متن درس

فلسفه قدرت در پرتو آیات سوره حج

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۵۶)

مقدمه: تبیین قدرت در مراتب وجودی انسان

مفهوم قدرت، به‌عنوان یکی از بنیادی‌ترین مقولات وجودی انسان، در فلسفه اسلامی جایگاهی ویژه دارد. این مفهوم، که در آیات نورانی قرآن کریم و به‌ویژه در سوره مبارکه حج مورد توجه قرار گرفته، از منظری چندلایه و در سه مرتبه جسمانی، روانی و معنوی بررسی می‌شود. انسان، به‌مثابه موجودی چندبُعدی، در هر یک از این مراتب، ظرفیت‌هایی برای تحقق قدرت دارد که با ایمان، آگاهی و سلامت پیوند خورده است. این نوشتار، با الهام از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، می‌کوشد تا با تکیه بر آیات سوره حج، چارچوبی فلسفی برای فهم قدرت انسانی ارائه دهد. قدرت جسمانی به سلامت بدن، قدرت روانی به توانمندی‌های ذهنی و قدرت معنوی به ارتباط با غیب و وحی وابسته است. این سه مرتبه، همچون نردبانی به سوی کمال، انسان را از خاک به افلاک رهنمون می‌سازند. در این مسیر، ایمان به‌عنوان کلید اتصال به مرتبه عالی قدرت، نقشی بی‌بدیل ایفا می‌کند. همچنین، نقدی بر موانع تحقق قدرت در علم دینی مطرح شده و بر ضرورت پرورش نوآوری و خلاقیت تأکید گردیده است.

بخش نخست: مراتب سه‌گانه قدرت در انسان

1. قدرت جسمانی: بنیان سلامت و توان مادی

قدرت جسمانی، که در مرتبه حس قرار دارد، به سلامت جسم و توانمندی‌های طبیعی انسان وابسته است. این مرتبه، به‌مثابه ریشه‌ای است که درخت وجود آدمی را استوار می‌دارد. اگر جسم، به سبب فقدان بهداشت و درمان، دچار ضعف شود، توان انسان در دیگر مراتب نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که ضعف‌های جسمانی امروزین ما، نتیجه غفلت از اصول طب و بهداشت است. جسم سالم، بستری است که روان و روح بر آن استوار می‌گردند، و بدون آن، دستیابی به مراتب بالاتر قدرت دشوار می‌شود. این دیدگاه با حکمت اسلامی همخوانی دارد که سلامت جسم را پیش‌نیاز تعالی معنوی می‌داند. به‌عنوان مثال، در فرهنگ اسلامی، توجه به طهارت و تغذیه حلال، نه‌تنها سلامت جسم را تضمین می‌کند، بلکه زمینه‌ساز پاکی روحی است.

2. قدرت روانی: توانمندی‌های ذهن و نفس

مرتبه دوم قدرت، که در ظرف روان یا نفس جای دارد، به توانمندی‌های ذهنی و روانی انسان اشاره دارد. این مرتبه، که استاد فرزانه قدس‌سره آن را «ظرف متوسط» می‌نامند، برای همه انسان‌ها، اعم از مؤمن و غیرمؤمن، قابل دسترسی است. قدرت روانی، همچون شمشیری دو لبه، می‌تواند در مسیر خیر یا شر به کار گرفته شود. ابزارهایی چون جادو، رمل و اصطرلاب، که در فرهنگ‌های گوناگون برای تقویت روان به کار می‌روند، به‌منزله وسایلی ورزشی برای جسم‌اند که روان را ورزیده می‌سازند. این تشبیه، نشان‌دهنده قابلیت پرورش روان است، اما بدون ایمان، این قدرت در سطح متوسط باقی می‌ماند و به مراتب عالی معنوی راه نمی‌یابد. برای مثال، یک جادوگر ممکن است با تمرینات روانی به توانمندی‌های قابل توجهی دست یابد، اما هرگز نمی‌تواند به آسمان‌های غیب و وحی دست‌اندازی کند.

3. قدرت معنوی: اتصال به غیب و وحی

مرتبه سوم و عالی قدرت، که در ظرف روح قرار دارد، به ایمان، وحی و غیب پیوند خورده است. این مرتبه، که تنها در مؤمنان تحقق می‌یابد، انسان را به عرش، کرسی، لوح و قلم متصل می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که قدرت معنوی، برخلاف قدرت‌های جسمانی و روانی، منحصر به کسانی است که با ایمان به خدا و ارتباط با عالم غیب، به مراتب عالی وجودی دست یافته‌اند. این قدرت، همچون نوری الهی، انسان را از تاریکی‌های مادی و روانی رهایی می‌بخشد و او را به ساحت قدس ربوبی رهنمون می‌سازد. آیات سوره مبارکه حج، به‌ویژه آیه 73، این حقیقت را روشن می‌سازد:

إِنَّ ٱلَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ لَن يَخْلُقُوا۟ ذُبَابًا وَلَوِ ٱجْتَمَعُوا۟ لَهُۥ ۖ وَإِن يَسْلُبْهُمُ ٱلذُّبَابُ شَيْـًٔا لَّا يَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ۚ ضَعُفَ ٱلطَّالِبُ وَٱلْمَطْلُوبُ

کسانی را که جز خدا می‌خوانید، هرگز نمی‌توانند مگسی بیافرینند، هرچند برای آن گرد هم آیند، و اگر مگس چیزی از آنها برباید، نمی‌توانند آن را از او بازستانند. چه ناتوان است خواهان و خواستنی!

این آیه، نه‌تنها بر ناتوانی بت‌ها و پرستندگان آنها در برابر قدرت الهی تأکید دارد، بلکه به ضعف معنوی کسانی اشاره می‌کند که از ایمان و اتصال به غیب محرومند. قدرت معنوی، که از ایمان سرچشمه می‌گیرد، انسان را از پوکی معنوی، مغزی و قلبی نجات می‌دهد و او را به استواری و عزت می‌رساند.

جمع‌بندی بخش نخست

مراتب سه‌گانه قدرت، همچون سه پله در نردبان وجود انسانی، هر یک نقشی ویژه در تعالی آدمی ایفا می‌کنند. قدرت جسمانی، پایه‌ای است برای سلامت و توان مادی؛ قدرت روانی، پلی است به سوی توانمندی‌های ذهنی؛ و قدرت معنوی، قله‌ای است که تنها با ایمان و اتصال به غیب فتح می‌شود. این چارچوب، که ریشه در حکمت اسلامی دارد، انسان را دعوت می‌کند تا با پرورش هر سه مرتبه، به کمال وجودی خویش دست یابد.

بخش دوم: تمایز قدرت‌های مادی و معنوی

1. قدرت جسمانی: بی‌نیازی از ایمان

در مرتبه جسمانی، قدرت به ایمان وابسته نیست. هر فرد، اعم از مؤمن یا کافر، می‌تواند با بهره‌گیری از تغذیه، ورزش و بهداشت، به توانمندی جسمانی دست یابد. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به نمونه‌هایی از تاریخ، مانند رواج ورزش‌هایی چون بوکس در ایران، نشان می‌دهند که قدرت جسمانی به عوامل مادی وابسته است و در این مرتبه، تفاوت میان مؤمن و کافر معنایی ندارد. این دیدگاه، با فلسفه اسلامی درباره ظرفیت‌های ذاتی انسان همخوانی دارد که جسم را به‌مثابه ظرفی می‌داند که با مراقبت و پرورش، می‌تواند به توانمندی‌های قابل توجهی دست یابد.

2. قدرت روانی: محدودیت‌های بدون ایمان

قدرت روانی، اگرچه برای همه انسان‌ها قابل دسترسی است، بدون ایمان به مراتب عالی راه نمی‌یابد. جادوگران و رمالان، که از ابزارهایی چون رمل و اصطرلاب بهره می‌گیرند، می‌توانند روان خود را تقویت کنند، اما این توانمندی‌ها، همچون درختی بی‌ریشه، به آسمان‌های غیب نمی‌رسند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این محدودیت، نتیجه انقطاع از ایمان است. روان، که انعکاسات نفس انسانی است، می‌تواند با تمرینات ذهنی رشد کند، اما بدون اتصال به ربوبیت، در سطح متوسط باقی می‌ماند.

3. برتری قدرت معنوی در انبیا

انبیا، به دلیل بهره‌مندی از قدرت معنوی، در برابر ساحران و جادوگران، که در سطح روانی عمل می‌کنند، همواره پیروز بوده‌اند. این برتری، نه از جادو و سحر، بلکه از اتصال به وحی و غیب سرچشمه می‌گیرد. استاد فرزانه قدس‌سره این حقیقت را با استناد به آیات قرآن کریم تبیین می‌کنند که انبیا، با تکیه بر قدرت روحی، از مرتبه‌ای فراتر از توانمندی‌های مادی و روانی برخوردارند. این دیدگاه، با مفهوم خلافت الهی در قرآن کریم همخوانی دارد که انسان را موجودی با ظرفیت‌های بی‌نهایت برای ارتباط با عالم غیب معرفی می‌کند.

4. تفکیک میان قدرت‌های مادی و غیرمادی

یکی از نکات محوری در این درس‌گفتار، ضرورت تفکیک میان قدرت‌های مادی (جسمانی و روانی) و غیرمادی (معنوی) است. خلط این دو مرتبه، به فهم نادرست از قدرت انسانی منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که قدرت‌های مادی، هرچند ارزشمند، در برابر قدرت معنوی، که از ایمان و وحی سرچشمه می‌گیرد، ناکافی‌اند. این تمایز، همچون خطی روشن میان خاک و افلاک، انسان را به سوی درک عمیق‌تر از حقیقت وجودی خویش هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

تمایز میان قدرت‌های مادی و غیرمادی، چارچوبی اساسی برای فهم جایگاه انسان در نظام هستی ارائه می‌دهد. قدرت جسمانی و روانی، اگرچه برای همه انسان‌ها قابل دسترسی است، بدون ایمان به مراتب عالی راه نمی‌یابد. انبیا، به‌عنوان الگوهای قدرت معنوی، نشان می‌دهند که اتصال به غیب و وحی، انسان را به قله‌های عزت و استواری می‌رساند. این بخش، بر اهمیت ایمان به‌عنوان کلید دستیابی به قدرت معنوی تأکید دارد.

بخش سوم: نقش ایمان و تغذیه در تحقق قدرت معنوی

1. ایمان و رهایی از پوکی معنوی

فقدان ایمان، انسان را به پوکی معنوی، مغزی و قلبی دچار می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که کسی که از روح و ایمان محروم است، همچون درختی خشکیده، فاقد استواری و قوت است. ایمان، به‌مثابه جانی در کالبد انسان، او را از سستی و پوکی نجات می‌دهد و به سوی کمال رهنمون می‌سازد. این دیدگاه، با مفهوم ایمان در فلسفه اسلامی همخوانی دارد که آن را نیروی محرکه‌ای برای استحکام درونی و اتصال به عالم غیب می‌داند.

2. تغذیه حلال و اصطفاء الهی

تغذیه، به‌عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار بر جسم و روح، در تحقق قدرت معنوی نقشی کلیدی دارد. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به احکام اسلامی درباره تغذیه حلال، تأکید دارند که مصرف گوشت گوسفند و دیگر غذاهای حلال، انسان را به سوی پاکی و اصطفاء الهی سوق می‌دهد. در مقابل، تغذیه حرام، هرچند ممکن است به افزایش قدرت مادی منجر شود، انسان را از پاکی روحی محروم می‌سازد. این دیدگاه، با احکام اسلامی درباره تغذیه همخوانی دارد که سلامت جسم و روح را به هم پیوند می‌دهد. برای مثال، مصرف گوشت حیوانات وحشی، مانند شیر و پلنگ، ممکن است انرژی مادی را افزایش دهد، اما به پاکی معنوی منجر نمی‌شود.

3. تمایز روان و روح

استاد فرزانه قدس‌سره، با تمایز میان روان و روح، روان را انعکاسات درونی نفس و روح را انعکاسات بیرونی و الهی می‌دانند. روان، که به فعالیت‌های درونی انسان وابسته است، با تمرینات ذهنی تقویت می‌شود، اما روح، که به ربوبیت الهی متصل است، تنها از طریق ایمان و وحی رشد می‌یابد. این تمایز، همچون تفکیک میان آب چشمه و آب دریا، نشان‌دهنده عمق و گستردگی روح در برابر روان است. روح، با اتصال به غیب، انسان را به ساحت‌های والای وجودی می‌رساند.

4. انتخاب الهی و قدرت معنوی

آیه 75 سوره مبارکه حج، بر انتخاب الهی (اصطفاء) برای رسالت تأکید دارد:

ٱللَّهُ يَصْطَفِى مِنَ ٱلْمَلَٰٓئِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ ٱلنَّاسِ ۚ إِنَّ ٱللَّهَ سَمِيعٌۢ بَصِيرٌ

خدا از فرشتگان پیامبرانی برمی‌گزیند و از مردم. به‌راستی خدا شنوا و بیناست.

این آیه، اصطفاء را به‌عنوان گزینش پاکان برای رسالت و قدرت معنوی معرفی می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این انتخاب، به کسانی تعلق می‌گیرد که با ایمان و روح، به مراتب عالی وجودی دست یافته‌اند. انبیا و ملائکه، به‌عنوان برگزیدگان الهی، نمونه‌هایی از این قدرت معنوی‌اند.

جمع‌بندی بخش سوم

ایمان و تغذیه حلال، دو بال برای پرواز انسان به سوی قله‌های قدرت معنوی‌اند. ایمان، انسان را از پوکی و سستی نجات می‌دهد و تغذیه حلال، جسم و روح او را برای اصطفاء الهی آماده می‌سازد. تمایز میان روان و روح، چارچوبی فلسفی برای فهم این حقیقت ارائه می‌دهد که تنها روح، با اتصال به ربوبیت، انسان را به مراتب عالی وجودی می‌رساند.

بخش چهارم: نقد موانع تحقق قدرت در علم دینی

1. تأثیر تاریخی استعمار بر تضعیف قدرت

استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به تأثیرات تاریخی استعمار، تأکید دارند که استعمار با تحمیل حس خودکم‌بینی، مانع از بروز ظرفیت‌های علمی و معنوی در جوامع اسلامی شده است. این تأثیر، همچون سایه‌ای سنگین، بر علم دینی و حوزه‌های معرفتی سایه افکنده و از تحقق قدرت معرفت‌محور جلوگیری کرده است. این تحلیل، با نظریه‌های پسااستعماری همخوانی دارد که استعمار را عامل تضعیف هویت و خودباوری جوامع می‌دانند.

2. موانع نوآوری در علم دینی

یکی از چالش‌های کنونی علم دینی، سرکوب نوآوری و خلاقیت است. استاد فرزانه قدس‌سره نقد می‌کنند که در برخی نظام‌های آموزشی دینی، تأکید بیش از حد بر پیروی از آرای پیشینیان، مانع از بروز ابتکارات جدید می‌شود. طلاب و پژوهشگران، به‌جای ارائه طرح‌ها و ایده‌های نو، به بازتولید آرای گذشته تشویق می‌شوند. این رویکرد، همچون قفسی برای ذهن خلاق، مانع از شکوفایی قدرت علمی و معنوی است. با این حال، ایشان خاطرنشان می‌سازند که در سطح ملی، فضا برای نوآوری در حال بهبود است و جوانان با ارائه ابتکارات و اختراعات، راه را برای پیشرفت هموار می‌کنند.

3. ضرورت جهاد در راه خدا

آیه 78 سوره مبارکه حج، بر جهاد در راه خدا تأکید دارد:

وَجَٰهِدُوا۟ فِى ٱللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِۦ ۚ هُوَ ٱجْتَبَىٰكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِى ٱلدِّينِ مِنْ حَرَجٍۢ

و در راه خدا چنان‌که شایسته جهاد اوست، جهاد کنید. او شما را برگزیده و در دین بر شما سختی قرار نداده است.

این آیه، جهاد را به‌عنوان تلاشی همه‌جانبه برای تحقق قدرت معنوی و اصطفاء الهی معرفی می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این جهاد، نه‌تنها در میدان نبرد، بلکه در عرصه علم، نوآوری و ایمان نیز ضروری است. علم دینی باید با پرورش خلاقیت و ابتکار، به سوی تحقق قدرت معرفت‌محور حرکت کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

علم دینی، برای تحقق قدرت معرفت‌محور، نیازمند بازسازی و پرورش نوآوری است. استعمار، با تحمیل حس خودکم‌بینی، مانع از شکوفایی جوامع اسلامی شده، اما جهاد در راه خدا، به‌عنوان تلاشی همه‌جانبه، می‌تواند این موانع را برطرف سازد. این بخش، بر ضرورت خلاقیت و ابتکار در علم دینی تأکید دارد تا قدرت علمی و معنوی به کمال خویش برسد.

جمع‌بندی نهایی

فلسفه قدرت در پرتو آیات سوره مبارکه حج، چارچوبی جامع برای فهم توانمندی‌های انسانی در سه مرتبه جسمانی، روانی و معنوی ارائه می‌دهد. قدرت جسمانی، به‌مثابه پایه‌ای برای سلامت، قدرت روانی، به‌عنوان پلی به سوی توانمندی‌های ذهنی، و قدرت معنوی، به‌عنوان قله‌ای که با ایمان و اتصال به غیب فتح می‌شود، هر یک نقشی بی‌بدیل در تعالی انسان ایفا می‌کنند. آیات قرآن کریم، با تأکید بر ناتوانی قدرت‌های غیرالهی و برتری قدرت معنوی، انسان را به سوی ایمان و جهاد هدایت می‌کنند. نقد موانع نوآوری در علم دینی، ضرورت بازسازی نظام‌های آموزشی و پرورش خلاقیت را برجسته می‌سازد. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، دعوتی است به سوی تحقق اقتدار انسانی در پرتو ایمان، علم و عمل.