متن درس

قدرت و خیرات ایمان: تأملاتی در فلسفه اسلامی و اجتماعی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۴۰)

مقدمه: ایمان، قدرت و خیرات در آیینه فلسفه اسلامی

ایمان، چونان چراغی فروزان، راه سعادت آدمی را در دنیا و آخرت روشن می‌سازد. این مفهوم، که در فلسفه اسلامی جایگاهی والا دارد، نه‌تنها به وجوب شرعی، بلکه به خیرات حسنه‌ای وابسته است که در ابعاد گوناگون حیات انسانی ظهور می‌یابد. درس‌گفتار حاضر، با محوریت مفهوم قدرت و خیرات ایمان، به بررسی نقش دین در تحقق کمال انسانی و اجتماعی می‌پردازد. با استناد به آیات قرآن کریم و تأمل در سیره انبیا، این نوشتار می‌کوشد تا ضرورت خیررسانی علم دینی را به مثابه جلوه‌ای از قدرت الهی تبیین نماید. این اثر، با نگاهی نقادانه به وضعیت کنونی علم دینی و با تأکید بر لزوم بازسازی جایگاه آن در جامعه، به ترسیم راهکارهایی برای احیای خیرات عملی و معنوی می‌پردازد.

بخش یکم: ایمان، منشأ خیرات و قدرت

ضرورت ایمان به دلیل خیرات آن

ایمان، فراتر از تکلیف شرعی، به سبب خیرات حسنه‌ای که برای انسان به ارمغان می‌آورد، ضرورتی بنیادین دارد. این خیرات، که در دنیا و آخرت متجلی می‌شوند، ایمان را به پلی برای رسیدن به کمال انسانی تبدیل می‌کنند. در فلسفه اسلامی، ایمان نه‌تنها راه سعادت اخروی، بلکه زمینه‌ساز خیرات مادی و معنوی در زندگی دنیوی است. این خیرات، چونان جویباری زلال، حیات آدمی را سیراب می‌سازد و او را به سوی کمال و سعادت رهنمون می‌شود.

ابعاد خیرات ایمان

ایمان، خیراتی چندبعدی را در بر می‌گیرد که در زمینه‌های قدرت، علم، و کمال انسانی ظهور می‌یابد. این خیرات، که در جامعیت دین ریشه دارند، انسان را از حیث مادی و معنوی به سوی تعالی سوق می‌دهند. قدرت، به‌عنوان یکی از این خیرات، توانایی اثرگذاری مثبت در زندگی فردی و اجتماعی را فراهم می‌آورد. علم، چونان نوری درخشان، ذهن انسان را روشن می‌سازد و کمال، او را به مقام قرب الهی می‌رساند.

اهتمام قرآن کریم به مفهوم قدرت

قرآن کریم، با تأکید بر مفهوم قدرت، انسان را به شناخت و بهره‌مندی از این توانمندی الهی دعوت می‌کند. قدرت، که در آیات متعدد به‌عنوان صفتی الهی و موهبتی برای بندگان توصیف شده، در زندگی اجتماعی و معنوی انسان جایگاهی محوری دارد. این اهتمام، نشان‌دهنده اهمیت قدرت به‌عنوان عاملی برای تحقق خیرات و کمال است.

بخش دوم: نقد عبادت غیرخدا و تبیین توحید

نقد عبادت بت‌ها از منظر عقلانی

حضرت ابراهیم علیه‌السلام، در مواجهه با قوم خود، عبادت بت‌هایی را که فاقد نفع و ضرر هستند، مورد نقد قرار داد. این نقد، که ریشه در عقلانیت دارد، بر بی‌معنایی پرستش موجوداتی تأکید می‌کند که توانایی اثرگذاری در زندگی انسان را ندارند.

قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُكُمْ شَيْئًا وَلَا يَضُرُّكُمْ

گفت: آیا به جای خدا چیزی را می‌پرستید که هیچ سودی برای شما ندارد و زیانی به شما نمی‌رساند؟

این آیه، با بیانی شیوا، بر عقلانیت توحید تأکید می‌ورزد و عبادت غیرخدا را به دلیل فقدان خیر و اثرگذاری بی‌معنا می‌شمارد.

خداوند، منشأ همه خیرات و قدرت

خداوند، به‌عنوان یگانه منبع خیر و قدرت، شایسته پرستش است. تمامی خیرات، از خلق و رزق گرفته تا علم و قدرت، از او نشأت می‌گیرد. این مفهوم، که در فلسفه اسلامی ریشه در توحید افعالی دارد، خداوند را تنها ذات دارای قدرت کامل معرفی می‌کند.

نفع و ضرر، مصادیق قدرت الهی

نفع‌رسانی و دفع ضرر، از جلوه‌های قدرت الهی هستند که عبادت خداوند را ضروری می‌سازند. این توانایی، که در انحصار ذات الهی است، انسان را به سوی پرستش خالق و دوری از مخلوقات بی‌اثر هدایت می‌کند.

نقد عقلانی عبادت غیرخدا

حضرت ابراهیم علیه‌السلام، با استدلالی عقلانی، عبادت غیرخدا را به دلیل فقدان خاصیت و خیر مورد انتقاد قرار داد.

أُفٍّ لَكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ۖ أَفَلَا تَعْقِلُونَ

اف بر شما و بر آنچه به جای خدا می‌پرستید! آیا عقل خود را به کار نمی‌گیرید؟

این آیه، با دعوت به تعقل، بر بی‌معنایی شرک تأکید می‌ورزد و عقل را معیاری برای سنجش حقانیت پرستش قرار می‌دهد.

بخش سوم: خیرات الهی و الگوی پیامبران

خیرات الهی، انگیزه عبادت

خداوند، به دلیل خیرات عظیمی چون خلق، رزق، علم، و قدرت، شایسته عبادت است. این خیرات، که انسان را به سوی کمال هدایت می‌کنند، انگیزه‌ای برای پرستش و شکرگزاری فراهم می‌آورند.

قدرت الهی در نجات ابراهیم علیه‌السلام

قرآن کریم، با بیانی شگفت‌انگیز، به قدرت الهی در نجات حضرت ابراهیم علیه‌السلام از آتش اشاره می‌کند.

قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَىٰ إِبْرَاهِيمَ

گفتیم: ای آتش، بر ابراهیم سرد و ایمن باش.

این آیه، جلوه‌ای از قدرت مطلق الهی را به تصویر می‌کشد که تهدید را به خیر و امنیت مبدل می‌سازد، و انسان را به سوی عشق و محبت به خالق رهنمون می‌کند.

خیرات الهی به لوط علیه‌السلام

خداوند به حضرت لوط علیه‌السلام حکمت، علم، و نجات از قوم فاسد عطا فرمود.

وَلُوطًا آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَتْ تَعْمَلُ الْخَبَائِثَ

و به لوط حکمت و دانش دادیم و او را از شهری که کارهای زشت می‌کردند نجات دادیم.

این آیه، خیرات الهی به لوط علیه‌السلام را نمونه‌ای از خیررسانی عملی معرفی می‌کند که می‌تواند الگویی برای علم دینی باشد.

خیرات الهی به نوح علیه‌السلام

خداوند به حضرت نوح علیه‌السلام نجات و برکت عطا کرد و او را از اندوه بزرگ رهانید.

وَنُوحًا إِذْ نَادَىٰ مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ

و نوح را هنگامی که پیش از این ندا داد، اجابت کردیم و او و خاندانش را از اندوه بزرگ نجات دادیم.

این خیرات، که در نجات و هدایت نوح علیه‌السلام متجلی شد، الگویی برای خیررسانی علم دینی به جامعه است.

خیرات الهی به داوود و سلیمان علیهما‌السلام

خداوند به داوود و سلیمان علیهما‌السلام حکمت، علم، و قدرت عطا فرمود.

وَدَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ إِذْ يَحْكُمَانِ فِي الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِيهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَكُنَّا لِحُكْمِهِمْ شَاهِدِينَ

و داوود و سلیمان را [یاد کن] هنگامی که درباره کشتزاری که گوسفندان قومی در آن شبانه چَریده بودند، داوری می‌کردند و ما شاهد داوری آنها بودیم.

فَفَهَّمْنَاهَا سُلَيْمَانَ وَكُلًّا آتَيْنَا حُكْمًا وَعِلْمًا وَسَخَّرْنَا مَعَ دَاوُودَ الْجِبَالَ يُسَبِّحْنَ وَالطَّيْرَ ۖ وَكُنَّا فَاعِلِينَ

و آن [داوری] را به سلیمان فهماندیم و به هر یک حکمت و دانش دادیم و کوه‌ها و پرندگان را با داوود مسخر ساختیم که تسبیح می‌گفتند و ما این کار را انجام دادیم.

این آیات، خیرات الهی به داوود و سلیمان علیهما‌السلام را به‌عنوان جلوه‌هایی از حکمت و قدرت الهی معرفی می‌کنند.

شکرگزاری در برابر خیرات الهی

خداوند از بندگان خود انتظار شکرگزاری در برابر خیرات عظیمش دارد.

وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ ۖ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاكِرُونَ

و به او [داوود] صنعت زره‌سازی آموختیم تا شما را از [خطر] جنگ‌هایتان محافظت کند. آیا شکرگزار هستید؟

شکرگزاری، که در این آیه مورد تأکید قرار گرفته، وظیفه‌ای است که انسان را به سوی عبادت و قرب الهی سوق می‌دهد.

بخش چهارم: نقد وضعیت علم دینی و ضرورت خیررسانی

انزوای ایمان به دلیل کمبود خیرات عملی

یکی از عوامل سستی ایمان در جامعه، کمبود خیرات عملی از سوی علم دینی است. این کمبود، که به انزوای دین در جامعه انجامیده، ریشه در کم‌کاری در خیررسانی و کارگشایی دارد. علم دینی، که باید چونان چشمه‌ای جوشان خیرات به جامعه عرضه کند، در برخی موارد از این رسالت فاصله گرفته است.

خیررسانی، وظیفه علم دینی

علم دینی باید خیرات عملی و حسنه به جامعه ارائه دهد تا جایگاه خود را در میان مردم تقویت کند. این خیرات، که در کمک به نیازمندان، حل اختلافات، و حمایت از اقشار ضعیف متجلی می‌شود، می‌تواند اعتماد اجتماعی را بازسازی کند.

تأثیر خیررسانی بر عزت اجتماعی

مانند والدینی که با خیررسانی به فرزندان خود عزت می‌یابند، علم دینی نیز با ارائه خیرات به جامعه، عزت و احترام اجتماعی کسب می‌کند. این تشبیه، خیررسانی را به مثابه کلیدی برای تقویت جایگاه اجتماعی دین معرفی می‌کند.

نقد فرهنگ دریافت خیر

در برخی موارد، علم دینی به جای اهدای خیر، به دنبال دریافت خیر از مردم بوده است. این رویکرد، که به کاهش تأثیرگذاری دین در جامعه منجر شده، نیازمند بازنگری است. علم دینی باید چونان درختی پربار، خیرات خود را به جامعه عرضه کند.

ضرورت خیرات عملی در علم دینی

علم دینی باید خیرات عملی، مانند کمک به فقرا، بیماران، و زندانیان، را در اولویت قرار دهد. این خیرات، که در سیره انبیا ریشه دارند، می‌توانند جایگاه دین را در جامعه احیا کنند.

تأثیر اخلاق خوش بر جذب مردم

اخلاق خوش، انفاق، و خیررسانی، مردم را به سوی دین جذب می‌کند.

لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ

اگر تندخو و سخت‌دل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند.

این آیه، با تأکید بر اهمیت اخلاق خوش، تندخویی را مانعی برای هدایت مردم معرفی می‌کند.

نقد انزواطلبی علم دینی

انزواطلبی علم دینی، به کاهش خیرات و تأثیرگذاری آن در جامعه منجر شده است. این انزوا، که ریشه در کم‌کاری در خیررسانی دارد، نیازمند بازنگری و اصلاح است.

خیررسانی الهی به‌عنوان الگو

خداوند، با خیرات عظیم خود به انبیا، الگویی برای خیررسانی علم دینی ارائه می‌دهد.

وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ

و او و لوط را به سوی سرزمینی که برای جهانیان در آن برکت نهادیم، نجات دادیم.

این آیه، خیرات الهی را به‌عنوان الگویی برای خیررسانی علم دینی معرفی می‌کند.

تأثیر خیررسانی بر جذب غیرمسلمانان

خیررسانی علم دینی، حتی غیرمسلمانان را به سوی دین جذب می‌کند. این خیرات، که در محبت، انفاق، و کارگشایی متجلی می‌شود، می‌تواند تأثیر دین را در جامعه گسترش دهد.

نقد انفعال علم دینی

انفعال علم دینی در خیررسانی، به دوری آن از نبض جامعه انجامیده است. این انفعال، که ریشه در کمبود فعالیت‌های عملی دارد، نیازمند بازسازی است.

ضرورت نظام خیررسانی

علم دینی نیازمند نظام‌مندی خیررسانی است. این نظام، که می‌تواند در قالب قانون اساسی خیررسانی تدوین شود، باید فعالیت‌هایی چون کمک به فقرا، زندانیان، و بیماران را در بر گیرد.

خیررسانی به‌عنوان قدرت اجتماعی

خیررسانی، بخش عمده‌ای از قدرت اجتماعی و معنوی علم دینی را تشکیل می‌دهد. این قدرت، که در خدمت به جامعه متجلی می‌شود، می‌تواند جایگاه دین را در میان مردم مستحکم سازد.

نقد فرهنگ مصرف‌گرایی

علم دینی باید به جای مصرف خیرات مردم، خیررسان و نان‌دهنده به جامعه باشد. این رویکرد، که در سیره انبیا ریشه دارد، می‌تواند اعتماد اجتماعی را بازسازی کند.

تأثیر خیررسانی بر تربیت نسل آینده

خیررسانی علم دینی، فرزندان را به سوی دین و طلبگی جذب می‌کند. این خیرات، که در محبت و کارگشایی متجلی می‌شود، می‌تواند نسل آینده را به سوی تعالی دینی هدایت کند.

ضرورت محبت و انفاق

علم دینی باید با محبت، انفاق، و خیررسانی، جایگاه خود را در جامعه بازسازی کند. این محبت، که چونان نسیمی روح‌نواز است، می‌تواند دل‌های مردم را به سوی دین جلب کند.

خیررسانی، وظیفه دینی

خیررسانی، وظیفه‌ای دینی و الهی است که علم دینی باید به آن عمل کند. این وظیفه، که در سیره انبیا ریشه دارد، می‌تواند جایگاه دین را در جامعه احیا کند.

جمع‌بندی

این نوشتار، با تأمل در مفهوم قدرت و خیرات ایمان، به بررسی نقش علم دینی در خیررسانی به جامعه پرداخت. آیات قرآن کریم، به‌ویژه آیات سوره انبیاء، خیرات عظیم الهی به انبیا را به‌عنوان الگویی برای خیررسانی علم دینی معرفی می‌کنند. نقد انزواطلبی، انفعال، و فرهنگ دریافت خیر، ضرورت بازسازی جایگاه علم دینی از طریق خیررسانی عملی را برجسته می‌سازد. نظام‌مندی خیررسانی، محبت، و کارگشایی، می‌تواند علم دینی را به چشمه‌ای جوشان برای خیرات اجتماعی تبدیل کند. این اثر، با ارائه تحلیلی جامع و مبتنی بر آیات قرآن کریم، راهکارهایی برای احیای جایگاه علم دینی در جامعه ارائه می‌دهد.