متن درس

تعالی معنوی و اقتدار انسانی در پرتو آیه نور

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۳۶۶)

دیباچه

کتاب حاضر، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به کاوش در مفاهیم عمیق فلسفی و عرفانی آیه نور (آیه ۳۵ و ۳۶ سوره نور) می‌پردازد. این اثر، با نگاهی ژرف به مفهوم «بیوت الهی» و «رجال»، راه‌های تعالی معنوی انسان و اقتدار وجودی او را در پرتو آیات قرآن کریم بررسی می‌کند. ساختار این نوشتار، با بهره‌گیری از تمثیلات ادبی و پیوندهای معنایی، به گونه‌ای طراحی شده که مفاهیم پیچیده را به زبانی روشن و علمی برای مخاطبان آکادمیک تبیین نماید. هر بخش، با تحلیل دقیق و شرح تفصیلی، به بازنمایی محتوای اصلی درس‌گفتار پرداخته و با افزودن توضیحات تکمیلی، عمق و گستره معانی را نمایان می‌سازد.

بخش یکم: تبیین مفهوم بیوت الهی و اذن تعالی

ماهیت تخصصی آیه نور

آیه نور، به دلیل عمق متافیزیکی و عرفانی، از سطح فهم عمومی فراتر می‌رود و به حوزه‌ای تخصصی و خاص وارد می‌شود. این آیه، همچون چراغی در تاریکی، راه را برای جویندگان حقیقت روشن می‌سازد و از آنان دعوت می‌کند تا در مراتب وجودی خویش به سوی تعالی گام بردارند. استاد فرزانه تأکید دارند که این بحث، به سبب پیچیدگی و ظرافت، از دسترس عموم خارج است و نیازمند تأمل عمیق فلسفی است.

اذن الهی: دروازه تعالی معنوی

آیه کریمه می‌فرماید: فِی بُیُوتٍ أَذِنَ ٱللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا ٱسْمُهُ (نور: ۳۶) – «در خانه‌هایی که خدا اذن داده که رفعت یابند و نام او در آنها یاد شود.» بیوت الهی، مکان‌هایی هستند که با اذن الهی به سوی تعالی معنوی سوق داده می‌شوند. این اذن، نه صرفاً اجازه ورود فیزیکی به اماکن مقدس، بلکه مجوزی الهی برای ارتقای وجودی است که انسان را به سوی کمال رهنمون می‌سازد.

استاد فرزانه تأکید دارند که این اذن، از جنس اذن زیارتی نیست که در آداب ورود به حرم خوانده می‌شود. بلکه، اذن الهی، چون کلیدی آسمانی، درهای تعالی را به روی انسان‌هایی می‌گشاید که شایستگی صعود به مراتب والای معنوی را دارند. این بیوت، نه تنها مکان‌های مادی، بلکه ظرف‌هایی وجودی‌اند که پیامبر، امام، ولی و مؤمن را در بر می‌گیرند.

گستردگی بیوت و امیدبخشی

استفاده از واژه «بیوت» به صورت جمع، نشان‌دهنده گستردگی و شمول این خانه‌های متعالی است. اگر قرآن کریم از واژه «بیت» استفاده می‌کرد، شاید یأس و ناامیدی بر دل‌های مؤمنان سایه می‌افکند، اما جمع بودن «بیوت» نویدبخش آن است که این مقامات برای بسیاری از جویندگان راه حقیقت دست‌یافتنی است. با این حال، ورود به این بیوت، نیازمند اذن الهی است که چون نوری الهی، راه را برای شایستگان روشن می‌سازد.

معنای ترفع: تعالی فراتر از ماده

«ترفع» در این آیه، به معنای بلند شدن دیوارهای مادی نیست، بلکه به تعالی معنوی انسان‌ها و مکان‌های مقدس اشاره دارد. استاد فرزانه با تمثیلی زیبا، این مفهوم را به ساخت بنایی تشبیه می‌کنند که طبقات آن نه از آجر و سنگ، بلکه از نور ایمان و معرفت ساخته می‌شود. این تعالی، گاه معصوم را به عرش الهی می‌رساند، گاه مؤمن را به مقامات والاتر سوق می‌دهد، و گاه خود بیت را به مرتبه‌ای متعالی ارتقا می‌بخشد.

نکته شگفت‌انگیز آن است که فعل «ان ترفع» در قرآن کریم بدون متعلق آمده است، گویی این تعالی، رمزی الهی است که فهم آن تنها برای واصلان میسر است. استاد فرزانه می‌فرمایند: «این ترفع، چون رازی است میان عاشق و معشوق که چوپان شتر نمی‌داند.» این ابهام، بر اسرارآمیز بودن مقامات الهی تأکید دارد.

ذکر و تسبیح: روح بیوت الهی

آیه کریمه ادامه می‌دهد: وَیُذْکَرَ فِیهَا ٱسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِٱلْغُدُوِّ وَٱلْءَاصَالِ (نور: ۳۶) – «و نام او در آنها یاد شود و صبح و شام برای او تسبیح گویند.» ذکر و تسبیح در بیوت الهی، چون جریانی مداوم، روح این خانه‌ها را زنده نگه می‌دارد. این فعالیت معنوی، نشانه حیات روحانی بیوت است که در آن، انسان‌ها با یاد خدا به تعالی می‌رسند.

جمع‌بندی بخش یکم

بیوت الهی، مکان‌هایی هستند که با اذن الهی به سوی تعالی معنوی هدایت می‌شوند. این تعالی، نه در دیوارهای مادی، بلکه در ارتقای وجودی انسان‌ها و مکان‌های مقدس تجلی می‌یابد. اذن الهی، دروازه‌ای است که شایستگان را به این مقامات رهنمون می‌سازد، و ذکر و تسبیح، روح این بیوت را زنده نگه می‌دارد. ابهام در متعلق «ترفع»، بر اسرارآمیز بودن این تعالی تأکید دارد که تنها برای واصلان قابل فهم است.

بخش دوم: رجال الهی و مراتب وجودی

رجال: مؤمنان متوسط، نه صرفاً معصومین

آیه کریمه می‌فرماید: رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَٰرَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ ٱللَّهِ (نور: ۳۷) – «مردانی که نه تجارت و نه خرید و فروش آنان را از یاد خدا بازمی‌دارد.» استاد فرزانه تأکید دارند که «رجال» در این آیه، به معنای عام و شامل همه مؤمنان، از جمله حضرت زهرا (س)، است و نه صرفاً معصومین. این اصطلاح، از باب غلبه به کار رفته، مانند «صلوات یومیه» که شامل نمازهای شب و روز می‌شود.

برخلاف برخی روایات که رجال را به ائمه معصومین محدود می‌کنند، استاد فرزانه استدلال می‌کنند که این آیه به مؤمنان متوسط اشاره دارد. این مؤمنان، کسانی‌اند که تجارت و معاملات دنیوی، آنها را از ذکر خدا غافل نمی‌سازد، اما هنوز به مرتبه معصومین نرسیده‌اند.

نقد اختصاص رجال به معصومین

استاد فرزانه با نگاهی نقادانه، اختصاص رجال به ائمه معصومین را رد می‌کنند. آنان استدلال می‌کنند که اگر رجال صرفاً به ائمه اشاره داشت، جایگاه حضرت زهرا (س)، که ام‌الائمه است، در این آیه مغفول می‌ماند. این نقد، با تکیه بر جایگاه والای حضرت زهرا (س) در تفکر شیعی، بر شمول آیه برای مؤمنان متوسط تأکید دارد.

برای مثال، استاد فرزانه به حدیث کساء اشاره می‌کنند و شبهات مرتبط با آن را نقد می‌کنند. برخی روایات، مانند خوابیدن شش نفر زیر یک کساء، به دلیل عدم انسجام تاریخی و منطقی، مورد تردید قرار می‌گیرند. این نقد، بر ضرورت دقت در فهم روایات و پرهیز از شبهات عامه‌پسند تأکید دارد.

خوف و جایگاه آن در مراتب سلوک

آیه کریمه ادامه می‌دهد: یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ ٱلْقُلُوبُ وَٱلْأَبْصَٰرُ (نور: ۳۷) – «از روزی می‌ترسند که در آن دل‌ها و دیده‌ها زیر و رو می‌شود.» استاد فرزانه تأکید دارند که خوف از قیامت، صفتی است که به مؤمنان متوسط تعلق دارد، نه معصومین. معصومین، به دلیل عصمت و کمال، از خوف قیامت مبرا هستند، زیرا هیچ نقص یا تقلب وجودی در آنها نیست.

خوف، به تعبیر استاد، نیازمند موضوعی است که در معصومین وجود ندارد. برای مثال، مؤمن متوسط ممکن است از روز قیامت بترسد، زیرا قلب و دیده‌اش در معرض تقلب و دگرگونی است. اما معصومین، که شافعین روز محشرند، فراتر از این خوف قرار دارند.

مراتب سلوک و جایگاه خوف

استاد فرزانه، با تکیه بر عرفان اسلامی و کتاب «منازل السائرین»، خوف را صفتی نفسانی و متعلق به مراتب متوسط سلوک می‌دانند. در مراتب دانی (غافلین)، خوف وجود ندارد، زیرا غفلت بر آنها چیره است. در مراتب عالی (واصلین)، نیز خوف غایب است، زیرا واصلین به کمال توحید رسیده‌اند. اما در مراتب متوسط، خوف و رجا چون دو بال، مؤمن را به سوی کمال سوق می‌دهند.

برای مثال، استاد با تمثیلی زیبا، خوف را به واکنش انسان در برابر خطر تشبیه می‌کنند. اگر گرد و خاکی بلند شود، انسان از آن پرهیز می‌کند، نه از روی ترس، بلکه برای حفظ سلامت. اما در برابر شیری وحشی، حتی شجاع‌ترین انسان‌ها خوف را تجربه می‌کنند، مگر آنکه شجاعتی کامل داشته باشند که شیر را چون گربه‌ای ببیند. معصومین، به دلیل کمال وجودی، از این خوف مبرا هستند.

اقتدار انسانی و ظرفیت‌های وجودی

استاد فرزانه تأکید دارند که انسان، با ظرفیت‌های وجودی خویش، می‌تواند به مقامات بیوت الهی و رجال دست یابد. این آیه، نه تنها به مؤمنان متوسط، بلکه به همه انسان‌هایی که در پی تعالی‌اند، نوید می‌دهد که می‌توانند به این مراتب برسند. این اقتدار، چون گوهری در نهاد انسان نهفته است که با ذکر و تسبیح مداوم، شکوفا می‌شود.

جمع‌بندی بخش دوم

رجال در آیه نور، به مؤمنان متوسطی اشاره دارند که تجارت و معاملات، آنها را از یاد خدا غافل نمی‌سازد. این آیه، شامل حضرت زهرا (س) نیز می‌شود و نه صرفاً معصومین. خوف از قیامت، صفتی است که به این مؤمنان تعلق دارد، اما معصومین به دلیل کمال وجودی، از آن مبرا هستند. انسان، با ظرفیت‌های وجودی خویش، می‌تواند به این مقامات دست یابد و در پرتو بیوت الهی به تعالی معنوی نائل شود.

بخش سوم: نقد شبهات و تبیین جایگاه معصومین

نقد شبهات درباره روایات

استاد فرزانه با نگاهی نقادانه، به بررسی شبهات مرتبط با روایات، مانند حدیث کساء، می‌پردازند. برخی روایات، مانند خوابیدن شش نفر زیر یک کساء، به دلیل عدم انسجام تاریخی و منطقی، مورد تردید قرار می‌گیرند. استاد تأکید دارند که این‌گونه روایات، گاه از سوی راویان بی‌دقت یا با اغراض خاص ترویج شده‌اند و نیازمند بررسی دقیق حدیثی هستند.

برای مثال، استاد به روایتی اشاره می‌کنند که ادعا می‌کند در صدر اسلام، افراد در فضاهای محدود و ساده زندگی می‌کردند. این سادگی، روابط نزدیک و صمیمی میان صحابه و ائمه را نشان می‌دهد، اما برخی شبهات، مانند نسبت دادن روابط ناپاک، از ذهن‌های ناسالم سرچشمه گرفته و با حقیقت صدر اسلام ناسازگار است.

جایگاه والای معصومین

استاد فرزانه استدلال می‌کنند که معصومین، به دلیل عصمت و کمال وجودی، فراتر از صفاتی چون خوف و نیاز به جزای الهی هستند. آیه کریمه می‌فرماید: لِیَجْزِیَهُمُ ٱللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَیَزِیدَهُم مِّن فَضْلِهِ (نور: ۳۸) – «تا خدا به بهترین کردارشان پاداش دهد و از فضل خویش به آنها بیفزاید.» این پاداش و فضل، به مؤمنان متوسط تعلق دارد، نه معصومین که نیازی به فضل اضافی ندارند.

همچنین، آیه کریمه می‌فرماید: وَٱللَّهُ یَرْزُقُ مَن یَشَآءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ (نور: ۳۸) – «و خدا به هر که بخواهد بی‌حساب روزی می‌دهد.» این رزق بی‌حساب نیز برای مؤمنان متوسط است، نه معصومین که در مرتبه‌ای فراتر از حساب و جزا قرار دارند.

ولایت و اسرار آن

استاد فرزانه، ولایت را مقوله‌ای عمیق و اسرارآمیز می‌دانند که شامل مراتب مختلفی از موجودات، از انبیا و ائمه تا حیوانات و گیاهان، است. این گستردگی، نشان‌دهنده عظمت ولایت است که در قرآن کریم به صورت رمزآلود بیان شده است. استاد تأکید دارند که شناخت ناقص از ائمه، گاه منجر به تقلیل جایگاه آنها در متون دینی شده است.

برای مثال، استاد به دعای «اهدنا الصراط المستقیم» اشاره می‌کنند که حتی معصومین آن را در ظرف عام می‌خواندند، اما معنای آن برای آنها با دیگران متفاوت است. این دعا، در ظرف عام، برای همه انسان‌ها است، اما در ظرف خاص، به مراتب متعالی‌تر اشاره دارد.

نقد تلقین‌های نادرست

استاد فرزانه به نقد تلقین‌های نادرست، مانند داستان‌هایی درباره حضرت زهرا (س) در قبر، می‌پردازند. این‌گونه روایات، که گاه با اغراض عاطفی ترویج می‌شوند، با جایگاه والای معصومین سازگار نیستند. برای مثال، ادعای سؤال از حضرت زهرا (س) درباره رب و امام، نه تنها غیرمنطقی، بلکه توهین‌آمیز است و از ذهن‌های ناآگاه سرچشمه می‌گیرد.

همچنین، استاد به رفتارهای عامه‌پسند، مانند نسبت دادن قبر به امام زمان (عج)، انتقاد دارند و بر ضرورت معرفت صحیح تأکید می‌کنند. این نقدها، نشان‌دهنده اهمیت دقت در فهم روایات و پرهیز از شبهات عامه‌پسند است.

رابطه انسانی معصومین

استاد فرزانه با تمثیلی زیبا، به پاسخ پیامبر (ص) به سؤال حضرت زهرا (س) درباره محبت اشاره می‌کنند: «تو لذت‌بخشی و او (امیرالمؤمنین) عزیز است.» این پاسخ، تمایز میان لذت و عزت را نشان می‌دهد و روابط انسانی معصومین را به گونه‌ای لطیف تبیین می‌کند. این تمثیل، چون گوهری درخشان، روابط خانوادگی را از منظر روان‌شناسی اسلامی روشن می‌سازد.

استاد تأکید دارند که معصومین، هرچند در مرتبه عصمت‌اند، اما بشرند و چالش‌های انسانی را تجربه کرده‌اند. این بشریت، نه تنها از عظمت آنها نمی‌کاهد، بلکه نشان‌دهنده عمق وجودی آنهاست که در عین کمال، با انسان‌ها همزبانی دارند.

جمع‌بندی بخش سوم

معصومین، به دلیل عصمت و کمال، فراتر از صفاتی چون خوف و نیاز به جزای الهی هستند. نقد شبهات و روایات نادرست، بر ضرورت معرفت صحیح و دقت در فهم جایگاه والای معصومین تأکید دارد. ولایت، مقوله‌ای گسترده و اسرارآمیز است که همه موجودات را در بر می‌گیرد. روابط انسانی معصومین، چون گوهری درخشان، نشان‌دهنده بشریت و کمال آنهاست.

بخش چهارم: قرآن کریم به مثابه نظامی مهندسی‌شده

فیزیک قرآنی: دقتی مهندسی‌شده

استاد فرزانه، قرآن کریم را به مثابه نظامی دقیق و مهندسی‌شده توصیف می‌کنند که نیازمند تحلیل متمرکز و عمیق است. این کتاب آسمانی، چون دستگاهی پیچیده، هر آیه‌اش را باید با دقت سوراخ کرد تا به عمق معانی آن رسید. این دیدگاه، بر روش‌شناسی علمی در تفسیر قرآن کریم تأکید دارد و از نقالی و روایت‌های بی‌اساس پرهیز می‌کند.

جایگاه ائمه در آیات دیگر

استاد فرزانه استدلال می‌کنند که اگرچه آیه نور به مؤمنان متوسط اشاره دارد، جایگاه ائمه معصومین را باید در آیات دیگر قرآن کریم، مانند سوره بقره، جستجو کرد. این دیدگاه، بر گستردگی آیات مرتبط با ائمه تأکید دارد و نشان می‌دهد که قرآن کریم، چون دریایی بی‌کران، معانی متعددی را در خود جای داده است.

جمع‌بندی بخش چهارم

قرآن کریم، نظامی دقیق و مهندسی‌شده است که نیازمند تحلیل عمیق و متمرکز است. جایگاه ائمه معصومین، در آیات دیگر این کتاب آسمانی نهفته است و آیه نور، به مؤمنان متوسط اختصاص دارد. این دیدگاه، بر ضرورت کاوش دقیق در آیات قرآن کریم برای فهم جایگاه والای معصومین تأکید دارد.

نتیجه‌گیری کلی

این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تبیین مفاهیم عمیق آیه نور پرداخت و راه‌های تعالی معنوی و اقتدار انسانی را در پرتو بیوت الهی و رجال بررسی کرد. بیوت الهی، مکان‌هایی هستند که با اذن الهی به تعالی معنوی می‌رسند و ذکر و تسبیح، روح آنها را زنده نگه می‌دارد. رجال، مؤمنان متوسطی‌اند که تجارت و معاملات، آنها را از یاد خدا غافل نمی‌سازد، اما معصومین، به دلیل عصمت و کمال، فراتر از این صفات‌اند. نقد شبهات و روایات نادرست، بر ضرورت معرفت صحیح و دقت در فهم جایگاه والای معصومین تأکید دارد. قرآن کریم، چون نظامی مهندسی‌شده، نیازمند تحلیل عمیق است تا گنجینه‌های معرفتی آن گشوده شود.

این اثر، چون چراغی در مسیر جویندگان حقیقت، راه را به سوی کمال انسانی روشن می‌سازد و انسان را به بهره‌گیری از ظرفیت‌های وجودی خویش برای رسیدن به مقامات متعالی دعوت می‌کند.