متن درس

نور الهی و کمال وجودی: تأملی در آیات نور

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۶۹)

دیباچه

نور، آن گوهر بی‌همتای هستی، در آیات نور قرآن کریم به مثابه بنیان کمال وجودی و معیاری برای ارزش‌گذاری موجودات جلوه‌گر شده است. این نوشتار، با تأمل در آیات ۳۵ تا ۴۰ سوره نور، به کاوش در مفهوم نور الهی می‌پردازد و آن را به‌عنوان محور کمال و اقتدار وجودی انسان و خلقت معرفی می‌کند. نورانیت، که در مراتب گوناگون از حق تا خلق، از ربوبیت تا ناسوت متجلی می‌شود، نه‌تنها معیار ارزش‌گذاری است، بلکه راهنمایی است برای سیر و سلوک انسان در مسیر کمال. فقدان ابزارهای سنجش معنوی، که مانعی بزرگ در مسیر فهم و تحقق این کمالات است، از دغدغه‌های اصلی این تأملات است.

بخش یکم: نورانیت، معیار کمال وجودی

مفهوم نور در نظام خلقت

نور الهی، چنان‌که در قرآن کریم فرموده شده، بنیان هستی و محور کمال موجودات است:


ٱللَّهُ نُورُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ


خدا نور آسمان‌ها و زمین است (نور: ۳۵).

این آیه، نور را به‌عنوان جوهر وجود معرفی می‌کند که از ذات حق تا ظروف خلقی امتداد یافته و کمال هر موجودی را به میزان نورانیت آن وابسته می‌سازد. نورانیت، به مثابه شعاعی از ذات الهی، در مراتب گوناگون از حق تا خلق، از باطن تا ظاهر، و از ربوبیت تا ناسوت جریان دارد. استاد فرزانه قدس‌سره در این باره می‌فرمایند که ارزش هر موجود، به میزان سعه وجودی و نورانیت آن است، چنان‌که در فلسفه اشراق سهروردی نیز نور به‌عنوان جوهر وجود و معیار کمال شناخته می‌شود.

نور، در این دیدگاه، نه‌تنها یک صفت الهی، بلکه معیاری است که تمامی کمالات را در بر می‌گیرد. نور حقی، ربی، ولایی، عبادی، خلقی و ناسوتی، هر یک لایه‌ای از این حقیقت متعالی را نمایان می‌سازند. این مراتب، مانند لایه‌های درخشان الماس، در عین وحدت، کثرت را نیز به نمایش می‌گذارند و تمامی اقسام کمالات را به یک وعاء واحد، یعنی نور الهی، بازمی‌گردانند.

مثل نور و کثرت مراتب

قرآن کریم، نور الهی را با تمثیلی شگرف توصیف می‌کند:


مَثَلُ نُورِهِۦ کَمِشْکَوٰةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ… نُورٌ عَلَىٰ نُورٍ


مثال نور او مانند چراغدانی است که در آن چراغی است… نوری بر فراز نور (نور: ۳۵).

مشکات، مصباح و زجاجه، هر یک نمادی از مراتب نور الهی‌اند که در چیدمانی هماهنگ، نور را متکثر و تقویت می‌کنند. این تمثیل، به مانند باغی پرنور، کثرت را در دل وحدت به تصویر می‌کشد و نشان می‌دهد که نور الهی، در ظروف خلقی، به مثابه امثال نور جلوه می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این کثرت، نه‌تنها در مراتب نور، بلکه در تمامی زمینه‌های ربوبیت، به نورانیت بازمی‌گردد.

این چیدمان، مانند نغمه‌های هماهنگ یک سمفونی، نور را در مراتب گوناگون تقویت می‌کند. مصباح، که نور را در خود دارد، با حفاظت زجاجه و قرارگیری در مشکات، به کمال می‌رسد. بدون این چیدمان، نور به مانند چراغی در باد، کم‌فروغ و ناپایدار خواهد بود.

اقتدار و کمال در نورانیت

اقتدار و کمال هر موجود، به میزان نورانیت آن وابسته است. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که تمامی زمینه‌های ربوبیت، از خلقت تا عبادت، به نورانیت انسان و موجودات بازمی‌گردد. این نورانیت، مانند جریانی زلال در رودخانه وجود، اقتدار معنوی را به ارمغان می‌آورد. برخلاف اقتدار مادی، که به قدرت‌های ظاهری مانند شکستن دیوار یا جابه‌جایی اشیا محدود است، اقتدار معنوی در نورانیت ریشه دارد و انسان را به سوی کمال حقیقی هدایت می‌کند.

این اقتدار، مانند ستاره‌ای درخشان در آسمان وجود، انسان را از انحرافات حفظ می‌کند و او را به سوی مقصد والای الهی رهنمون می‌سازد. بدون نورانیت، اعمال انسان، مانند سرابی در بیابان، فاقد حقیقت و اثر است.

بخش دوم: فقدان ابزار سنجش معنوی و پیامدهای آن

چالش نبود ابزارهای سنجش در علم دینی

یکی از دغدغه‌های اساسی استاد فرزانه قدس‌سره، فقدان ابزارهای سنجش معنوی در علم دینی است. ایشان می‌فرمایند که بدون ابزارهای سنجش، انسان نمی‌تواند ارزش وجودی و معنوی خود را ارزیابی کند. این فقدان، مانند سفری در تاریکی بدون چراغ راهنما، انسان را از درک مراتب کمال محروم می‌سازد. در حالی که علوم مادی با پیشرفت‌های چشمگیر، ابزارهای دقیقی برای سنجش پدیده‌های جسمانی مانند قند، چربی و فشار خون پدید آورده‌اند، علم دینی از توسعه ابزارهای مشابه برای سنجش نورانیت و کمالات معنوی بازمانده است.

این نقصان، مانند باغبانی است که بدون ابزار اندازه‌گیری، از سلامت گیاهان خود بی‌خبر می‌ماند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بخش عمده معارف سنجش معنوی در قرآن کریم و روایات موجود است، اما عدم پیگیری و توسعه این معارف، مانع از بهره‌برداری از آن‌ها شده است.

نقش سنجش در زمان تکلیف

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که سنجش معنوی باید در زمان تکلیف و اختیار انجام شود تا انسان بتواند کمالات خود را جبران و ارتقا دهد. سنجش در قیامت، مانند اعلام نتیجه امتحانی پس از پایان فرصت، سودی برای انسان ندارد. این دیدگاه، مانند دعوتی است به باغبان که در فصل رویش، گیاهان خود را بررسی کند، نه پس از خزان. ابزارهای سنجش معنوی، باید مانند ترازویی دقیق، انسان را در مسیر تکلیف و اختیار یاری رسانند.

این ضرورت، مانند نیاز به نقشه‌ای دقیق برای سفری طولانی است. بدون این ابزارها، انسان در مسیر کمال سرگردان می‌ماند و نمی‌تواند مراتب وجودی خود را ارزیابی کند.

تخمین در علوم مادی و فقدان آن در معنویات

استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی زیبا، تفاوت میان سنجش مادی و معنوی را نشان می‌دهند. در علوم مادی، تجربه مکرر انسان را قادر می‌سازد تا وزن، زمان یا دیگر پدیده‌ها را تخمین بزند، مانند ترازویی که در ذهن شکل گرفته است. اما در معنویات، به دلیل نبود ظرف سنجش، حتی تخمین نیز ممکن نیست. این فقدان، مانند گم شدن در بیابانی بدون نشان است که انسان را از درک ارزش اعمال خود محروم می‌سازد.

این تفاوت، مانند مقایسه باغبانی است که با ابزار دقیق، سلامت گیاهان را می‌سنجد، با باغبانی که بدون ابزار، تنها به حدس و گمان بسنده می‌کند. استاد تأکید دارند که علم دینی باید ابزارهای سنجش را توسعه دهد تا ارزش اعمال، مانند نماز و قرآن‌خوانی، در زمان حیات روشن شود.

بخش سوم: نقش ذکر و تسبیح در تزاید نور

ذکر و تقویت نورانیت

قرآن کریم، ذکر را به‌عنوان عاملی برای تزاید نور معرفی می‌کند:


یُذْکَرَ فِیهَا ٱسْمُهُ


نام او در آنها یاد شود (نور: ۳۶).

استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که ذکر، مانند مضرابی است که نور را تقویت می‌کند و انسان را به سوی کمال رهنمون می‌سازد. ذکر، مانند جریانی زلال، نورانیت را در وجود انسان افزایش می‌دهد و او را از انحرافات حفظ می‌کند.

این تقویت، مانند افزودن سوخت به چراغی است که در تاریکی می‌درخشد. ذکر، با ایجاد تمرکز و اتصال به ذات الهی، انسان را از پراکندگی و غفلت نجات می‌دهد و نورانیت او را به مراتب بالاتر می‌رساند.

تسبیح، ترفیع و تهذیب نور

قرآن کریم، تسبیح را به‌عنوان یکی از مصادیق ذکر معرفی می‌کند:


یُسَبِّحُ لَهُۥ فِیهَا بِٱلْغُدُوِّ وَٱلْءَاصَالِ


در آن [خانه‌ها] صبح و شام برای او تسبیح می‌گویند (نور: ۳۶).

تسبیح، به گفته استاد فرزانه قدس‌سره، نور را ترفیع، تهذیب و ترمیم می‌کند. این عمل، مانند صیقل دادن آینه‌ای است که نور الهی را در خود منعکس می‌سازد. تسبیح، ذکر نفسی است که باطن انسان را نورانی کرده و او را از گرایش‌های غیرالهی بازمی‌دارد.

تسبیح، مانند نسیمی است که غبار از آینه دل می‌زداید و آن را برای دریافت نور الهی آماده می‌سازد. این عمل، انسان را از پراکندگی‌های مادی، مانند تجارت و خرید و فروش، حفظ می‌کند:


رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَٰرَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ ٱللَّهِ


مردانی که نه تجارت و نه خرید و فروش آنان را از یاد خدا بازمی‌دارد (نور: ۳۷).

نماز و زکات، ذکرهای عملیاتی

قرآن کریم، اقامه صلات و ایتای زکات را به‌عنوان ذکرهای عملیاتی معرفی می‌کند:


وَأَقَامُوا۟ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَوُا۟ ٱلزَّکَوٰةَ


و نماز را برپا داشتند و زکات را دادند (نور: ۳۷).

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که اقامه صلات و ایتای زکات، بدون تسبیح، مانند نمازی بدون وضو، فاقد کمال واقعی است. تسبیح، مانند روحی است که به جسم نماز و زکات حیات می‌بخشد. بدون این روح، اعمال، مانند پوسته‌ای خالی، بی‌اثر باقی می‌مانند.

این دیدگاه، مانند تمثیلی است از باغبانی که بدون آبیاری، انتظار میوه‌ای شیرین دارد. تسبیح، شرط تحقق اقامه و ایتا است و بدون آن، اعمال دینی به کمال نمی‌رسند.

بخش چهارم: ظلمات و کفر در برابر نور

ظلمات و مراتب آن

قرآن کریم، در برابر نور، از ظلمات سخن می‌گوید:


ظُلُمَٰتٌۢ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ


تاریکی‌هایی که برخی بر فراز برخی دیگر است (نور: ۴۰).

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که ظلمات، مانند نور، دارای مراتب است و در لایه‌های گوناگون، از ناسوت تا مراتب بالاتر، ظاهر می‌شود. این ظلمات، مانند سایه‌های سنگین، در برابر نور الهی قرار می‌گیرند و انسان را از کمال بازمی‌دارند.

ظلمات، مانند دریایی ژرف است که امواج تاریکی بر آن چیره شده‌اند. این مراتب، انسان را در غفلت فرو می‌برند و او را از نور هدایت محروم می‌سازند.

اعمال کافران، سرابی بی‌اثر

قرآن کریم، اعمال کافران را به سراب تشبیه می‌کند:


وَٱلَّذِینَ کَفَرُوا۟ أَعْمَٰلُهُمْ کَسَرَابٍۢ بِقِیعَةٍ


و کسانی که کفر ورزیدند، اعمالشان مانند سرابی در بیابانی است (نور: ۳۹).

استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که اعمال کافران، به دلیل فقدان نور، مانند سرابی است که تشنه را به سوی خود می‌خواند، اما در نهایت جز پوچی چیزی به او نمی‌بخشد. این اعمال، مانند مشتی خالی از نور، در روز قیامت بی‌ثمر می‌مانند:


وَمَن لَّمْ یَجْعَلِ ٱللَّهُ لَهُۥ نُورًا فَمَا لَهُۥ مِن نُورٍ


و کسی که خدا برایش نوری قرار نداده، او را هیچ نوری نیست (نور: ۴۰).

سرعت حساب الهی

قرآن کریم، حساب الهی را سریع و دقیق توصیف می‌کند:


وَٱللَّهُ سَرِیعُ ٱلْحِسَابِ


و خدا سریع‌الحساب است (نور: ۳۹).

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که حساب الهی، مانند ترازویی دقیق، تمامی اعمال را با سرعت و دقت می‌سنجد. اما بدون ابزار سنجش معنوی در دنیا، انسان از این حساب بی‌بهره می‌ماند و نمی‌تواند ارزش وجودی خود را در زمان تکلیف ارزیابی کند.

این حساب، مانند جریانی است که تمامی ذرات وجود را در خود جای داده و هیچ عملی را از قلم نمی‌اندازد. اما انسان، بدون ابزار سنجش، مانند مسافری است که بدون نقشه، در مسیر گمراه می‌شود.

بخش پنجم: ضرورت سنجش لبّی و حرکت وجودی

سنجش لبّی، حداقل روش ارزیابی

استاد فرزانه قدس‌سره، در نبود ابزارهای دقیق سنجش معنوی، به سنجش لبّی اشاره می‌کنند که انسان می‌تواند با تأمل در احوال خود، مانند قساوت، رحمت، سالوس و ریا، مراتب نورانیت خود را ارزیابی کند. این سنجش، مانند نگاه به آینه‌ای است که انعکاس حال باطنی انسان را نشان می‌دهد. هرچند این روش، مانند تخمین وزن بدون ترازو، دقت کامل ندارد، اما حداقل راهی است برای خودارزیابی.

انسان، با این سنجش، مانند باغبانی است که با دستان خود خاک را لمس می‌کند تا سلامت گیاه را دریابد. این روش، گرچه ابتدایی است، اما می‌تواند انسان را به سوی اصلاح و ارتقا هدایت کند.

حرکت وجودی انسان، مانند موشک

استاد فرزانه قدس‌سره، انسان را به موشکی تشبیه می‌کنند که در مسیر کمال، با تزاید و تضاد نور حرکت می‌کند. این حرکت، مانند سفری است در آسمان بی‌کران وجود، که با اقامه صلات، ایتای زکات و تسبیح، شتاب می‌گیرد. نورانیت، مانند سوخت این موشک، انسان را به سوی مقصد الهی پیش می‌راند.

این حرکت، مانند جریانی است که در بستر رودخانه وجود جاری است و با هر ذکر و عبادت، شتاب بیشتری می‌یابد. اما بدون سنجش، انسان نمی‌داند در کدام مرتبه از این سفر قرار دارد.

بخش ششم: تقابل نور و کفر و نقش ولایت

تقابل نور و کفر

آیات ۳۵ تا ۴۰ سوره نور، تقابل نور الهی و کفر را به تصویر می‌کشند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این آیات، مانند دو سوی ترازو، اهل ولایت و دشمنان آن را نشان می‌دهند. نور الهی، که در اهل ولایت متجلی است، در برابر ظلمات کفر قرار می‌گیرد:


وَٱللَّهُ یَرْزُقُ مَن یَشَآءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ


و خدا به هر که بخواهد بی‌حساب روزی می‌دهد (نور: ۳۸).

در مقابل:


وَمَن لَّمْ یَجْعَلِ ٱللَّهُ لَهُۥ نُورًا فَمَا لَهُۥ مِن نُورٍ


و کسی که خدا برایش نوری قرار نداده، او را هیچ نوری نیست (نور: ۴۰).

این تقابل، مانند جدال روز و شب است که نور الهی، اهل ولایت را به سوی کمال هدایت می‌کند، در حالی که کفر، مانند سایه‌ای سنگین، انسان را در ظلمات غفلت فرو می‌برد.

نقش امام زمان (عج) در تبیین نور

استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که ظهور امام زمان (عج) می‌تواند اسرار آیات نور را به‌طور کامل تبیین کند. این ظهور، مانند گشایش دریچه‌ای به سوی نور بی‌کران الهی است که معارف نهفته در قرآن کریم را آشکار می‌سازد. ایشان تأکید دارند که این تبیین، مانند نوری است که تاریکی‌های جهل را می‌زداید و انسان را به سوی فهم عمیق کمالات رهنمون می‌سازد.

این نقش، مانند راهنمایی است که مسافر گم‌گشته را به مقصد می‌رساند. با ظهور امام زمان (عج)، معارف نورانی قرآن کریم، مانند گنج‌هایی از دل خاک، آشکار می‌شوند و انسان را به سوی کمال حقیقی هدایت می‌کنند.

جمع‌بندی

آیات نور (سوره نور، آیات ۳۵ تا ۴۰) نقشه‌ای نورانی برای سیر و سلوک انسان در مسیر کمال ارائه می‌دهند. نور الهی، معیار ارزش‌گذاری و اقتدار وجودی است که در مراتب گوناگون، از حق تا خلق، متجلی می‌شود. ذکر، تسبیح، اقامه صلات و ایتای زکات، مانند سوخت موشکی، انسان را در این سفر شتاب می‌دهند. اما فقدان ابزارهای سنجش معنوی، مانند سفری بدون نقشه، انسان را از درک مراتب کمال محروم ساخته است. علم دینی، با بهره‌گیری از معارف قرآنی و روایی، باید این ابزارها را توسعه دهد تا انسان بتواند در زمان تکلیف، ارزش وجودی خود را ارزیابی کند. تقابل نور و کفر، مانند جدال روز و شب، نشان‌دهنده راه هدایت و گمراهی است و ظهور امام زمان (عج)، مانند طلوع خورشیدی، این معارف را به کمال خواهد رساند.