورت پروژه‌های قرآنی

برای احیای اقتدار قرآنی، باید پروژه‌های علمی و عملیاتی مبتنی بر آیات این کتاب آسمانی طراحی شود. این پروژه‌ها، چونان پل‌هایی استوار، جوامع اسلامی را به سوی پیشرفت و توانمندی هدایت می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی باید از محدودیت‌های کنونی فراتر رفته و به تولید دانش و قدرت مبتنی بر قرآن کریم بپردازد.

امکانات علمی آینده

قرآن کریم، با تبیین اقتدار الهی در خلقت، الگویی برای امکانات علمی آینده ارائه می‌دهد. به عنوان مثال، رفع عقم، کاهش مدت بارداری، و حتی امکان بارداری در مردان، از جمله ظرفیت‌هایی است که در آینده با پیشرفت‌های علمی تحقق خواهد یافت. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این امکانات، ریشه در آیات قرآنی داشته و علم دینی باید آن‌ها را به‌صورت پروژه‌های عملیاتی دنبال کند.

نقد نظام‌های آموزشی یکسان

نظام‌های آموزشی یکسان، چونان قالبی تنگ، استعدادهای ذاتی کودکان را سرکوب می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که برخی کودکان، مانند یحیی، در سنین پایین به حکمت و اقتدار دست می‌یابند و نظام‌های آموزشی باید این استعدادها را شناسایی و پرورش دهند. این نقد، دعوتی است به سوی بازطراحی نظام‌های آموزشی برای حمایت از نبوغ و استعدادهای ذاتی.

بخش پنجم: اقتدار قرآنی و چالش‌های جهانی

ضرورت تقویت علم دینی

علم دینی، به‌عنوان وارث علوم انبیا، باید در مسائل اقتداری و معنوی تقویت شود. این علم، چونان درختی کهنسال، باید شاخه‌های خود را در تمامی ابعاد علمی و فنی گسترش دهد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی باید از محدودیت‌های کنونی فراتر رفته و به تولید اقتدار معنوی و مادی بپردازد.

جهان در حال تسخیر قدرت‌های ماورایی

جهان امروز، به سوی تسخیر قدرت‌های ماورایی پیش می‌رود و کشورهای پیشرفته، با بهره‌گیری از این قدرت‌ها، توانمندی‌های خود را ارتقا می‌دهند. استاد فرزانه قدس‌سره هشدار می‌دهند که علم دینی، در صورت غفلت از این تحولات، از ایفای نقش محوری خود باز خواهد ماند. این هشدار، دعوتی است به سوی احیای اقتدار قرآنی در برابر چالش‌های جهانی.

نقد محدودیت‌های کنونی علم دینی

علم دینی، به جای تمرکز بر تولید اقتدار، گاه به امور ظاهری و حاشیه‌ای محدود شده است. این محدودیت، چونان خوابی عمیق، علم دینی را از رسالت تاریخی خود باز داشته است. استاد فرزانه قدس‌سره این نقد را مطرح کرده و تأکید دارند که علم دینی باید با بازسازی رویکردهای خود، به تولید دانش و اقتدار مبتنی بر قرآن کریم بپردازد.

جمع‌بندی

این نوشتار، با تکیه بر سوره مریم و درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به تبیین اقتدار قرآنی در ابعاد ظاهری، باطنی، علمی، و فنی پرداخت. قرآن کریم، به‌عنوان منبعی اقتدارآمیز، تمامی ابعاد علم و قدرت را در بر گرفته و انسان را به سوی تعالی رهنمون می‌سازد. سوره مریم، با تأکید بر اقتدار شخصیت‌هایی چون زکریا، یحیی، مریم، عیسی، و ابراهیم، الگویی برای توانمندسازی جوامع اسلامی ارائه می‌دهد. با این حال، محدودیت‌های علم دینی در بهره‌گیری از این ظرفیت عظیم، جوامع اسلامی را از اقتدار واقعی محروم ساخته است. این اثر، با نقد این محدودیت‌ها، علم دینی را به بازسازی رویکردهای خود و احیای اقتدار قرآنی دعوت می‌کند. این تحول، جوامع اسلامی را به جایگاه واقعی خود در جهان بازمی‌گرداند.