متن درس
فلسفه قدرت در اندیشه اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۵۴)
دیباچه
قدرت، چونان گوهری درخشان در تاروپود وجود انسانی، از دیرباز در اندیشه اسلامی جایگاهی والا داشته است. این مفهوم، نه‌تنها به‌عنوان محرکی برای رشد و کمال فردی و اجتماعی، بلکه به‌مثابه تجلی صفت الهی در انسان، در کانون توجه حکمای اسلامی قرار گرفته است. استاد فرزانه قدس‌سره در درس‌گفتار خویش، با نگاهی ژرف به این مفهوم، قدرت را به‌عنوان عاملی بنیادین در تحقق معرفت و کمال معرفی می‌کنند و بر ضرورت پرورش فکر قدرت‌مداری در دل ذهن انسان‌ها تأکید می‌ورزند. این نوشتار، با بازنویسی و تجمیع محتوای درس‌گفتار شماره ۱۳۵۴ و تحلیل‌های تفصیلی آن، می‌کوشد تا این مفهوم را با زبانی روشن و متین، در قالبی علمی و دانشگاهی ارائه دهد. هدف، تبیین نقش قدرت در رشد جوامع اسلامی، تمایز آن با زور ستم‌محور، و پیوند آن با معرفت و عدالت است، با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و تمثیلات ادبی که چونان نوری بر تاریکی‌های ذهن می‌تابد.
بخش یکم: قدرت، بنیان کمال و معرفت
ضرورت پرورش فکر قدرت‌مداری
قدرت، چونان جریانی خروشان در بستر وجود انسان، عاملی است که کمال و معرفت را به ارمغان می‌آورد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزند که این مفهوم باید در دل ذهن انسان‌ها، نه در حاشیه آن، ریشه دواند. انسان، به‌مثابه موجودی که خداوند او را با ظرفیت‌های بی‌کران آفریده، باید فکر قدرت‌مداری را در خود پرورش دهد. این پرورش، نه‌تنها برای فرد، بلکه برای جامعه اسلامی، از خردسالان تا علما، ضرورتی انکارناپذیر است.
این دیدگاه، ریشه در فلسفه وجودی انسان دارد که او را خلیفه الهی بر زمین می‌داند. انسان، با بهره‌مندی از ظرفیت‌های بی‌نهایت، موظف است این توانمندی را در مسیر تحقق اهداف متعالی به کار گیرد. از این‌رو، آموزش و پرورش باید به ابزاری برای نهادینه‌سازی این فکر تبدیل شود، تا از کودکی تا بزرگسالی، فکر قدرت‌مداری در وجود انسان‌ها ریشه‌ای عمیق یابد.
پیوند قدرت و کمال
استاد فرزانه قدس‌سره، قدرت را علتی برای کمال و معرفت می‌دانند و آن را یکی از اصول بنیادین دیانت معرفی می‌کنند. قدرت، در این نگاه، نه‌تنها ابزار مادی، بلکه نیرویی معنوی است که با معرفت درآمیخته و به تعالی انسان و جامعه می‌انجامد. این مفهوم، با تأکید بر نقش عالمان دینی در هدایت جامعه، از منظر فلسفه اسلامی تبیین می‌شود. انسان، به‌مثابه آینه‌ای از صفات الهی، با بهره‌گیری از قدرت معرفت‌محور، می‌تواند به کمال وجودی خویش دست یابد.
این پیوند، در نظام تربیتی اسلامی نیز نمود می‌یابد. نهادهای آموزشی، از مدارس تا حوزه‌های علمیه، باید برنامه‌هایی برای تقویت خودباوری و توانمندی طراحی کنند تا فکر قدرت‌مداری در تمامی اقشار جامعه نهادینه شود. این امر، نه‌تنها به رشد فردی، بلکه به پیشرفت جمعی و تعالی جامعه اسلامی منجر خواهد شد.
تأثیر عوامل تاریخی بر تضعیف قدرت
استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی تاریخی، به نقش عوامل خارجی در تضعیف فکر قدرت‌مداری در جوامع اسلامی اشاره می‌کنند. از دوران خلفای اموی و عباسی تا سلاطین عجم، این روند با تحمیل ضعف و خودکم‌بینی بر جوامع اسلامی، مانع از بروز ظرفیت‌های بالقوه آنها شده است. این تضعیف، به ذلت، فقر، و گرفتاری‌های اجتماعی انجامیده و هویت قدرتمند اسلامی را به حاشیه رانده است.
از منظر فلسفی و جامعه‌شناختی، این روند با نظریه‌های پسااستعماری همخوانی دارد که بر نقش استعمار در تحمیل هویت‌های تحقیرآمیز تأکید دارند. استاد فرزانه قدس‌سره، این عوامل را به‌عنوان موانعی تاریخی معرفی می‌کنند که با سلب فکر قدرت‌مداری، جوامع اسلامی را از مسیر کمال و پیشرفت باز داشته‌اند. این دیدگاه، ضرورت بازسازی هویت قدرتمند اسلامی را در نظام‌های آموزشی و اجتماعی برجسته می‌سازد.
بخش دوم: تمایز قدرت و زور
مفهوم‌شناسی قدرت و زور
یکی از کلیدی‌ترین مباحث درس‌گفتار، تمایز میان قدرت و زور است. استاد فرزانه قدس‌سره، با دقتی فلسفی، این دو مفهوم را از یکدیگر متمایز می‌کنند. قدرت، توانی است که ریشه در معرفت و عدالت دارد و به رشد و کمال می‌انجامد، در حالی که زور، توانی است که بر ستم و فساد استوار است و به نابسامانی و تباهی منجر می‌شود.
این تمایز، ریشه در فلسفه اخلاق اسلامی دارد که نیت و جهت‌گیری عمل را تعیین‌کننده ارزش آن می‌داند. قدرت، چونان شمشیری است که در دست عادل، عدالت می‌آفریند و در دست ظالم، ستم پراکنده می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، با بهره‌گیری از تمثیلات، این مفهوم را روشن‌تر می‌کنند.
تمثیلات فلسفی و عینی
برای تبیین این تمایز، استاد فرزانه قدس‌سره از تمثیلات عینی و فلسفی بهره می‌جویند. ایشان به مثال سنتی «چهار انگشت فاصله بین حق و باطل» اشاره می‌کنند که ریشه در حکمت اسلامی دارد. این تمثیل نشان می‌دهد که قدرت و زور، هرچند در ظاهر توانی واحدند، اما در نیت و جهت‌گیری متفاوت‌اند. قدرت، چونان جویباری زلال، از سرچشمه معرفت سیراب می‌شود، در حالی که زور، چونان سیلی ویرانگر، از ستم سرچشمه می‌گیرد.
در مثالی عینی، ایشان به صحنه‌ای اشاره می‌کنند که در آن، فردی از خانه خویش در برابر مهاجم دفاع می‌کند. این دفاع، چونان قدرتی عادلانه، ریشه در حق دارد، اما تهاجم ظالمانه، زوری است که به ستم می‌انجامد. این تمثیل، با زبانی ساده اما ژرف، تفاوت میان این دو مفهوم را به تصویر می‌کشد.
پیوند قدرت با شجاعت
استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به مفهوم شجاعت، آن را به‌عنوان یکی از مصادیق قدرت معرفت‌محور معرفی می‌کنند. شجاعت، عملی است که با نیت خیر و معرفت همراه است، در حالی که تهور، عملی بی‌معنا و بی‌هدف است. ایشان با تمثیلی از پریدن از بلندی برای نجات مظلوم یا خاموش کردن آتش، شجاعت را در برابر تهور قرار می‌دهند که تنها برای خودنمایی انجام می‌شود.
این دیدگاه، با اخلاق ارسطویی و اسلامی همخوانی دارد که شجاعت را فضیلتی در میانه ترس و تهور می‌داند. شجاعت، چونان ستاره‌ای درخشان، با معرفت و هدف متعالی هدایت می‌شود، اما تهور، چونان شهابی سرگردان، به تباهی می‌انجامد.
بخش سوم: قدرت در آیات قرآن کریم
حاکمیت الهی و قدرت عادلانه
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیات قرآن کریم، قدرت را به‌عنوان صفتی الهی معرفی می‌کنند که در خدمت عدالت و حکمت قرار دارد. در آیه ۵۶ سوره حج آمده است:
ٱلْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ
فرمانروایی در آن روز از آنِ خداست، که میانشان داوری می‌کند.
این آیه، حاکمیت مطلق الهی را به تصویر می‌کشد که قدرت را در خدمت عدالت و داوری قرار می‌دهد. این دیدگاه، الگویی برای قدرت انسانی ارائه می‌دهد که باید با معرفت و عدالت درآمیزد.
قدرت لطافت‌محور
قدرت الهی، نه‌تنها در قوت و زبری، بلکه در لطافت و زیبایی نیز متجلی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به آیه ۶۴ سوره حج، این مفهوم را تبیین می‌کنند:
لَهُۥ مَا فِى ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِى ٱلْأَرْضِ ۗ إِنَّ ٱللَّهَ لَهُوَ ٱلْغَنِىُّ ٱلْحَمِيدُ
آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است از آنِ اوست، و به‌راستی خدا همان بی‌نیاز ستوده است.
این آیه، قدرت الهی را در لطافت سبزی زمین و زیبایی خلقت نشان می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از علف که از زیر آسفالت سر برمی‌آورد، قدرت نرم الهی را به تصویر می‌کشند که با لطافت، موانع را درهم می‌شکند.
قدرت و رحمت الهی
قدرت الهی، با رحمت و رأفت درآمیخته است. در آیه ۶۵ سوره حج آمده است:
إِنَّ ٱللَّهَ بِٱلنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ
به‌راستی خدا نسبت به مردم رئوف و مهربان است.
این آیه، پیوند قدرت و رحمت را نشان می‌دهد که مانع از سوءاستفاده از قدرت می‌شود. این دیدگاه، الگویی برای مدیریت قدرت در جوامع انسانی ارائه می‌دهد که باید با عدالت و رحمت همراه باشد.
ناتوانی قدرت‌های غیرالهی
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه ۷۳ سوره حج، ناتوانی قدرت‌های غیرالهی را تبیین می‌کنند:
إِنَّ ٱلَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ لَن يَخْلُقُوا۟ ذُبَابًا وَلَوِ ٱجْتَمَعُوا۟ لَهُۥ ۖ وَإِن يَسْلُبْهُمُ ٱلذُّبَابُ شَيْـًٔا لَّا يَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ۚ ضَعُفَ ٱلطَّالِبُ وَٱلْمَطْلُوبُ
کسانی را که جز خدا می‌خوانید، هرگز نمی‌توانند مگسی بیافرینند، هرچند برای آن گرد هم آیند، و اگر مگس چیزی از آنها برباید، نمی‌توانند آن را از او بازستانند. چه ناتوان است خواهان و خواستنی!
این آیه، با تأکید بر یگانگی قدرت الهی، هرگونه قدرت غیرالهی را فاقد اصالت می‌داند. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقدی طنزآمیز، این ناتوانی را با توانایی انسان در خلق و بازپس‌گیری مقایسه می‌کنند، تا برتری قدرت الهی را نشان دهند.
بخش چهارم: بازسازی هویت قدرتمند اسلامی
نقش آموزش در احیای قدرت
استاد فرزانه قدس‌سره، بر نقش نظام‌های آموزشی در بازسازی هویت قدرتمند اسلامی تأکید می‌ورزند. آموزش، چونان بذری است که در خاک ذهن انسان‌ها کاشته می‌شود و با آبیاری معرفت، به درختی تنومند از قدرت و خودباوری بدل می‌گردد. این امر، از کودکی تا بزرگسالی، باید در تمامی نهادهای آموزشی، از مدارس تا حوزه‌های علمیه، مورد توجه قرار گیرد.
این دیدگاه، با نظریه‌های تربیتی اسلامی همخوانی دارد که آموزش را نه‌تنها برای انتقال دانش، بلکه برای پرورش شخصیت و توانمندی‌های فردی و اجتماعی می‌دانند. نهادهای آموزشی باید برنامه‌هایی جامع برای تقویت فکر قدرت‌مداری طراحی کنند تا جامعه اسلامی به جایگاه شایسته خویش بازگردد.
شجاعت و عالم ربانی
شجاعت، به‌عنوان یکی از مصادیق قدرت معرفت‌محور، در وجود عالم ربانی جایگاهی ویژه دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقدی صریح، ترس و بزدلی را ناسازگار با جایگاه عالم ربانی می‌دانند. عالم ربانی، چونان مشعلی فروزان، باید با شجاعت و قدرت، جامعه را به سوی نور معرفت و عدالت هدایت کند.
این دیدگاه، با تأکید بر نقش علما در هدایت جامعه، شجاعت را به‌عنوان صفتی ضروری برای عالمان دینی معرفی می‌کند. ترس، چونان سایه‌ای تاریک، مانع از تحقق رسالت عالمان در اصلاح جامعه می‌شود.
پیامدهای فقدان قدرت
استاد فرزانه قدس‌سره، فقدان قدرت را به‌عنوان عاملی برای از دست دادن هویت انسانی معرفی می‌کنند. انسان بی‌قدرت، چونان درختی بی‌ریشه، به ذلت و خواری گرفتار می‌شود. این دیدگاه، با زبانی صریح، بر اهمیت قدرت به‌عنوان بخشی از کرامت انسانی تأکید دارد.
در فلسفه اسلامی، انسان به‌عنوان موجودی دارای عزت و کرامت معرفی می‌شود. فقدان قدرت، این کرامت را خدشه‌دار می‌کند و به ضعف، فقر، و گرفتاری‌های اجتماعی می‌انجامد. این امر، ضرورت بازسازی هویت قدرتمند اسلامی را بیش از پیش برجسته می‌سازد.
نتیجه‌گیری
فلسفه قدرت در اندیشه اسلامی، چونان گوهری تابناک، در کانون توجه استاد فرزانه قدس‌سره قرار دارد. قدرت، به‌عنوان صفتی الهی و ظرفیت ذاتی انسان، در صورتی که با معرفت و عدالت درآمیزد، به رشد و کمال فردی و اجتماعی می‌انجامد. تمایز میان قدرت معرفت‌محور و زور ستم‌محور، مبنای فلسفی و اخلاقی برای ارزیابی اعمال انسانی است. آیات قرآن کریم، با تبیین قدرت الهی در خدمت عدالت و رحمت، الگویی برای مدیریت قدرت در جوامع انسانی ارائه می‌دهند. عوامل تاریخی، از جمله استعمار و سوءاستفاده از قدرت توسط برخی حاکمان، با تضعیف فکر قدرت‌مداری، جوامع اسلامی را به ضعف و ذلت کشانده‌اند. بازسازی این هویت، از طریق نظام‌های آموزشی و پرورش شجاعت در عالمان دینی، ضرورتی انکارناپذیر است. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، می‌کوشد تا این مفاهیم را در قالبی علمی و متین، به مخاطبان ارائه دهد تا چراغ راهی برای احیای هویت قدرتمند اسلامی باشد.