متن درس

اقتدار انسانی در پرتو تمثلات قرآنی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۴۷)

مقدمه: انسان، آیینه اسما و صفات الهی

انسان، در نگاه قرآن کریم، موجودی است که در ذات خویش ظرفیت بی‌نهایتی برای تعالی و قرب به ساحت ربوبی دارد. این اقتدار ذاتی، که ریشه در خلقت الهی و اعطای اسما و صفات الهی به او دارد، در آیات قرآنی با زبانی تمثیلی و در قالب اوصاف بهشتی و جهنمی بیان شده است. این تمثیلات، به مثابه پلی هستند که ذهن محدود انسان ناسوتی را به سوی فهم حقایق متعالی رهنمون می‌سازند. درس‌گفتار استاد فرزانه قدس‌سره، با تمرکز بر آیات سوره‌های حج و فجر، به تبیین این اقتدار و نقد تفاسیر ظاهری از بهشت و جهنم می‌پردازد. این نوشتار، با حفظ تمامی محتوای درس‌گفتار و تحلیل‌های مرتبط، در قالبی علمی و دانشگاهی ارائه می‌شود تا ضمن تبیین جایگاه متعالی انسان، راهکارهایی برای احیای این اقتدار در نظام هستی پیشنهاد دهد.

بخش یکم: تمثلات قرآنی و تبیین حقایق متعالی

تمثیل، زبانی برای فهم عالم آخرت

قرآن کریم، برای انتقال مفاهیم متعالی عالم آخرت به ذهن انسان ناسوتی، از زبان تمثیل بهره جسته است. این تمثیلات، که در قالب اوصاف بهشتی مانند «جنات تجري من تحتها الأنهار» یا عذاب‌های جهنمی مانند «ثياب من نار» ارائه شده‌اند، ابزاری هستند برای نزدیک ساختن حقایق ماورایی به ادراک محدود بشری. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این اوصاف، نه صرفاً توصیفاتی مادی، بلکه نشانه‌هایی از کمالات معنوی و عذاب‌های قدسی هستند که در قالب الفاظی ملموس برای انسان بیان شده‌اند.

نعیم بهشتی و عذاب جهنمی در آیات قرآنی

قرآن کریم در آیه ۲۳ سوره حج، نعیم بهشتی را چنین توصیف می‌کند:

إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا ۖ وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ

خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند به باغ‌هایی درآورد که از زیر آنها جوی‌ها روان است. در آنجا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته شوند و جامه‌شان در آنجا حریر است.

این توصیف، که با اوصافی چون دستبندهای طلا، مروارید و لباس حریر همراه است، به کمالات معنوی مؤمنان اشاره دارد. در مقابل، عذاب جهنمی در آیه ۱۹ سوره حج چنین بیان شده است:

هَٰذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ ۖ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِنْ نَارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُءُوسِهِمُ الْحَمِيمُ

این دو گروه در باره پروردگارشان با هم به مخاصمه پرداختند. پس برای کافران جامه‌هایی از آتش بریده شده است، از بالای سرشان آب جوشان ریخته می‌شود.

این آیات، با توصیف لباس‌های آتشین و حمیم، شدت عذاب کافران را به تصویر می‌کشند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که این اوصاف، تمثیلاتی هستند برای هشدار به انسان‌ها و ترغیب آنها به سوی کمال و دوری از گناه.

حور مقصورات و قاصرات الطرف: تمثیلات کمالات معنوی

توصیف حور مقصورات و قاصرات الطرف در قرآن کریم، که به عنوان اوصاف بهشتیان ذکر شده‌اند، نه به معنای لذت‌های مادی، بلکه تمثیلاتی از کمالات معنوی و قدسی مؤمنان هستند. این اوصاف، که در قالب حوریه‌های در خیمه‌ها و دارای مژگان بلند ارائه شده‌اند، به زیبایی‌های معنوی و پاکی بهشتیان اشاره دارند. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که تصور این اوصاف به صورت مادی، مانند حوریه‌هایی با گیسوان مزین به زبرجد و یاقوت، از حقیقت متعالی بهشت دور است و به فهم نازل انسان ناسوتی محدود می‌شود.

عذاب جهنمی و مقامع آهنین

قرآن کریم در آیات ۲۰-۲۲ سوره حج، عذاب جهنمی را با شدت بیشتری توصیف می‌کند:

يُصْهَرُ بِهِ مَا فِي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ ۝ وَلَهُمْ مَقَامِعُ مِنْ حَدِيدٍ ۝ كُلَّمَا أَرَادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيهَا وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ

که آنچه در شکم‌هایشان است و پوست‌هایشان را بدان گداخته می‌شود، و برایشان گرزهایی از آهن است. هر گاه بخواهند از شدت اندوه از آن بیرون آیند، در آن بازگردانده شوند و [گفته شود] عذاب سوزان را بچشید.

این آیات، با توصیف حمیم و مقامع آهنین، به شدت عذاب و ناتوانی گناهکاران در رهایی از آن اشاره دارند. این تمثیلات، هشداری است برای انسان‌ها تا از مسیر کفر و گناه دوری جویند.

بخش دوم: نقد تفاسیر ظاهری و فهم متعالی عالم آخرت

محدودیت ادراک انسانی و ضرورت تمثیل

عالم آخرت، به تعبیر استاد فرزانه قدس‌سره، عالمی است که «لا عين رأت و لا أذن سمعت»، یعنی هیچ چشمی آن را ندیده و هیچ گوشی درباره‌اش نشنیده است. این توصیف، به ماورایی بودن آخرت و ناتوانی ادراک انسانی در فهم کامل آن اشاره دارد. از این‌رو، قرآن کریم برای فهم انسان‌های عادی، به ویژه در صدر اسلام که سطح فهم عمومی محدود بود، از تمثیلات مادی مانند رودخانه‌ها، حوریه‌ها و لباس‌های حریر بهره جسته است. این تمثیلات، مانند کپسولی که عصاره چند غذا را در خود جای داده، حقایق متعالی را در قالبی فشرده و قابل فهم ارائه می‌کنند.

نقد فهم مادی از بهشت و جهنم

استاد فرزانه قدس‌سره با نقد تفاسیر مادی از بهشت، مانند تصور آن به عنوان عشرت‌کده‌ای با رودخانه‌ها، تخت‌ها و حوریه‌ها، تأکید دارند که این فهم، از حقیقت متعالی بهشت دور است. اگر بهشت صرفاً مجموعه‌ای از لذت‌های مادی باشد، کسانی که دنیا را برای آخرت ترک کرده‌اند، در مقایسه با افرادی که به لذت‌های دنیوی بسنده کرده‌اند، زیان‌دیده خواهند بود. این نقد، به تفاوت ماهوی بهشت با لذت‌های دنیوی اشاره دارد و بر ضرورت فهم معنوی و فلسفی آیات تأکید می‌کند.

غلمان و شراب طهور: تمثیلات کمالات قدسی

توصیف غلمان و شراب طهور در بهشت، که در قرآن کریم آمده است، نیز تمثیلاتی از کمالات معنوی هستند. شراب طهور، که در دنیا به دلیل اثرات منفی‌اش مذموم است، در بهشت به پاکی و قداست اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که این اوصاف، نه لذت‌های مادی، بلکه نشانه‌هایی از اوصاف قدسی و ربوبی بهشتیان هستند که در عوالم تجردی و معنوی تجلی می‌یابند.

حلوای تن‌تنانی: ضرورت تجربه معنوی

استاد فرزانه قدس‌سره با بهره‌گیری از تمثیلی بدیع، حقیقت آخرت را به «حلوای تن‌تنانی» تشبیه می‌کنند که تا چشیده نشود، فهمیده نمی‌شود. این تمثیل، به ضرورت تجربه uرفانی و وصولی برای درک حقایق متعالی آخرت اشاره دارد. بسنده کردن به ظواهر آیات، مانند حور و قصور، انسان را از فهم حقیقت بازمی‌دارد و او را در سطح ادراک ناسوتی نگه می‌دارد.

بخش سوم: اقتدار انسانی و اسما و صفات الهی

انسان، موجودی کوچکتر از خدا و بزرگتر از عالم

انسان، در نگاه قرآن کریم، موجودی است که کوچکتر از خدا و بزرگتر از همه عالم هستی است. این جایگاه متعالی، ریشه در ظرفیت بی‌نهایت او برای دستیابی به اسما و صفات الهی دارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که انسان در آخرت، به واسطه تعالی نفس خویش، به اسما و صفات الهی می‌رسد و موجودی متعالی می‌شود. این اقتدار، فراتر از زندگی محدود در حد «ياكل و يمشي في الأسواق» است که انسان‌های امروزی به آن بسنده کرده‌اند.

نفس مطمئنه و ورود به جنت الهی

قرآن کریم در آیات ۲۷-۳۰ سوره فجر، به مقام نفس مطمئنه اشاره می‌کند:

يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ۝ ارْجِعِي إِلَىٰ رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً ۝ فَادْخُلِي فِي عِبَادِي ۝ وَادْخُلِي جَنَّتِي

ای نفس مطمئن، خشنود و خشنود شده به سوی پروردگارت بازگرد و در میان بندگانم درآی و به بهشتم داخل شو.

این آیات، به اوج کمال انسانی اشاره دارند که در آن، انسان به مقام نفس مطمئنه رسیده و در جوار ربوبی قرار می‌گیرد. استاد فرزانه قدس‌سره این مقام را نشانه‌ای از تحقق اقتدار انسانی و وصول به جنت الهی می‌دانند.

نقد زندگی مفلوکانه و غنای خیالی

انسان‌های امروزی، به جای دنبال کردن غنای حقیقی که در اسما و صفات الهی نهفته است، به غنای خیالی و مادی بسنده کرده‌اند. این غنای خیالی، که در حد خوردن، خوابیدن و زندگی روزمره خلاصه می‌شود، انسان را به موجودی مفلوک تبدیل کرده است. استاد فرزانه قدس‌سره با نقد این سبک زندگی، انسان‌ها را به فعال‌سازی صفات الهی و تلاش برای تحقق اقتدار ذاتی دعوت می‌کنند.

استارت صفات در برزخ و دنیا

صفات الهی که در ذات انسان نهفته‌اند، در دنیا باید استارت شوند تا به فعلیت برسند. اگر انسان در دنیا از این صفات غافل بماند، در برزخ با سختی و تلاش بسیار، این صفات استارت خواهند خورد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که کم‌کاری در دنیا، انسان را در آخرت به پر‌کاری و سختی وامی‌دارد، در حالی که تلاش در دنیا می‌تواند این مسیر را هموار سازد.

بخش چهارم: نقش علم دینی در احیای اقتدار انسانی

نقد محدودیت‌های تاریخی و ضرورت بازنگری

استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به محدودیت‌های تاریخی در صدر اسلام و پس از آن، تأکید دارند که فهم ناقص مردم آن زمان از تمثیلات قرآنی، به دلیل محدودیت‌های ادراکی و فرهنگی بود. این محدودیت‌ها، مانع از تبیین کامل معارف دینی توسط اولیای الهی شد. امروزه، با پیشرفت‌های علمی و فلسفی، ضرورت بازنگری تفاسیر قرآنی و احیای معارف دینی بیش از پیش احساس می‌شود.

علم دینی به مثابه ورزشگاه معنوی

علم دینی باید به مثابه ورزشگاهی باشد که انسان‌های مقتدر و غیرعادی تربیت می‌کند. این نهادها، به جای پرورش افرادی که تنها کارهای معمولی انجام می‌دهند، باید انسان‌هایی تربیت کنند که توانایی انجام کارهای بزرگ و متعالی را داشته باشند. استاد فرزانه قدس‌سره با تشبیه علم دینی به باشگاهی برای پرورش قهرمانان معنوی، بر ضرورت تقویت توانمندی‌های علمی و عملی در این حوزه تأکید می‌کنند.

امیرالمؤمنین و معرفت به طرق سما

استاد فرزانه قدس‌سره به سخن امیرالمؤمنین علیه‌السلام اشاره می‌کنند که فرمود: «أنا بطرق السماء أعرف»، یعنی من به راه‌های آسمان‌ها آگاه‌ترم. این سخن، به معرفت عمیق اولیای الهی به عوالم متعالی اشاره دارد و نشان‌دهنده برتری آنها در فهم حقایق آخرت است. این معرفت، انسان را به سوی وصول به اسما و صفات الهی هدایت می‌کند.

بخش پنجم: وصول به خدا، مقصد نهایی انسان

تمثیلات قرآنی و مسیر وصول

تمثیلات قرآنی، مسیری هستند برای وصول به خدا و تحقق «انا لله و انا اليه راجعون». این تمثیلات، انسان را از ظواهر مادی به سوی حقایق متعالی رهنمون می‌سازند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بهشت و جهنم، نه مقصد نهایی، بلکه مراحلی در مسیر وصول به ساحت ربوبی هستند.

نقد رضایت به بضاعت مزجات

انسان‌های امروزی، به بضاعت مزجات، یعنی ظرفیت‌های محدود و مادی، راضی شده‌اند و از اقتدار ذاتی خویش غافل مانده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره انسان‌ها را به تلاش شبانه‌روزی برای دستیابی به کمالات بی‌نهایت دعوت می‌کنند و تأکید دارند که رضایت به وضعیت موجود، مانع از تحقق اقتدار انسانی است.

اقتدار انسانی، مانند هواپیمایی با میلیاردها پا

استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی بدیع، اقتدار انسانی را به هواپیمایی تشبیه می‌کنند که با میلیاردها پا حرکت می‌کند و فراتر از محدودیت‌های مادی است. این تمثیل، به ظرفیت بی‌نهایت انسان برای دستیابی به کمالات الهی اشاره دارد و او را از زندگی محدود در حد خوردن و خوابیدن فراتر می‌برد.

جمع‌بندی

درس‌گفتار استاد فرزانه قدس‌سره، با تمرکز بر آیات سوره‌های حج و فجر، به تبیین اقتدار انسانی و نقش تمثیلات قرآنی در فهم بهشت و جهنم می‌پردازد. این تمثیلات، که در قالب اوصاف بهشتی مانند جنات تجري من تحتها الأنهار و عذاب‌های جهنمی مانند ثياب من نار ارائه شده‌اند، ابزاری هستند برای رهنمون ساختن انسان ناسوتی به سوی حقایق متعالی. نقد تفاسیر ظاهری، که بهشت را به عشرت‌کده‌ای مادی و جهنم را به عذاب‌خانه‌ای دنیوی تقلیل می‌دهند، بر ضرورت فهم فلسفی و عرفانی آیات تأکید دارد. انسان، به عنوان موجودی کوچکتر از خدا و بزرگتر از همه عالم هستی، ظرفیت دستیابی به اسما و صفات الهی را دارد، اما سستی و رضایت به بضاعت مزجات، او را به موجودی مفلوک تبدیل کرده است. علم دینی، به مثابه ورزشگاهی برای پرورش انسان‌های مقتدر، باید این ظرفیت‌ها را فعال سازد و انسان را به سوی وصول به ساحت ربوبی هدایت کند. این نوشتار، با دعوت به تلاش شبانه‌روزی و دوری از غنای خیالی، انسان را به احیای اقتدار ذاتی خویش فرا می‌خواند.