متن درس

تبیین نور: کاوشی فلسفی در آیه نور قرآن کریم

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۶۵)

مقدمه: نور الهی و اقتدار انسانی

آیه نور (سوره نور، آیه ۳۵) به‌سان مشعلی فروزان در منظومه معارف قرآنی می‌درخشد و چونان کلیدی متافیزیکی، دروازه‌های معرفت و اقتدار انسانی را می‌گشاید. این آیه، با تمثیلاتی ژرف و چندلایه، حقیقت نور الهی را در قالب مفاهیمی چون مشکوة، مصباح، زجاجه و شجره مبارکه به تصویر می‌کشد.

بخش یکم: تبیین تمثیلی آیه نور و اقتدار انسانی

اهمیت متافیزیکی آیه نور

آیه نور در سوره نور، به‌سان گوهر یکتایی در میان آیات این سوره می‌درخشد و محور اقتدار انسانی را در بستر معرفت الهی ترسیم می‌کند. این آیه، به تعبیر استاد فرزانه قدس‌سره، تنها موقعیت متافیزیکی برجسته در سوره نور است که انسان را به سوی درک نور الهی و تعالی معنوی رهنمون می‌سازد. در این آیه، خداوند خود را نور آسمان‌ها و زمین معرفی می‌فرماید و با تمثیلی شگفت‌انگیز، حقیقت این نور را در قالب چراغی در قندیل و شیشه‌ای درخشان به تصویر می‌کشد. این تمثیل، نه‌تنها به حقیقت الهی اشاره دارد، بلکه جایگاه انسان را به‌عنوان حامل و نگهبان این نور متعالی بازمی‌نمایاند.

چالش فهم تجسمی آیه

برخی از مخاطبان، به دلیل پیچیدگی تمثیلات آیه نور، از درک ملموس مفاهیم آن ناتوان مانده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به این چالش، بر ضرورت تبیین تجسمی این آیه تأکید ورزیده‌اند. ایشان، با استناد به سخنی طنزآمیز از یکی از عالمان دینی، نفهمیدن معارف الهی را به مرگ فکری تشبیه کرده و فهم دقیق را لازمه حیات معنوی دانسته‌اند. این دیدگاه، ریشه در فلسفه اسلامی دارد که معرفت را جوهره حیات معنوی انسان می‌شمارد و نادانی را مانعی در مسیر تعالی.

مشکوة: جایگاه نور الهی

واژه «مشکوة» در آیه نور، به قندیلی اشاره دارد که در معماری سنتی، جایگاه چراغ بوده است. استاد فرزانه قدس‌سره با ریشه‌شناسی دقیق، مشکوة را از «شکوَ» به معنای درخشش و نورانیت دانسته و آن را ظرفی برای حفظ و نگهداری نور معرفی کرده‌اند. این قندیل، به‌سان قلب مؤمن، بستری است که نور الهی را در خود جای می‌دهد و از گزند بادهای باطل محافظت می‌کند.

ٱللَّهُ نُورُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ ۚ مَثَلُ نُورِهِۦ كَمِشْكَوٰةٍۢ فِيهَا مِصْبَاحٌ

خدا نور آسمان‌ها و زمین است. مثل نور او چون چراغدانی است که در آن چراغی است.

این تبیین، با تفسیر عرفانی مشکوة به‌عنوان ظرف نور الهی همخوانی دارد و جایگاه انسان را به‌عنوان نگهبان این نور متعالی برجسته می‌سازد.

مصباح: فتیله روشن و وصف حال

مصباح، در این تمثیل، به فتیله‌ای روشن اشاره دارد که وصف حال آن، نورافشانی است. استاد فرزانه قدس‌سره با تمایز میان وصف حال و قوه، تأکید کرده‌اند که مصباح تنها در حالت روشنایی، مصباح است و فتیله خاموش، شایستگی این نام را ندارد. این تمایز، ریشه در فلسفه اسلامی و ارسطویی دارد که فعلیت را از قوه متمایز می‌سازد. به تعبیر ایشان، همان‌گونه که طبیب در حالت خواب، طبیب نیست، فتیله نیز در خاموشی، مصباح محسوب نمی‌شود.

ٱلْمِصْبَاحُ فِى زُجَاجَةٍ

چراغی که در شیشه‌ای است.

زجاجه: شیشه تقویت‌کننده نور

زجاجه، شیشه‌ای است که نه‌تنها از فتیله روشن در برابر باد محافظت می‌کند، بلکه نور آن را چند برابر می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره با تشبیه زجاجه به شیشه‌های چراغ‌های سنتی یا لنزهای چراغ‌قوه، نقش آن را در حفظ و تقویت نور تبیین کرده‌اند. این شیشه، به‌سان عقل و ایمان انسان، نور الهی را در برابر هجوم شبهات حفظ کرده و آن را به مراتب درخشان‌تر می‌سازد.

ٱلزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّىٌّ

آن شیشه گویی ستاره‌ای درخشان است.

این تبیین، با فلسفه اشراقی همخوانی دارد که واسطه‌های الهی را عامل تقویت نور می‌داند.

چراغ موشی: ناپایداری نور بدون زجاجه

استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به چراغ موشی، ناپایداری نور بدون زجاجه را به تصویر کشیده‌اند. این چراغ، به دلیل فقدان شیشه محافظ، در برابر باد آسیب‌پذیر است و نورش ضعیف و ناپایدار می‌ماند. نام «چراغ موشی» از حرکت ناپایدار فتیله، مشابه حرکت موش، گرفته شده است. این تمثیل، به نقش واسطه‌های الهی در پایداری نور اشاره دارد.

چراغ گردسوز: درخشش پایدار

در مقابل چراغ موشی، چراغ گردسوز با زجاجه‌ای شفاف، نور را پایدار و درخشان می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، با ریشه‌شناسی این واژه، آن را از «گرده‌سوز» مشتق دانسته‌اند که به دلیل حذف «دال» به «گردسوز» بدل شده است. این چراغ، نمادی از نور الهی است که با حفاظت مناسب، به پایداری و درخشش می‌رسد.

جمع‌بندی بخش یکم

بخش یکم، با تبیین مفاهیم مشکوة، مصباح و زجاجه، بنیان‌های تمثیلی آیه نور را شکافت. مشکوة به‌سان قلب مؤمن، مصباح به‌سان فتیله روشن، و زجاجه به‌سان عقل و ایمان، مراتب نور الهی را در وجود انسان متجلی می‌سازند. این مفاهیم، نه‌تنها به حقیقت الهی اشاره دارند، بلکه جایگاه انسان را به‌عنوان حامل و نگهبان این نور متعالی نشان می‌دهند.

بخش دوم: شجره مبارکه و خلوص نور

شجره مبارکه: درخت زیتون

استاد فرزانه قدس‌سره، شجره مبارکه را درخت زیتونی دانسته‌اند که در مرکز باغ، در معرض نور کامل خورشید، روغنی خالص تولید می‌کند. این روغن، به دلیل خلوص ذاتی، بدون نیاز به آتش، نور می‌افشاند.

يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍۢ مُّبَٰرَكَةٍ زَيْتُونَةٍۢ لَّا شَرْقِيَّةٍۢ وَلَا غَرْبِيَّةٍۢ

از درخت خجسته زیتونی افروخته می‌شود که نه شرقی است و نه غربی.

این تبیین، با عرفان اسلامی همخوانی دارد که خلوص ماده را شرط تجلی نور الهی می‌داند.

زیتون لا شرقیه و لا غربیه

زیتون «لا شرقیه و لا غربیه» در مرکز باغ قرار دارد، جایی که نور خورشید به‌صورت کامل بر آن می‌تابد. این زیتون، روغنی صاف و خوش‌رنگ تولید می‌کند که نمادی از خلوص معنوی است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید کرده‌اند که کیفیت این روغن، در شدت نور تأثیر بسزایی دارد.

يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِىٓءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ

روغن آن نزدیک است بدرخشد هرچند آتشی به آن نرسیده باشد.

خواص درمانی زیتون

استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به خواص درمانی زیتون، آن را دارویی برای کمردرد، ضعف اعصاب و حتی پیشگیری از بیماری‌های سنگین مانند سکته معرفی کرده‌اند. ایشان، با تمثیلی طنزآمیز، زیتون خالص را چون اکسیری دانسته‌اند که با زعفران و عسل، جان مرده را زنده می‌کند. این دیدگاه، ریشه در طب سنتی اسلامی دارد که زیتون را ماده‌ای شفابخش می‌شمارد.

نقد مصرف نادرست

استاد فرزانه قدس‌سره، با نقدی جامعه‌شناختی، به خرید نادرست و انتخاب اجناس نامرغوب اشاره کرده‌اند. ایشان، با تشبیه بازار به میدان فریب، هشدار داده‌اند که کسبه ممکن است اقلام خوب را با اجناس نامرغوب ترکیب کنند. این نقد، به ضرورت دقت در انتخاب مواد خالص، چه در جسم و چه در روح، اشاره دارد.

تشبیه انسان به زیتون

استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی بدیع، انسان را به زیتون تشبیه کرده‌اند که بسته به خلوص و آمادگی ذاتی، قابلیت‌های متفاوتی از خود نشان می‌دهد. همان‌گونه که زیتون خالص بدون آتش نور می‌دهد، انسان مؤمن نیز با قلب خالص، نور الهی را متجلی می‌سازد.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، با تمرکز بر شجره مبارکه و زیتون لا شرقیه و لا غربیه، خلوص را به‌عنوان شرط تجلی نور الهی معرفی کرد. زیتون خالص، به‌سان قلب مؤمن، بدون نیاز به آتش، نور می‌افشاند و انسان را به سوی تعالی معنوی رهنمون می‌سازد. نقدهای استاد فرزانه قدس‌سره به مصرف نادرست و انتخاب‌های ناصحیح، بر ضرورت خلوص در جسم و روح تأکید دارد.

بخش سوم: نور علی نور و هدایت الهی

نور علی نور: انعکاس نور در زجاجه

استاد فرزانه قدس‌سره، مفهوم «نور علی نور» را به انعکاس نور فتیله در زجاجه تفسیر کرده‌اند. این مفهوم، به یک نور اشاره دارد که با واسطه زجاجه، درخشان‌تر می‌شود، نه دو نور مجزا. این انعکاس، به‌سان عقل و ایمان انسان، نور الهی را چند برابر می‌سازد.

نُّورٌ عَلَىٰ نُورٍۢ

نور بر نور است.

هدایت الهی

آیه نور، با عبارت «یهدی الله بنوره من یشاء»، به هدایت خاص الهی اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید کرده‌اند که این هدایت، مختص کسانی است که خداوند اراده فرماید. این هدایت، به‌سان مشعلی است که راه مؤمنان را در تاریکی‌های جهل روشن می‌سازد.

يَهْدِى ٱللَّهُ لِنُورِهِۦ مَن يَشَآءُ

خدا هر که را بخواهد به نور خویش هدایت می‌کند.

بیوت الهی: خانه‌های تعالی

استاد فرزانه قدس‌سره، بیوت الهی را خانه‌هایی دانسته‌اند که خداوند اذن داده تا رفعت یابند. این رفعت، نه صرفاً استحکام فیزیکی، بلکه تعالی معنوی است که از ذکر و تسبیح الهی سرچشمه می‌گیرد.

فِى بُيُوتٍ أَذِنَ ٱللَّهُ أَن تُرْفَعَ

در خانه‌هایی که خدا اذن داده که رفعت یابند.

قدرت ذکر الهی

استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به قدرت ذکر «الله اکبر»، آن را چونان زلزله‌ای معنوی دانسته‌اند که می‌تواند موانع را فرو ریزد. ایشان، با نقل داستانی از یکی از عالمان دینی، تأکید کرده‌اند که ایمان خالص، قدرتی بی‌مانند در برابر دشمنان ایجاد می‌کند.

نقد انحرافات عرفی

استاد فرزانه قدس‌سره، با نقدی طنزآمیز، به انحراف از عبادات خالص مانند نماز استسقا (طلب باران) اشاره کرده و آن را به «نماز استفراغ» تشبیه کرده‌اند. این نقد، به ضرورت حفظ خلوص در عبادات و پرهیز از رفتارهای ناصحیح تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، با تمرکز بر مفاهیم نور علی نور، هدایت الهی و بیوت متعالی، جایگاه انسان را در اتصال به نور الهی تبیین کرد. نور علی نور، به انعکاس نور در زجاجه عقل و ایمان اشاره دارد و هدایت الهی، مختص قلب‌های آماده است. بیوت الهی، با ذکر و تسبیح، به تعالی معنوی دست می‌یابند و ذکر الله اکبر، اقتدار مؤمن را متجلی می‌سازد.

جمع‌بندی نهایی

این نوشتار، با بازآفرینی درس‌گفتار شماره ۱۳۶۵ استاد فرزانه قدس‌سره، آیه نور را به‌سان مشعلی متافیزیکی معرفی کرد که اقتدار انسانی را در اتصال به نور الهی تبیین می‌کند. مشکوة، مصباح و زجاجه، به ترتیب به قلب مؤمن، فتیله روشن و عقل و ایمان اشاره دارند که نور الهی را حفظ و تقویت می‌کنند. شجره مبارکه و زیتون لا شرقیه و لا غربیه، خلوص ذاتی را به تصویر می‌کشند که بدون نیاز به محرک خارجی، نور می‌افشاند. بیوت الهی و ذکر الله اکبر، به‌عنوان بسترها و ابزارهای تعالی، انسان را به سوی هدایت الهی رهنمون می‌سازند. نقدهای استاد فرزانه به انحرافات عرفی و مصرف نادرست، بر ضرورت خلوص در جسم و روح تأکید دارند. این تبیین، نه‌تنها لایه‌های فلسفی و عرفانی آیه نور را شکافت، بلکه جایگاه انسان را به‌عنوان حامل نور الهی در منظومه معارف قرآنی روشن ساخت.