متن درس

کمال‌شناسی و نور الهی: تأملی فلسفی در سوره نور

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۷۰)

دیباچه

در این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوشی عمیق در مفاهیم بنیادین فلسفه اسلامی پرداخته می‌شود که محور آن مفهوم نور و کمال‌شناسی در پرتو آیات قرآن کریم، به‌ویژه سوره نور، است. این اثر، با نگاهی روشمند و علمی، ضرورت ایجاد ابزارهای سنجش برای شناخت حقیقت نور الهی و کمالات انسانی را بررسی می‌کند. هدف آن است که با بهره‌گیری از آیات مبینات و روایات معصومین علیهم‌السلام، چارچوبی نظری برای تبیین ارزش‌های باطنی و ظاهری انسان ارائه گردد.

بخش نخست: نور، حقیقت وجودی و ضرورت ابزارهای سنجش

مفهوم نور در فلسفه اسلامی

نور، در فلسفه اسلامی، چونان شعاعی از حقیقت الهی است که در موجودات، اشیا و انسان‌ها تجلی می‌یابد. استاد فرزانه قدس‌سره در این درس‌گفتار، نور را حقیقتی والا می‌دانند که شناخت آن، جز با ابزارهای سنجش دقیق، ممکن نیست. این ابزارها، که هنوز در دسترس بشر قرار ندارند، چونان ترازویی هستند که عیار کمالات انسانی را می‌سنجند. همان‌گونه که در علوم طبیعی، عیار طلا یا استحکام سنگ با دستگاه‌های دقیق سنجیده می‌شود، در علوم الهی نیز باید ابزارهایی اختراع گردد تا ارزش‌های باطنی و ظاهری انسان‌ها، از جمله اعمال، کردار و اعتقادات، ارزیابی شوند.

ضرورت ارزش‌سنجی اعمال و اعتقادات

برای ارزش‌گذاری اعمال، کردار و باورهای انسانی، نیاز به دستگاه‌هایی است که بتوانند کمالات عملی، عقیدتی و وجودی را شناسایی کنند. این دستگاه‌ها، مانند ترازویی دقیق، باید قادر باشند عیار نور یا ظلمت در وجود انسان را مشخص سازند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون چنین ابزارهایی، شناخت ارزش‌های واقعی انسان در دنیا ناممکن است و این شناخت، تنها در قیامت آشکار می‌شود که دیگر سودی به حال انسان ندارد.

تمثیلی زیبا در این باره می‌توان آورد: همان‌گونه که باغبانی برای شناخت کیفیت خاک، ابزارهایی برای سنجش مواد معدنی آن به کار می‌گیرد، انسان نیز برای شناخت کمالات وجودی خود نیازمند ابزارهایی است که نور الهی را از ظلمت نفسانی تمییز دهد.

هدایت الهی و نقش روایات معصومین

استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به روایات معصومین علیهم‌السلام، بیان می‌دارند که حدود شصت درصد از نظام کمال‌شناسی توسط ائمه معصومین تبیین شده است. با این حال، تکمیل چهل درصد باقی‌مانده نیازمند ابتکار و خلاقیت علمی است. اگر خداوند به بشر، به‌ویژه مسلمانان و شیعیان، عنایت فرماید، این تلاش می‌تواند در بازه‌ای صدساله به ثمر نشیند. این فرآیند، مانند کاشت بذری است که با مراقبت و تلاش، به درختی تنومند بدل می‌شود و میوه‌های معرفت را به بار می‌آورد.

کاستی شناخت پس از مرگ

شناخت علل مرگ یا مشکلات انسان در روز قیامت، مانند آگاهی از سکته، دیابت یا چربی بالا، هیچ سودی ندارد، زیرا در آن زمان امکان اصلاح وجود ندارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم مفید، علمی است که در دنیا به انسان امکان دهد مشکلات خود را شناسایی و اصلاح کند. این علم، مانند چراغی است که در تاریکی راه را روشن می‌کند، در حالی که علم قیامت، چون آینه‌ای است که تنها گذشته را نشان می‌دهد، بدون آنکه امکانی برای تغییر فراهم آورد.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست این نوشتار، با تمرکز بر مفهوم نور و ضرورت ابزارهای سنجش، چارچوبی نظری برای کمال‌شناسی ارائه داد. نور، به‌عنوان حقیقت وجودی، نیازمند ابزارهای علمی برای سنجش است. این ابزارها، با ارزش‌گذاری اعمال و اعتقادات، می‌توانند به شناخت دقیق کمالات انسانی منجر شوند. هدایت الهی و روایات معصومین، زیرساخت‌های لازم را فراهم کرده‌اند، اما تکمیل این نظام نیازمند تلاش علمی است. شناخت در دنیا، برخلاف قیامت، امکان اصلاح و رشد را فراهم می‌آورد.

بخش دوم: ابزارهای سنجش و تحول جهان انسانی

ترازوی کمالات و تحول وجودی

ایجاد ابزارهایی برای سنجش کمالات انسانی، مانند ترازویی که عیار نور یا ظلمت را در وجود انسان مشخص کند، می‌تواند تحولی عظیم در شناخت انسان و جهان ایجاد نماید. استاد فرزانه قدس‌سره این ابزارها را چونان کلیدی می‌دانند که درهای معرفت را می‌گشایند. برای مثال، دستگاهی که بتواند پیش‌بینی کند یک انسان یک سال یا پنج سال دیگر زنده خواهد ماند، به انسان امکان می‌دهد تا با آگاهی از وضعیت خود، اقدامات پیشگیرانه انجام دهد.

اقتدار انسانی در پرتو کمال‌شناسی

کمال‌شناسی، که با ابزارهای سنجش ممکن می‌شود، اقتدار انسان را مشخص می‌کند. بدون این ابزارها، ارزش واقعی انسان‌ها در دنیا قابل شناسایی نیست و تنها در قیامت آشکار می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره این وضعیت را به بیماری تشبیه می‌کنند که اگر در زمان حیات تشخیص داده نشود، درمان آن در قیامت بی‌فایده است. اقتدار انسانی، مانند درختی است که تنها با آبیاری معرفت و ابزارهای علمی به بار می‌نشیند.

نقش زبان بدن در شناخت کمالات

زبان بدن، به‌عنوان علمی میان‌رشته‌ای، می‌تواند ابزار غیرمستقیمی برای سنجش کمالات باشد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این علم، با تحلیل رفتارهای ظاهری و باطنی، می‌تواند به شناخت ارزش‌های وجودی انسان کمک کند. ترکیب این علم با آموزه‌های قرآن کریم و روایات، مانند نقشه‌ای است که راه‌های ناشناخته وجود انسانی را روشن می‌سازد.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم بر ضرورت ایجاد ابزارهای سنجش برای تحول جهان انسانی تأکید داشت. این ابزارها، با سنجش عیار کمالات، اقتدار انسانی را آشکار می‌سازند. زبان بدن، به‌عنوان یکی از ابزارهای غیرمستقیم، در کنار قرآن کریم و روایات، می‌تواند به شناخت عمیق‌تر ارزش‌های وجودی منجر شود. این فرآیند، مانند ساختن پلی است که انسان را از تاریکی جهل به روشنایی معرفت رهنمون می‌سازد.

بخش سوم: سوره نور، چارچوبی برای کمال‌شناسی

آیات نور و کافران: بنیان‌های نظری

سوره نور، به دلیل ساختار منحصربه‌فرد خود، چارچوبی بی‌نظیر برای کمال‌شناسی ارائه می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره دو آیه محوری این سوره را برجسته می‌سازند:

اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ ۖ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ ۖ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ ۚ نُورٌ عَلَىٰ نُورٍ ۗ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ ۗ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ

خداوند نور آسمان‌ها و زمین است. مثل نور او چون چراغدانی است که در آن چراغی باشد، آن چراغ در شیشه‌ای و آن شیشه گویی ستاره‌ای درخشان است که از درخت خجسته زیتونی که نه شرقی است و نه غربی افروخته می‌شود، روغنش روشنی می‌دهد هرچند آتشی به آن نرسیده باشد. نوری بر فراز نور دیگر است. خداوند هر که را بخواهد به نور خویش هدایت می‌کند و خدا برای مردم مثل‌ها می‌زند و خدا به هر چیزی داناست.

أَوْ كَظُلُمَاتٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحَابٌ ۚ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرَاهَا ۗ وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ

یا چون تاریکی‌هایی در دریایی ژرف که موجی آن را می‌پوشاند و بر فراز آن موج دیگری است و بالای آن ابری است، تاریکی‌هایی که برخی بر فراز برخی دیگرند، چون دستش را بیرون آورد، به‌سختی آن را می‌بیند و کسی که خدا نوری برایش قرار نداده، هیچ نوری ندارد.

این آیات، مانند دو بال معرفت، چارچوبی برای تبیین کمالات و ظلمت‌های وجودی انسان ارائه می‌دهند. آیه نور، حقیقت الهی را چونان چراغی درخشان توصیف می‌کند، و آیه کافران، ظلمت نفسانی را به دریایی تاریک و مواج تشبیه می‌نماید.

تسبیح موجودات و ابزارهای شناخت

استاد فرزانه قدس‌سره به آیه ۴۱ سوره نور اشاره دارند که به تسبیح موجودات می‌پردازد:

أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّيْرُ صَافَّاتٍ ۖ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْبِيحَهُ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ

آیا ندیده‌ای که هر که در آسمان‌ها و زمین است برای خدا تسبیح می‌گویند و پرندگان نیز در حالی که بال‌های خود را گسترده‌اند؟ هر یک نماز و تسبیح خود را می‌داند و خدا به آنچه می‌کنند داناست.

شناخت چگونگی تسبیح موجودات، نیازمند ابزارهای علمی است که هنوز کشف نشده‌اند. این ابزارها، مانند عدسی‌هایی هستند که حقیقت پنهان هستی را آشکار می‌سازند.

ویژگی‌های منحصربه‌فرد سوره نور

سوره نور، به دلیل ترکیب آیات احکامی در صدر و ذیل و آیات محوری مانند آیه نور و آیه کافران، ساختاری بی‌مانند دارد. استاد فرزانه قدس‌سره این سوره را چونان گنجینه‌ای می‌دانند که ظرفیت اختراعات علمی و کمال‌شناسی را در خود نهفته دارد. این سوره، مانند نقشه‌ای است که مسیرهای ناشناخته معرفت را به پژوهشگر نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، با تمرکز بر سوره نور، این سوره را به‌عنوان چارچوبی برای کمال‌شناسی معرفی کرد. آیات نور و کافران، بنیان‌های نظری برای تبیین کمالات و ظلمت‌های وجودی ارائه می‌دهند. تسبیح موجودات، به‌عنوان حقیقتی ناشناخته، نیازمند ابزارهای علمی برای کشف است. ساختار منحصربه‌فرد سوره نور، آن را به منبعی بی‌نظیر برای اختراعات علمی و تحول در علوم دینی بدل می‌سازد.

بخش چهارم: تحول قلبی و اقتدار انسانی

ضرورت تحول قلبی

استاد فرزانه قدس‌سره دعای «ثبت قلبی علی دینک» را برای قلب‌های متحرک مناسب می‌دانند، اما برای قلب‌های ساکن، دعای «قلّب قلبی» را پیشنهاد می‌کنند تا قلب به حرکت درآید. این تحول، مانند بادی است که شاخسار درخت وجود را به رقص درمی‌آورد و از سکون به سوی پویایی می‌برد.

ترجمه دعا: ای مقلب قلب‌ها و دیده‌ها، قلبم را به حرکت درآور.

اقتدار اولیای الهی

اولیای الهی و انبیا، به دلیل حرکت قلبی و علمی خود، در لحظه‌ای می‌توانند عالم را طی کنند. این اقتدار، مانند پرواز عقابی است که در آسمان معرفت اوج می‌گیرد، در حالی که انسان‌های عادی، در سکون گياه‌مانند خود باقی می‌مانند.

خستگی از کلیشه‌های دینی

تمرکز بر شکل‌های دینی، مانند نماز و روزه، بدون توجه به محتوای عمیق آنها، به خستگی انسان‌ها منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم به تسبیح و کمالات، انسان را از این کلیشه‌ها رها می‌سازد. این علم، مانند آبی زلال است که روح تشنه انسان را سیراب می‌کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم بر ضرورت تحول قلبی و اقتدار انسانی تأکید داشت. دعای «قلّب قلبی» برای قلب‌های ساکن، راهگشای حرکت به سوی کمال است. اولیای الهی، با اقتدار وجودی خود، الگویی برای این تحول ارائه می‌دهند. خستگی از کلیشه‌های دینی، با علم به محتوا و تسبیح موجودات، برطرف می‌شود.

بخش پنجم: قرآن کریم، دستور کار علمی و عملی

ضرورت استفاده کاربردی از قرآن کریم

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که قرآن کریم باید به‌عنوان دستور کار علمی و عملی مورد استفاده قرار گیرد، نه صرفاً متنی برای قرائت. این کتاب آسمانی، مانند معدنی است که گوهرهای معرفت و عمل را در خود نهفته دارد و باید با ابزارهای علمی استخراج گردد.

بازآرایی قرآن کریم برای کاربردهای علمی

بازآرایی سوره‌های قرآن کریم بر اساس نظام‌های علمی، بدون دستکاری در متن اصلی، می‌تواند به بهره‌گیری بهتر از آن منجر شود. استاد فرزانه قدس‌سره پیشنهاد می‌دهند که سوره نور، به دلیل ظرفیت اختراعات علمی، می‌تواند در صدر این بازآرایی قرار گیرد. این فرآیند، مانند چیدن قطعات پازل معرفت است که تصویری کامل از حقیقت الهی ارائه می‌دهد.

نقش علوم انسانی در تحول دینی

علوم انسانی و دینی باید از حالت کهنه خارج شوند و با رویکردی نوین به تولید علم بپردازند. استاد فرزانه قدس‌سره این تحول را مانند بازسازی بنایی کهن می‌دانند که با مصالح جدید، شکوهی تازه می‌یابد.

جمع‌بندی بخش پنجم

بخش پنجم بر لزوم استفاده کاربردی از قرآن کریم تأکید داشت. این کتاب آسمانی باید دستور کار علمی و عملی قرار گیرد. بازآرایی سوره‌ها و تحول در علوم انسانی و دینی، راه‌هایی برای بهره‌گیری از ظرفیت‌های قرآن کریم هستند که می‌توانند به اقتدار علمی و معنوی منجر شوند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوش در مفهوم نور و کمال‌شناسی در پرتو سوره نور پرداخت. نور، به‌عنوان حقیقت الهی، نیازمند ابزارهای سنجش علمی است که عیار کمالات انسانی را آشکار سازند. سوره نور، با ساختار منحصربه‌فرد خود، چارچوبی برای اختراعات علمی و تحول در علوم دینی ارائه می‌دهد. ضرورت تحول قلبی، استفاده کاربردی از قرآن کریم، و بازآرایی سوره‌ها، از مهم‌ترین محورهای این بحث بودند. این اثر، مانند چراغی است که راه پژوهشگران را در مسیر معرفت و کمال روشن می‌سازد، مشروط بر آنکه با تلاش علمی مداوم همراه گردد.