متن درس

کاوشی در فلسفه قدرت در قرآن کریم و چالش‌های معرفتی علم دینی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۳۸)

دیباچه: قدرت، کمال و معرفت در آیینه قرآن کریم

مفهوم قدرت در قرآن کریم، چونان نوری ساطع، تمامی شئون هستی را در بر گرفته و به مثابه جوهره‌ای الهی، کمال و بالندگی را در انسان و جهان متجلی می‌سازد. این مفهوم، که در درس‌گفتار استاد فرزانه قدس‌سره با عمقی فلسفی و نگاهی نقادانه بررسی شده، نه تنها صفتی متعالی برای ذات باری‌تعالی است، بلکه به مثابه پلی میان انسان و کمال، راهی به سوی فهم عمیق‌تر حقیقت می‌گشاید. در این نوشتار، با تکیه بر آیات نورانی سوره انبیاء و تأملات استاد فرزانه، به کاوش در مفهوم قدرت، ضرورت برهان‌محوری، و چالش‌های پیش روی علم دینی در تولید دانش مستدل پرداخته می‌شود. این بررسی، چونان درختی تناور، ریشه در آیات قرآن کریم دارد و شاخسار آن به سوی بازسازی نظام معرفتی علم دینی در عصر نوین گسترده است.

بخش نخست: قدرت در قرآن کریم، جوهره کمال و حیات

جلوه‌های قدرت الهی در سوره انبیاء

قدرت در قرآن کریم، چونان جریانی خروشان، در تمامی ابعاد خلقت جاری است و سوره انبیاء، به مثابه گوهری در این دریا، جلوه‌های گوناگون این صفت الهی را به نمایش می‌گذارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که قدرت، ذات کمال است و هر جا که ضعف، سستی، فقر، یا کژی رخ نماید، فلاکت و خواری در پی آن خواهد آمد. این دیدگاه، قدرت را نه تنها صفتی الهی، بلکه نیرویی معرفی می‌کند که انسان را به سوی تعالی و فعلیت یافتن استعدادهایش رهنمون می‌سازد.

در سوره انبیاء، قدرت الهی در خلقت، تدبیر جوامع، و برهان‌محوری متجلی است. خداوند در این سوره، با بیانی حکیمانه، از توانایی خویش در دگرگونی اقوام سخن می‌گوید: «وَكَمْ قَسَمْنَا مِنْ قَرْيَةٍ»، که به معنای نابودی قومی و جایگزینی آن با قومی دیگر است. این قدرت، چونان شمشیری دو لبه، هم نابودکننده است و هم آفریننده، که تازگی و نوآوری را به ارمغان می‌آورد.

پیوند قدرت و کمال در نظام هستی

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که هر جا قدرت حضور یابد، کمال نیز آشکار می‌شود و هرگونه ضعف، به مثابه سایه‌ای تاریک، انسان را به سوی فلاکت و خواری می‌کشاند. این پیوند، چونان دو روی یک سکه، نشان‌دهنده آن است که قدرت نه تنها صفتی الهی، بلکه ضرورتی وجودی برای تحقق کمال در انسان و جهان است. در فلسفه اسلامی، کمال به معنای فعلیت یافتن استعدادهای بالقوه تعریف می‌شود، و قدرت، چونان کلیدی زرین، این استعدادها را به منصه ظهور می‌رساند.

این دیدگاه، دعوتی است به بازاندیشی در مفهوم قدرت به مثابه نیرویی متعالی که فراتر از سلطه مادی، به تکامل معنوی و معرفتی انسان منجر می‌شود. قرآن کریم، با تأکید بر این پیوند، انسان را به سوی بهره‌مندی از این نیرو در مسیر عبودیت و معرفت رهنمون می‌سازد.

بخش دوم: چالش‌های معرفتی علم دینی در عصر حاضر

تأثیر عوامل تاریخی بر تضعیف علم دینی

استاد فرزانه قدس‌سره با نگاهی نقادانه، تأثیر عوامل تاریخی، از جمله سلطه استعمار و سلاطین، را بر انحطاط معرفتی علم دینی بررسی می‌کنند. این عوامل، با جداسازی علم دینی از جایگاه قدرت‌آفرینی، آن را به ضعف و سستی کشانده‌اند. این انحطاط، چونان درختی که ریشه‌هایش از خاک جدا شده باشد، علم دینی را از پویایی و تأثیرگذاری محروم کرده است.

این نقد، به تأثیر عوامل خارجی بر کاهش توان معرفتی علم دینی اشاره دارد. استعمار، با تضعیف ساختارهای علمی و فرهنگی، توانایی تولید دانش پویا و تأثیرگذار را محدود کرده است. این نکته، ضرورت بازسازی هویت علمی علم دینی را در مواجهه با چالش‌های مدرن برجسته می‌سازد.

کاهش علم دینی به مباحث کلامی و بیانی

علم دینی در عصر حاضر، به جایگاهی صرفاً کلامی و بیانی تقلیل یافته و از توانمندی‌های متنوع قرآنی محروم مانده است. استاد فرزانه قدس‌سره این وضعیت را به مثابه آیینه‌ای شکسته توصیف می‌کنند که دیگر نمی‌تواند نور حقیقت را به تمامی منعکس کند. این تقلیل، نتیجه فقدان نظام‌مندی در تولید دانش و تمرکز بر مباحث غیرعملی است.

این نقد، به شکاف میان ظرفیت‌های بالقوه علم دینی و عملکرد کنونی آن اشاره دارد. علم دینی، که می‌توانست به‌عنوان مرکز تولید دانش و قدرت معرفتی عمل کند، به دلیل فقدان نظام‌مندی، از ایفای نقش محوری در جامعه بازمانده است. این نکته، ضرورت بازنگری در برنامه‌های آموزشی و پژوهشی علم دینی را مطرح می‌کند.

بخش سوم: برهان‌محوری در قرآن کریم

دعوت قرآن کریم به ارائه برهان

خداوند در آیه ۲۴ سوره انبیاء می‌فرماید:

أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً ۖ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ ۖ هَٰذَا ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ وَذِكْرُ مَنْ قَبْلِي ۗ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ ۖ فَهُمْ مُعْرِضُونَ

آیا به جای او خدایانی [دیگر] اختیار کرده‌اند؟ بگو: دلیل خود را بیاورید. این است کتاب [آسمانی] کسانی که با من‌اند، و این است کتاب کسانی که پیش از من بوده‌اند. [ولی] نه، بیشترشان حقیقت را نمی‌دانند، و روی‌گردانند.

این آیه، چونان مشعلی فروزان، بر ضرورت برهان‌محوری در اعتقادات تأکید دارد. خداوند از مشرکان می‌خواهد که برای ادعاهای خود دلیل ارائه کنند و قرآن کریم را به‌عنوان برهان الهی معرفی می‌کند. این دعوت، نشان‌دهنده جایگاه عقل و منطق در نظام معرفتی اسلام است و علم دینی را به تولید استدلال‌های مستحکم فرا می‌خواند.

ضعف علم دینی در برهان‌سازی

استاد فرزانه قدس‌سره با تأسف خاطرنشان می‌کنند که علم دینی در زمینه تولید برهان، دلیل، و حجت دچار ضعف است. این ضعف، چونان بنایی سست، اعتبار علمی علم دینی را متزلزل کرده است. فقدان نظام ثبت و ضبط اسناد معرفتی، مانع از رقابت علمی و استحکام استدلال‌ها شده است.

این نقد، به ضرورت ایجاد پایگاه‌های داده معرفتی اشاره دارد. چنین نظامی می‌تواند با ثبت فتاوا، استدلال‌ها، و براهین، به تقویت جایگاه علم دینی در تولید دانش کمک کند. استاد فرزانه پیشنهاد می‌کنند که هر نظریه یا فتوایی با سند ثبت شود تا امکان مقایسه و ارزیابی فراهم گردد.

تمایز برهان، دلیل، و حجت

استاد فرزانه قدس‌سره میان برهان، دلیل، و حجت تمایز قائل می‌شوند: برهان، استدلالی عقلانی و منحصر است که در حوزه فلسفه و عقل محض کاربرد دارد؛ دلیل، استدلالی عقلی و عام است که در میان عقلا پذیرفته می‌شود؛ و حجت، استدلالی شرعی است که بر نصوص دینی استوار است. این تمایز، چونان سه شاخه از یک درخت، نظام معرفتی اسلام را غنی‌تر می‌سازد.

این تقسیم‌بندی، ضرورت توجه به هر سه سطح در تولید دانش دینی را نشان می‌دهد. علم دینی باید با تولید براهین عقلانی، دلایل عقلی، و حجت‌های شرعی، به پرسش‌های مدرن پاسخ دهد و جایگاه خود را در جهان معاصر تثبیت کند.

بخش چهارم: چالش‌های پاسخ‌گویی به نسل جدید

ناتوانی در پاسخ‌گویی به پرسش‌های معاصر

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی توانایی پاسخ‌گویی به پرسش‌های نسل جدید را ندارد، زیرا فاقد نظام برهان‌سازی و مستندات معتبر است. این ناتوانی، چونان پلی شکسته، ارتباط میان علم دینی و جامعه مدرن را گسسته است. نسل جدید، که به ابزارهای علمی و منطقی دسترسی دارد، انتظار پاسخ‌های مستدل و نظام‌مند دارد.

این نکته، به شکاف میان نیازهای معرفتی جامعه مدرن و تولیدات علمی علم دینی اشاره دارد. برای رفع این شکاف، علم دینی باید نظام استدلالی خود را تقویت کند و پاسخ‌هایی ارائه دهد که با عقل و منطق مدرن سازگار باشد.

ترس یا عدم اعتماد به پرسشگری

پرسشگری در علم دینی به دلیل ترس یا عدم اعتماد به پاسخ‌ها محدود شده است. استاد فرزانه قدس‌سره این وضعیت را به مثابه باغی می‌دانند که در آن، گل‌های پرسش به دلیل هراس از طوفان نقد، فرصت شکفتن نیافته‌اند. این مشکل فرهنگی-اجتماعی، مانع از رشد معرفتی و پویایی علمی شده است.

ایجاد فضایی باز برای گفت‌وگو و نقد علمی، می‌تواند این چالش را برطرف کند. علم دینی باید با استقبال از پرسشگری، به تولید دانشی پاسخ‌گو و پویا بپردازد.

بخش پنجم: قرآن کریم به مثابه برهان الهی

قرآن کریم، سند و برهان الهی

خداوند در آیه ۲۴ سوره انبیاء، قرآن کریم را به‌عنوان برهان و دلیل الهی معرفی می‌کند و از مشرکان می‌خواهد که برهان خود را ارائه کنند. این دعوت، چونان چشمه‌ای زلال، جایگاه محوری قرآن کریم را به‌عنوان منبع معرفتی نشان می‌دهد. قرآن کریم، نه تنها یک متن دینی، بلکه یک نظام استدلالی جامع است که می‌تواند در برابر ادعاهای باطل ایستادگی کند.

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی باید با الهام از این اصل، نظام استدلالی خود را تقویت کند و با بازخوانی عمیق‌تر قرآن کریم، براهین لازم را استخراج نماید.

سندمندی انبیاء در قرآن کریم

خداوند در آیه ۲۵ سوره انبیاء می‌فرماید:

وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ

و پیش از تو هیچ پیامبری نفرستادیم مگر آنکه به او وحی کردیم که: جز من خدایی نیست، پس مرا بپرستید.

این آیه، نشان‌دهنده سندمندی انبیاء است که با وحی الهی پشتیبانی می‌شوند. این سندمندی، الگویی برای علم دینی در ارائه استدلال‌های معتبر است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی، به‌عنوان وارث انبیاء، باید با تولید اسناد معتبر، جایگاه خود را تثبیت کند.

بخش ششم: نقد فقدان نظام علمی در علم دینی

فقدان نظام ثبت اسناد معرفتی

استاد فرزانه قدس‌سره با تأسف خاطرنشان می‌کنند که علم دینی فاقد نظام ثبت اسناد معرفتی است. این فقدان، چونان کتابی بدون فهرست، دسترسی به دانش را دشوار کرده و اعتبار علمی علم دینی را کاهش داده است. ثبت اسناد معرفتی، از جمله فتاوا، استدلال‌ها، و نظریه‌ها، به افزایش شفافیت و اعتبار علمی کمک می‌کند.

این موضوع، همسو با استانداردهای علمی مدرن، ضرورت ایجاد نظام‌های ثبت و ضبط را در علم دینی برجسته می‌سازد. استاد فرزانه پیشنهاد می‌کنند که هر نظریه یا فتوایی با سند ثبت شود تا امکان مقایسه و ارزیابی فراهم گردد.

اعتقادات بدون سند

استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به اینکه حدود هفتاد درصد از اعتقادات دینی فاقد دلیل و برهان هستند، این وضعیت را به قباله‌های دستی تشبیه می‌کنند که فاقد اعتبارند و به نزاع و بی‌اعتمادی منجر می‌شوند. این اعتقادات، که صرفاً مبتنی بر شهرت یا اجماع‌اند، نمی‌توانند در برابر پرسش‌های مدرن مقاومت کنند.

این نقد، به ضعف در نظام استدلالی اعتقادات دینی اشاره دارد. علم دینی باید با تولید اسناد معتبر، اعتماد جامعه را جلب کند و پاسخ‌هایی ارائه دهد که با عقل و منطق مدرن سازگار باشد.

بخش هفتم: قدرت‌نمایی الهی و چالش‌های علمی

مفاهیم رتق و فتق در قرآن کریم

خداوند در آیه ۳۰ سوره انبیاء می‌فرماید:

أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا ۖ وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ ۖ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ

آیا کسانی که کفر ورزیدند ندانستند که آسمان‌ها و زمین به هم پیوسته بودند و ما آنها را از هم جدا ساختیم، و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم؟ آیا ایمان نمی‌آورند؟

مفاهیم رتق (بسته بودن) و فتق (گشایش)، چونان اصطلاحاتی علمی-فلسفی، به جنبه‌های خلقت اشاره دارند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این مفاهیم نیازمند تحلیل عمیق با بهره‌گیری از علوم طبیعی مدرن، مانند کیهان‌شناسی، هستند. علم دینی باید با تلفیق علوم تجربی، این آیات را تحلیل کند تا به تولید دانش پویا منجر شود.

نقد تفاسیر نادرست از آیات

برخی تفاسیر، مانند تفسیر «جَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ» به‌عنوان نطفه یا حیات معنوی، به دلیل فقدان استدلال علمی، نادرست هستند. استاد فرزانه قدس‌سره این تفاسیر را به مثابه بنایی سست می‌دانند که نمی‌تواند وزن حقیقت را تحمل کند. این نقد، به اهمیت روش‌شناسی علمی در تفسیر قرآن کریم اشاره دارد.

علم دینی باید با بهره‌گیری از علوم طبیعی، آیات قرآنی را تحلیل کند تا پاسخ‌گوی نیازهای معرفتی جامعه مدرن باشد. این تلفیق، می‌تواند به تولید دانشی پویا و تأثیرگذار منجر شود.

چالش خلود و اکتشافات علمی

خداوند در آیه ۳۴ سوره انبیاء می‌فرماید:

وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ ۖ أَفَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ

و برای هیچ بشری پیش از تو جاودانگی قرار ندادیم. آیا اگر تو بمیری، آنان جاودانه‌اند؟

این آیه، به نفی خلود بشری اشاره دارد. بااین‌حال، اکتشافات علمی مدرن، مانند کشف سلول‌های پیری، ممکن است چالش‌هایی برای تفسیر این آیه ایجاد کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی باید با تحلیل علمی این آیات، به این چالش‌ها پاسخ دهد و نشان دهد که قرآن کریم با پیشرفت‌های علمی سازگار است.

بخش هشتم: راهکارهای بازسازی علم دینی

ایجاد بانک اطلاعاتی معرفتی

استاد فرزانه قدس‌سره پیشنهاد می‌کنند که علم دینی باید با ایجاد بانک‌های اطلاعاتی معرفتی، نظریه‌ها و استدلال‌ها را ثبت و ضبط کند. این بانک‌ها، چونان گنجینه‌ای ارزشمند، امکان مقایسه و ارزیابی استدلال‌ها را فراهم می‌کنند و به تقویت نظام‌مندی علمی کمک می‌کنند.

این پیشنهاد، همسو با نیازهای عصر مدرن برای سازمان‌دهی دانش و دسترسی به اطلاعات معتبر است. علم دینی باید با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، نظام استدلالی خود را تقویت کند.

آموزش علوم طبیعی به طلاب

استاد فرزانه قدس‌سره توصیه می‌کنند که طلاب پیش از ورود به علم دینی، علوم طبیعی و تجربی را آموزش ببینند. این آموزش، چونان کلیدی برای گشودن قفل آیات علمی قرآن کریم، به تحلیل دقیق‌تر این آیات کمک می‌کند.

این توصیه، به ضرورت تلفیق علوم دینی و تجربی اشاره دارد. بدون دانش علوم طبیعی، تحلیل آیات علمی قرآن کریم ممکن نیست و علم دینی نمی‌تواند به پرسش‌های مدرن پاسخ دهد.

قدرت‌نمایی علمی علم دینی

علم دینی باید با تولید دانش تأثیرگذار و تحلیل‌های علمی، قدرت‌نمایی کند. استاد فرزانه قدس‌سره این قدرت‌نمایی را به مثابه پرچمی می‌دانند که باید در جهان مدرن برافراشته شود. این قدرت‌نمایی، نیازمند تقویت نظام‌های پژوهشی و تولید دانش پویا است.

علم دینی باید با الهام از آیات قرآنی، مانند آیه ۳۱ سوره انبیاء که می‌فرماید:

وَجَعَلْنَا فِي الْأَرْضِ رَوَاسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِهِمْ ۖ وَجَعَلْنَا فِيهَا فِجَاجًا سُبُلًا لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ

و در زمین کوه‌های استوار نهادیم تا [زمین] با آنها نلرزد، و در آن راه‌هایی فراخ قرار دادیم، باشد که هدایت یابند.

این آیه، به قدرت‌نمایی الهی در تثبیت زمین و ایجاد راه‌های هدایت اشاره دارد. علم دینی باید با تحلیل این آیات، دانشی تولید کند که هم پاسخ‌گوی چالش‌های علمی باشد و هم راهگشای هدایت جامعه.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

کاوش در فلسفه قدرت در قرآن کریم، چونان سفری در اعماق اقیانوس معرفت، عمق و گستردگی این مفهوم را در نظام هستی و معرفت اسلامی آشکار می‌سازد. قدرت، به مثابه صفتی الهی و جوهره کمال، در تمامی شئون خلقت جاری است و علم دینی، به‌عنوان وارث انبیاء، موظف است با تولید برهان، دلیل، و حجت، این مفهوم را در برابر چالش‌های مدرن تبیین کند. آیات سوره انبیاء، با تأکید بر برهان‌محوری و قدرت‌نمایی الهی، الگویی برای بازسازی نظام معرفتی علم دینی ارائه می‌دهند.

چالش‌های علم دینی، از جمله فقدان نظام ثبت اسناد، ضعف در برهان‌سازی، و ناتوانی در پاسخ‌گویی به پرسش‌های نسل جدید، موانعی هستند که باید با ایجاد بانک‌های اطلاعاتی، آموزش علوم طبیعی، و تولید دانش پویا برطرف شوند. علم دینی، چونان درختی که ریشه در قرآن کریم دارد، باید با بهره‌گیری از علوم مدرن، شاخسار خود را به سوی آسمان معرفت گسترش دهد و در جهان معاصر قدرت‌نمایی کند.

این نوشتار، با الهام از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، تلاشی است برای بازنمایی مفاهیم عمیق قرآنی و نقد چالش‌های معرفتی علم دینی. امید است که این کاوش، راهگشای پژوهشگران و اندیشمندان در مسیر بازسازی نظام معرفتی اسلام و تقویت جایگاه علم دینی در جهان مدرن باشد.