متن درس

اقتدار انسانی در پرتو آیات سوره حج

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۴۶)

دیباچه

انسان، این آفریده والای الهی، در نظام هستی جایگاهی بس رفیع دارد، جایگاهی که از فرشتگان و جن فراتر می‌رود و او را به مرتبه‌ای نزدیک به ذات اقدس الهی می‌رساند. قرآن کریم، به‌ویژه در سوره حج، با بیانی ژرف و حکیمانه، از اقتدار ذاتی انسان سخن می‌گوید و او را موجودی توانمند، قهرمان و پهلوان معرفی می‌کند که استعدادهای بی‌کرانش در پرتو وحی و تربیت صحیح به شکوفایی می‌رسد. با این حال، سستی نفس، ضعف اراده و انحرافات تربیتی، این موجود والا را به پوسته‌ای ظاهری و موجودی محدود در نیازهای ابتدایی فروکاسته است. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی این اقتدار ذاتی، عوامل تضعیف‌کننده آن و راهکارهای احیای آن در پرتو آیات سوره حج می‌پردازد.

بخش نخست: اقتدار ذاتی انسان و عوامل تضعیف آن

جایگاه انسان در نظام هستی

انسان، به‌مثابه آیینه تمام‌نمای صفات الهی، از توانمندی‌ها و استعدادهای بی‌نهایتی برخوردار است که او را از سایر مخلوقات متمایز می‌سازد. این اقتدار ذاتی، ریشه در خلقت الهی دارد و در قرآن کریم به‌عنوان ظرفیتی برای دستیابی به مراتب والای وجودی معرفی شده است. استاد فرزانه قدس‌سره، انسان را موجودی قهرمان، پهلوان و توانمند می‌دانند که توانایی خلق بهشت و جهنم را در خود نهفته دارد. این اقتدار، نه‌تنها در بعد مادی، بلکه در ساحت‌های روحانی و معنوی نیز تجلی می‌یابد.

ضعف نفس و سستی: موانع شکوفایی اقتدار

با وجود این جایگاه رفیع، ضعف نفس و سستی اراده، انسان را به موجودی محدود در نیازهای ابتدایی فروکاسته است. انسان امروزی، خود را در حد موجودی که تنها می‌خورد و در بازارها راه می‌رود (يَأْكُلُ وَيَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ) می‌شناسد و از اقتدار ذاتی خود غافل مانده است. این فروکاستگی، نتیجه فقدان تربیت صحیح، مربی شایسته و جامعه‌ای مناسب است که انسان را به جای اوج، به سوی افول سوق می‌دهد.

استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی زیبا، انسان را به پنبه‌ای تشبیه می‌کنند که اگر تراکم یابد، به کاغذی قابل نوشتن تبدیل می‌شود، اما در صورت غفلت، به ماده‌ای بی‌ارزش و ناکارآمد فرومی‌افتد. این تمثیل، به ضرورت تقویت اراده و نفس برای دستیابی به اقتدار اشاره دارد.

نقد جامعه ضعیف‌پرور

جامعه امروزی، به‌جای پرورش انسان‌های مقتدر، به ضعف و سستی دامن می‌زند. نظام‌های تربیتی و اجتماعی، به‌جای تقویت اراده و توانمندی، انسان‌ها را در دام نیازهای مادی و سرگرمی‌های بی‌فایده گرفتار ساخته‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقدی عمیق، این وضعیت را به گربه‌ای ملوس تشبیه می‌کنند که از پلنگی عظیم‌الجثه به موجودی ضعیف و اهلی تبدیل شده است. این تشبیه، هشداری است به ضرورت اصلاح نظام‌های اجتماعی و تربیتی برای احیای اقتدار انسانی.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست، جایگاه والای انسان را به‌عنوان موجودی مقتدر و توانمند در نظام هستی تبیین کرد و عوامل تضعیف‌کننده این اقتدار، از جمله ضعف نفس، سستی و نظام‌های تربیتی ناکارآمد را مورد نقد قرار داد. انسان، با استعدادهای بی‌کران خود، می‌تواند به مراتب والای وجودی دست یابد، اما سستی و غفلت، او را به موجودی محدود در نیازهای ابتدایی فرومی‌کاهد. این بخش، بر ضرورت بازنگری در سبک زندگی و نظام‌های اجتماعی برای احیای اقتدار انسانی تأکید دارد.

بخش دوم: تبیین اقتدار انسانی در پرتو آیات سوره حج

عبادت بر حرف و انحراف از حقیقت

قرآن کریم در آیه ۱۱ سوره حج، با بیانی حکیمانه، به عبادت مبتنی بر ضعف و تزلزل اشاره می‌کند:

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَىٰ حَرْفٍ ۖ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ ۖ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَىٰ وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ۚ ذَٰلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ

ترجمه: و از مردم کسی است که خدا را بر کناری می‌پرستد، پس اگر خیری به او رسد بدان اطمینان یابد و اگر فتنه‌ای به او رسد روی بگرداند. دنیا و آخرت را زیان کرد. این همان زیان آشکار است.

استاد فرزانه قدس‌سره، این آیه را به‌عنوان نقدی بر عبادت سست و بدون اخلاص تفسیر می‌کنند. عبادت بر حرف، عبادتی است که از حقیقت و عمق تهی بوده و در مواجهه با فتنه‌ها، انسان را به مرتبه حیوانی فرومی‌کاهد. این انقلاب بر وجه، به معنای بازگشت به حالت حیوانی و دوری از اقتدار انسانی است.

پیگیری امور بی‌فایده و گمراهی

قرآن کریم در آیات ۱۲ و ۱۳ سوره حج، به پیگیری امور بی‌فایده توسط انسان‌های ضعیف اشاره دارد:

يَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَضُرُّهُ وَمَا لَا يَنْفَعُهُ ۚ ذَٰلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَعِيدُ

ترجمه: به جای خدا چیزی را می‌خواند که نه به او زیان می‌رساند و نه سودش می‌دهد. این همان گمراهی دور است.

يَدْعُو لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ ۚ لَبِئْسَ الْمَوْلَىٰ وَلَبِئْسَ الْعَشِيرُ

ترجمه: کسی را می‌خواند که زیانش از سودش نزدیک‌تر است. چه بد سرپرستی و چه بد همدمی.

این آیات، به گمراهی انسان‌هایی اشاره دارند که به جای خدا، به امور بی‌ارزش و زیان‌بار دل می‌بندند. استاد فرزانه قدس‌سره، این امور را به کارهایی تشبیه می‌کنند که نه سودی دارند و نه زیانی، اما انسان را از مسیر اقتدار الهی دور می‌سازند. این گمراهی، نتیجه فقدان هدفمندی و دوری از حقیقت الهی است.

عذاب جهنم و اوصاف آن

قرآن کریم در آیه ۱۹ سوره حج، با بیانی تکان‌دهنده، به عذاب جهنم و اوصاف آن اشاره می‌کند:

قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِنْ نَارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُءُوسِهِمُ الْحَمِيمُ ۝ يُصْهَرُ بِهِ مَا فِي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ ۝ وَلَهُمْ مَقَامِعُ مِنْ حَدِيدٍ ۝ كُلَّمَا أَرَادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيهَا وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ

ترجمه: برای آنها جامه‌هایی از آتش بریده شده است، از بالای سرشان آب جوشان ریخته می‌شود، که آنچه در شکم‌هایشان است و پوست‌هایشان را بدان گداخته می‌شود، و برایشان گرزهایی از آهن است. هر گاه بخواهند از شدت اندوه از آن بیرون آیند، در آن بازگردانده شوند و [گفته شود] عذاب سوزان را بچشید.

استاد فرزانه قدس‌سره، این آیات را به‌عنوان هشداری برای انسان‌های سست و گناهکار تفسیر می‌کنند. لباس‌های آتشین، حمیم (مایعات مذاب) و مقامع آهنین، همگی تمثلاتی از عذاب‌هایی هستند که نتیجه اعمال انسان در دنیا است. این عذاب‌ها، نه‌تنها به جسم، بلکه به روح و وجود انسان آسیب می‌رسانند و او را از فرار و رهایی بازمی‌دارند.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، با تکیه بر آیات سوره حج، به تبیین اقتدار انسانی و عوامل تضعیف‌کننده آن پرداخت. عبادت بر حرف، پیگیری امور بی‌فایده و عذاب‌های جهنم، همگی نشان‌دهنده سستی و انحراف انسان از مسیر الهی هستند. این آیات، هشداری برای انسان‌ها به‌منظور بازنگری در سبک زندگی و بازگشت به اقتدار ذاتی خود از طریق ارتباط با خدا و تربیت صحیح است.

بخش سوم: اوصاف مؤمنان و بهشت در پرتو آیات سوره حج

اوصاف مؤمنان در بهشت

قرآن کریم در آیه ۲۳ سوره حج، به اوصاف مؤمنان در بهشت اشاره می‌کند:

إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا ۖ وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ

ترجمه: خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند به باغ‌هایی درآورد که از زیر آنها جوی‌ها روان است. در آنجا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته شوند و جامه‌شان در آنجا حریر است.

استاد فرزانه قدس‌سره، این آیه را به‌عنوان تمثلی از اوصاف معنوی و قدسی مؤمنان تفسیر می‌کنند. لباس‌های حریر، دستبندهای طلا و مروارید، نه صرفاً زینت‌های مادی، بلکه نشانه‌هایی از کمالات معنوی و روحانی مؤمنان هستند. این تمثلات، به جایگاه والای انسان در پرتو ایمان و عمل صالح اشاره دارند.

نقد تفسیر مادی بهشت

استاد فرزانه قدس‌سره، با نقدی عمیق، تفسیرهای مادی از بهشت را که آن را به ضیافت‌خانه‌ای پر از لذت‌های جسمانی فرومی‌کاهند، رد می‌کنند. ایشان، با استناد به آرای عالمان دینی، تأکید دارند که آیات مربوط به بهشت، اوصاف معنوی و وجودی مؤمنان را بیان می‌کنند، نه صرفاً زینت‌های مادی. این دیدگاه، به ضرورت فهم عمیق و فلسفی آیات قرآنی اشاره دارد.

انسان به‌عنوان خالق بهشت و جهنم

یکی از نکات برجسته درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، نقش فعال انسان در خلق بهشت و جهنم است. قرآن کریم در توصیف جهنم می‌فرماید: وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ (هیزم آن، مردم و سنگ‌هاست). این بیان، به نقش اعمال انسان در شکل‌گیری عذاب جهنم اشاره دارد. به همین ترتیب، انسان با اوصاف کریمه خود، بهشت را می‌آفریند و بهشت نیز در تکامل او نقش دارد.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، با تمرکز بر اوصاف مؤمنان در بهشت و نقش انسان در خلق بهشت و جهنم، به تبیین جایگاه والای انسان در پرتو ایمان و عمل صالح پرداخت. آیات سوره حج، با تمثلاتی چون لباس‌های حریر و زینت‌های بهشتی، به کمالات معنوی مؤمنان اشاره دارند. این بخش، بر ضرورت فهم عمیق آیات قرآنی و دوری از تفسیرهای مادی تأکید کرد.

بخش چهارم: راهکارهای احیای اقتدار انسانی

تربیت صحیح و نقش مربیان

تربیت صحیح، مربی شایسته و جامعه مناسب، از عوامل کلیدی در احیای اقتدار انسانی هستند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از بدن‌سازی، اقتدار انسانی را به بدنی تشبیه می‌کنند که با تمرین، زحمت و تحمل سختی‌ها ساخته می‌شود. این تربیت، نه‌تنها در بعد جسمانی، بلکه در ساحت‌های روحانی و معنوی نیز ضروری است.

تقویت اراده و نفس

تقویت اراده و نفس، انسان را از حالت سستی و ضعف خارج می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به توصیه‌های عالمان دینی، به ضرورت خودسازی و تمرین برای دستیابی به اقتدار تأکید دارند. ایشان، انسان را به شخصی تشبیه می‌کنند که با زدن خود (به معنای تمثلی)، از سستی و رخوت رهایی می‌یابد.

نقد سبک زندگی امروزی

انسان امروزی، شب و روز خود را در خواب، خوراک و سرگرمی‌های بی‌فایده می‌گذراند و از عوالم ملکوت غافل مانده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقدی تند بر این سبک زندگی، به ضرورت بازنگری در اولویت‌ها و بازگشت به ارزش‌های الهی تأکید دارند. ایشان، خواندن رمان و شعرخوانی در بحث‌های علمی را نیز به دلیل تحت‌الشعاع قرار دادن منطق، مورد نقد قرار می‌دهند.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، راهکارهای احیای اقتدار انسانی را از طریق تربیت صحیح، تقویت اراده و بازنگری در سبک زندگی تبیین کرد. این بخش، بر نقش محوری نظام‌های تربیتی و اجتماعی در پرورش انسان‌های مقتدر تأکید داشت و انسان را به بازگشت به ارزش‌های الهی و دوری از سستی دعوت نمود.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی نهایی

اقتدار انسانی، به‌مثابه گوهری نهفته در وجود انسان، در پرتو آیات سوره حج به‌عنوان ظرفیت ذاتی او برای دستیابی به مراتب والای وجودی معرفی شده است. این اقتدار، در اثر ضعف نفس، سستی و انحرافات تربیتی به حاشیه رانده شده و انسان را به موجودی محدود در نیازهای ابتدایی فروکاسته است. آیات سوره حج، با تبیین عبادت بر حرف، پیگیری امور بی‌فایده و عذاب‌های جهنم، هشداری برای انسان‌ها به‌منظور بازگشت به جایگاه واقعی خود هستند. در مقابل، اوصاف بهشتی مؤمنان، تمثلاتی از کمالات معنوی و روحانی هستند که در پرتو ایمان و عمل صالح به دست می‌آیند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به ضرورت تربیت صحیح، تقویت اراده و بازنگری در نظام‌های اجتماعی برای احیای اقتدار انسانی تأکید کرد. انسان، با استعدادهای بی‌کران خود، می‌تواند بهشت و جهنم را بیافریند و به مرتبه‌ای نزدیک به ذات الهی دست یابد، مشروط بر آنکه از سستی و ضعف رهایی یابد و به حقیقت وجودی خود بازگردد.