متن درس

کاوش در مفهوم قدرت در فلسفه اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۳۷۱)

دیباچه

در این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عمیق و ژرف استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، مفهوم قدرت در ساختار خلقت و به‌ویژه در وجود انسان مورد کاوش قرار می‌گیرد. این بررسی، با بهره‌گیری از تمثیل‌های زیستی و آیات قرآن کریم، به تبیین تمایز میان قدرت ظاهری و قدرت باطنی می‌پردازد. قدرت، به‌عنوان یکی از صفات بنیادین الهی، در دو ساحت ظاهری و باطنی تجلی می‌یابد و در این گفتار، از طریق تمثیل دندان و معده، این دو وجه به‌گونه‌ای شفاف و عمیق تشریح می‌گردد. هدف این نوشتار، ارائه تحلیلی جامع و تخصصی از مفهوم قدرت در فلسفه اسلامی است که با زبانی روشن و متین، برای مخاطبان آکادمیک و پژوهشگران حوزه فلسفه و الهیات نگاشته شده است. تمامی جزئیات درس‌گفتار و تحلیل‌های مرتبط، با شرح و تفصیل کامل و با حفظ امانت به محتوای اصلی، در این اثر گنجانده شده است.

بخش یکم: مبانی مفهوم قدرت در خلقت

قدرت به‌مثابه جوهره خلقت

قدرت، به‌عنوان جوهره‌ای بنیادین در نظام آفرینش، هم در ساحت کلان خلقت و هم در وجود انسان، نقشی محوری ایفا می‌کند. این مفهوم، که در فلسفه اسلامی به‌عنوان صفتی الهی شناخته می‌شود، در دو وجه متمایز ظاهر می‌گردد: قدرت ظاهری، که با نمودهای ملموس و مادی همراه است، و قدرت باطنی، که در ساحت معنوی و الهی تجلی می‌یابد. همان‌گونه که خورشید با پرتوهای خود زمین را روشن می‌سازد، قدرت نیز با دو بال ظاهری و باطنی، عالم را به حرکت درمی‌آورد. در این گفتار، استاد فرزانه با بهره‌گیری از تمثیل‌های زیستی، این دو وجه را به زیبایی تبیین کرده و بر اهمیت شناخت هر دو تأکید می‌ورزد.

تمثیل دندان و معده: دریچه‌ای به فهم قدرت

استاد فرزانه، برای تبیین تفاوت میان قدرت ظاهری و باطنی، از تمثیلی زیستی بهره می‌جوید: عملکرد دندان و معده در فرآیند هضم غذا. دندان، با خرد کردن غذا، نمادی از قدرت ظاهری است که با سر و صدا و حرکات ملموس همراه است، مانند رعد و برق که با غرش خود آسمان را می‌شکافد. در مقابل، معده، با هضم عمیق و بی‌صدا، نماینده قدرت باطنی است که بدون نیاز به نمایش ظاهری، تحولی عمیق در غذا ایجاد می‌کند. این تمثیل، همانند آیینه‌ای است که حقیقت قدرت را در دو ساحت متمایز به نمایش می‌گذارد.

نقش محدود دندان در فرآیند هضم

در فرآیند هضم، دندان و دهان تنها بخشی کوچک از کار را بر عهده دارند، در حالی که معده و روده، با هضم عمیق غذا، نقش اصلی را ایفا می‌کنند. استاد فرزانه تأکید می‌ورزد که اگرچه دندان غذا را خرد می‌کند، اما این معده است که غذا را به ماء الکشکی (مایع قابل جذب) تبدیل می‌سازد و آن را برای تغذیه رگ‌ها و اعصاب آماده می‌کند. همان‌گونه که آسیاب تنها گندم را خرد می‌کند، اما کوره نان را می‌پزد، دندان نیز تنها مقدمه‌ای برای هضم اصلی است که در معده رخ می‌دهد.

هضم غذا بدون دخالت دندان

استاد فرزانه با اشاره به توانایی معده در هضم غذا حتی بدون جویدن، بر قدرت باطنی معده تأکید می‌ورزد. معده، با “دندان‌های” خاص خود، قادر است غذا را به‌گونه‌ای هضم کند که حتی بدون خرد شدن توسط دندان، به مواد مغذی قابل جذب تبدیل گردد. این فرآیند، در فلسفه طبیعی اسلامی، در چهار مرحله هضم (اول، دوم، سوم و چهارم) تبیین می‌شود که معده و روده در آن نقش محوری دارند. این توانایی، مانند چشمه‌ای است که بی‌صدا از دل سنگ می‌جوشد و حیات را به ارمغان می‌آورد.

اهمیت تجوید در فرآیند هضم

تجوید، به معنای خوب جویدن غذا، فرآیند هضم را برای معده آسان‌تر می‌سازد، اما فقدان آن مانع هضم نمی‌شود. استاد فرزانه توضیح می‌دهد که تجوید، مانند پلی است که مسیر را برای معده هموار می‌کند، اما معده به‌تنهایی قادر به انجام این فرآیند است. این نکته، بر نقش مکمل قدرت ظاهری (دندان) در برابر قدرت باطنی (معده) تأکید دارد، مانند دستیارانی که در خدمت پادشاهی والامقام عمل می‌کنند، اما پادشاه خود به‌تنهایی قادر به اداره قلمرو است.

هضم غذا در افراد فاقد دندان

افرادی که فاقد دندان‌اند یا از آن استفاده نمی‌کنند، مانند سالمندان و کودکان، همچنان قادر به هضم غذا هستند، زیرا معده این وظیفه را بر عهده می‌گیرد. استاد فرزانه با این مثال، بر برتری قدرت باطنی تأکید می‌ورزد و نشان می‌دهد که معده، مانند قلبی است که بی‌صدا حیات را در بدن جاری می‌سازد، در حالی که دندان تنها ابزاری ظاهری است.

جمع‌بندی بخش یکم

در این بخش، مفهوم قدرت در خلقت با تمثیل دندان و معده تبیین شد. قدرت ظاهری، مانند دندان، با نمودهای ملموس همراه است، اما قدرت باطنی، مانند معده، فرآیندهای عمیق و اساسی را بدون نمایش ظاهری انجام می‌دهد. این تمایز، که ریشه در فلسفه اسلامی دارد، نشان می‌دهد که قدرت باطنی، به‌عنوان جوهره‌ای الهی، بر قدرت ظاهری برتری دارد و در نظام خلقت نقش محوری ایفا می‌کند.

بخش دوم: تمایز قدرت ظاهری و باطنی در عالم و انسان

قدرت ظاهری: نمود دندان در عالم

قدرت ظاهری، مانند عملکرد دندان، تنها به خرد کردن و آماده‌سازی محدود است. این قدرت، که با نمودهای مادی مانند رعد و برق، حرکات نمایشی، و ابزارهای ملموس همراه است، تنها سطحی از واقعیت را نشان می‌دهد. استاد فرزانه تأکید می‌ورزد که این قدرت، مانند آسیاب بادی است که گندم را خرد می‌کند، اما نان را نمی‌پزد. در عالم خلقت، قدرت‌های ظاهری، مانند ثروت، نیروی جسمانی، یا ابزارهای مادی، تنها مقدمه‌ای برای تحولات عمیق‌تر هستند.

قدرت باطنی: جوهره معده در خلقت

در مقابل، قدرت باطنی، مانند معده، بدون نیاز به نمایش ظاهری، فرآیندهای عمیق و اساسی را انجام می‌دهد. این قدرت، که استاد فرزانه آن را قدرت ربوبی و الهی می‌خواند، در وحی، کرامت، و معرفت الهی تجلی می‌یابد. همان‌گونه که معده غذا را به مواد مغذی تبدیل می‌کند، قدرت باطنی نیز عالم را به‌سوی کمال و سعادت هدایت می‌کند، بی‌آنکه نیازی به خودنمایی داشته باشد.

خطای ادراک قدرت در بشر

بشر، به دلیل غفلت از قدرت باطنی، اغلب به قدرت ظاهری تکیه می‌کند. استاد فرزانه این خطای ادراکی را به چشمانی تشبیه می‌کند که تنها نور خورشید را می‌بینند، اما گرمای آن را حس نمی‌کنند. انسان‌ها، به دلیل تمرکز بر نمودهای مادی مانند ثروت، قدرت جسمانی، یا ابزارهای ظاهری، از درک قدرت باطنی، که در معرفت و کرامت الهی نهفته است، بازمی‌مانند.

نقش مکمل دندان و معده در عالم

اگرچه قدرت ظاهری و باطنی هر دو در نظام خلقت لازم‌اند، اما قدرت باطنی نقش اصلی را ایفا می‌کند. استاد فرزانه این رابطه را به خانه‌ای تشبیه می‌کند که در آن، اتاق خواب و سرویس بهداشتی هر دو ضروری‌اند، اما هدف اصلی خانه، تأمین آسایش و سعادت است. بدون معده، حیات ممکن نیست، اما بدون دندان، زندگی همچنان ادامه می‌یابد، هرچند با دشواری.

تمثیل معده در دیگر موجودات

استاد فرزانه با اشاره به موجوداتی مانند هزارپا، بر نقش محوری معده در هضم تأکید می‌ورزد. معده، مانند اقیانوسی است که هر ماده‌ای را در خود حل می‌کند و به حیات تبدیل می‌سازد. این تمثیل نشان می‌دهد که قدرت باطنی، در سراسر عالم خلقت، از موجودات کوچک تا انسان، نقش اصلی را در تحول و حیات ایفا می‌کند.

نقد باورهای عرفی درباره معده

باورهای عامه، مانند زخم یا ورم معده، به‌اشتباه معده را ضعیف می‌پندارند. استاد فرزانه توضیح می‌دهد که معده، مانند کارگری خستگی‌ناپذیر، تنها در اثر فشار بیش از حد ملتهب می‌شود، اما ذاتاً قدرتمند است. این التهاب، مانند خستگی جنگجویی است که پس از استراحت، دوباره به میدان بازمی‌گردد.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با تکیه بر تمثیل دندان و معده، تمایز میان قدرت ظاهری و باطنی را در عالم و انسان تبیین کرد. قدرت ظاهری، مانند دندان، تنها مقدمه‌ای برای تحول است، اما قدرت باطنی، مانند معده، جوهره حیات و خلقت را شکل می‌دهد. خطای ادراکی بشر در تمرکز بر قدرت ظاهری و غفلت از قدرت باطنی، مانعی در مسیر شناخت حقیقت است. این تحلیل، بر ضرورت توجه به قدرت باطنی در فلسفه اسلامی تأکید دارد.

بخش سوم: قدرت باطنی در انبیا و اولیا

انبیا و اولیا: تجلی قدرت باطنی

استاد فرزانه، انبیا و اولیا را به معده عالم تشبیه می‌کند که با قدرت باطنی خود، عالم را متحول می‌سازند. در مقابل، حاکمان ظالم، مانند فرعون و نمرود، با تکیه بر قدرت ظاهری، تنها به نمودهای مادی بسنده می‌کنند. این تمایز، مانند تفاوت میان اقیانوسی عمیق و موجی زودگذر است که اولی حیات را می‌سازد و دومی تنها سطح را می‌آراید.

وحی: سرّ الهی و قدرت معده‌مانند

وحی، به‌عنوان سرّ الهی، نمادی از قدرت باطنی است که در انبیا و اولیا تجلی می‌یابد. استاد فرزانه، با استناد به آیه ۶ سوره فرقان، این حقیقت را تبیین می‌کند:

قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ إِنَّهُ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا

بگو: آن را کسی نازل کرده که راز آسمان‌ها و زمین را می‌داند، به‌راستی که او آمرزنده مهربان است.

وحی، مانند معده‌ای است که حقیقت را هضم کرده و به نور معرفت تبدیل می‌سازد، بدون آنکه نیازی به نمایش ظاهری داشته باشد.

نقد ادراک ظاهری مخالفان انبیا

مخالفان انبیا، به دلیل تمرکز بر ظواهر، قدرت باطنی پیامبران را انکار می‌کردند. استاد فرزانه با اشاره به آیه ۷ سوره فرقان، این نگرش را نقد می‌کند:

وَقَالُوا مَالِ هَٰذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَيَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ ۙ لَوْلَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيرًا

و گفتند: این پیامبر را چه شده است که غذا می‌خورد و در بازارها راه می‌رود؟ چرا فرشته‌ای بر او نازل نشده تا همراه او هشداردهنده باشد؟

این ادراک، مانند نگریستن به سطح دریا و غفلت از ژرفای آن است. مخالفان، به دلیل تمرکز بر رفتارهای انسانی پیامبر، از درک قدرت باطنی او بازماندند.

تلاش پیامبر برای اثبات انسانیت

پیامبر، با غذا خوردن و راه رفتن در بازار، تلاش می‌کرد انسانیت خود را به مردم نشان دهد تا از اتهام غیرانسانی بودن مبرا شود. این رفتار، مانند پلی است که پیامبر میان خود و مردم بنا کرد تا حقیقت رسالتش را به آن‌ها برساند، بی‌آنکه در دام ظواهر گرفتار شود.

انتظارات مادی مخالفان از پیامبر

مخالفان انتظار داشتند پیامبر دارای ملائکه، گنج، یا باغ باشد تا قدرت او را بپذیرند. این انتظارات، مانند طلب گوهر از سنگ است، در حالی که گوهر حقیقی در قلب پیامبر نهفته بود. استاد فرزانه این نگرش را ناشی از تمرکز بر قدرت‌های ظاهری می‌داند.

اتهام مسحور بودن به پیامبر

مخالفان، پیامبر را به دلیل فقدان نشانه‌های ظاهری قدرت، مسحور (جن‌زده) می‌خواندند و او را ضعیف می‌پنداشتند. این اتهام، مانند برچسبی است که از نادانی بر پیشانی حقیقت زده می‌شود، در حالی که حقیقت، مانند خورشیدی است که در پس ابر پنهان است.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تکیه بر آیات قرآن کریم و تمثیل‌های استاد فرزانه، قدرت باطنی انبیا و اولیا را در برابر قدرت ظاهری حاکمان ظالم تبیین کرد. وحی، به‌عنوان سرّ الهی، جوهره قدرت باطنی است که عالم را متحول می‌سازد. مخالفان، به دلیل غفلت از این قدرت، به اتهامات نادرست روی آوردند، اما حقیقت رسالت، مانند چشمه‌ای زلال، از هر اتهامی مبرا است.

بخش چهارم: نقد عرفان‌های ظاهری و ضرورت گفت‌وگوی منطقی

نقد عرفان‌های ظاهری

استاد فرزانه، عرفان‌های ظاهری، مانند برخی مکاتب شرقی، را به دلیل تمرکز بر حرکات و نمایش‌های سطحی نقد می‌کند. این مکاتب، مانند بادکنکی هستند که با سر و صدا متورم می‌شوند، اما از حقیقت تهی‌اند. در مقابل، عرفان حقیقی، که ریشه در قدرت باطنی دارد، مانند درختی است که بی‌صدا ریشه در خاک دوانده و میوه معرفت می‌دهد.

تأثیر شیاطین بر افراد ضعیف

استاد فرزانه توضیح می‌دهد که شیاطین و جن‌ها بر افراد ضعیف‌النفس تأثیر می‌گذارند و این باور در میان مخالفان انبیا نیز رایج بود. این تأثیر، مانند سایه‌ای است که بر ذهن‌های ناتوان می‌افتد و آن‌ها را از درک حقیقت بازمی‌دارد.

تمثیل جن‌ها و گنج

استاد فرزانه، با تمثیل جن‌ها و گنج، تفاوت میان مصرف مادی و معنوی را تبیین می‌کند. جن‌ها، بدون خرد کردن گنج، از آن بهره می‌برند، مانند چشمی که با نگریستن به غذا سیر می‌شود. این تمثیل، نشان‌دهنده برتری مصرف معنوی بر مادی است.

خوردن با چشم: نماد قدرت باطنی

انسان می‌تواند با چشم خود غذا را “بخورد” و دل خود را سیر کند، که این نمادی از قدرت باطنی است. استاد فرزانه این توانایی را به چشمه‌ای تشبیه می‌کند که بدون نیاز به تماس مادی، حیات را به ارمغان می‌آورد.

قدرت معنوی اولیای الهی

اولیای الهی، مانند حضرت علی علیه‌السلام، با قدرت معنوی خود عمل می‌کنند، نه با قدرت جسمانی. استاد فرزانه، با اشاره به فتح خیبر، این قدرت را به نیرویی ربوبی تشبیه می‌کند که بدون نیاز به ابزار مادی، عالم را متحول می‌سازد.

تفاوت خوردن اولیا و انسان‌های عادی

اولیای الهی، حقیقت غذا را به‌صورت معنوی جذب می‌کنند و تفاله آن را به دیگران نمی‌دهند، برخلاف انسان‌های عادی که غذا را مادی مصرف می‌کنند. این تفاوت، مانند تمایز میان چشمه‌ای زلال و جویباری گل‌آلود است.

نقد رفتارهای غیرمنطقی در برابر مخالفان

استاد فرزانه، رفتارهای غیرمنطقی، مانند نجس خواندن مهرهای گروه‌های مخالف، را نقد می‌کند و آن را ناشی از ضعف در استدلال می‌داند. این رفتارها، مانند پرتاب سنگ به‌جای گفت‌وگو است که حقیقت را پنهان می‌کند.

ضرورت گفت‌وگوی منطقی

گفت‌وگوی منطقی، بدون تعصب و اتهام، راه حل مواجهه با مخالفان است. استاد فرزانه این رویکرد را به پلی تشبیه می‌کند که حقیقت را به قلب‌ها می‌رساند، بی‌آنکه در دام نزاع گرفتار شود.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با نقد عرفان‌های ظاهری و تأکید بر ضرورت گفت‌وگوی منطقی، بر اهمیت قدرت باطنی در برابر نمودهای سطحی تأکید کرد. تمثیل‌هایی مانند خوردن با چشم و رفتار جن‌ها با گنج، نشان‌دهنده برتری مصرف معنوی بر مادی است. اولیای الهی، با قدرت باطنی خود، عالم را متحول می‌سازند، و گفت‌وگوی منطقی، راهی برای تبیین حقیقت در برابر شبهات است.

بخش پنجم: پاسخ به شبهات و جایگاه قرآن کریم

شبهات قرآنی و ضرورت پاسخ‌گویی

استاد فرزانه، با اشاره به آیه ۹ سوره فرقان، بر ضرورت پاسخ‌گویی به شبهات قرآنی تأکید می‌ورزد:

انْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثَالَ فَضَلُّوا فَلَا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلًا

بنگر که چگونه برای تو مثل‌ها زدند و گمراه شدند، پس راهی نمی‌یابند.

این آیه، نشان‌دهنده خطای مخالفان در قضاوت درباره پیامبر است که به دلیل تمثیل‌های نادرست، از حقیقت گمراه شدند. استاد فرزانه، پاسخ‌گویی منطقی به شبهات را مانند نوری می‌داند که تاریکی جهل را می‌زداید.

لطف الهی در پنهان ماندن قدرت باطنی

پنهان ماندن قدرت باطنی، لطفی الهی است که از انبیا و اولیا در برابر دشمنان محافظت می‌کند. استاد فرزانه این حکمت را به پرده‌ای تشبیه می‌کند که گوهر را از دیدگان ناپاک حفظ می‌کند، تا حقیقت در امان بماند.

جایگاه والای قرآن کریم

استاد فرزانه، با تأکید بر پاسخ‌گویی به شبهات، جایگاه والای قرآن کریم را به‌عنوان یک متن یکه‌تاز در جهان معرفی می‌کند. این کتاب الهی، مانند خورشیدی است که با نور خود، تاریکی‌های جهل را می‌زداید و راه سعادت را نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با استناد به آیات قرآن کریم، بر ضرورت پاسخ‌گویی منطقی به شبهات تأکید کرد. پنهان ماندن قدرت باطنی، حکمت الهی است که از حقیقت محافظت می‌کند. قرآن کریم، به‌عنوان منبعی بی‌همتا، با پاسخ‌های منطقی به شبهات، راه سعادت را روشن می‌سازد.

نتیجه‌گیری نهایی

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، مفهوم قدرت را در دو ساحت ظاهری و باطنی کاوش کرد. تمثیل دندان و معده، به‌عنوان دریچه‌ای به فهم این تمایز، نشان داد که قدرت باطنی، به‌عنوان جوهره‌ای الهی، بر قدرت ظاهری برتری دارد. انبیا و اولیا، با تکیه بر قدرت باطنی، عالم را متحول ساختند، در حالی که مخالفان، به دلیل غفلت از این حقیقت، به اتهامات نادرست روی آوردند. نقد عرفان‌های ظاهری و تأکید بر گفت‌وگوی منطقی، از دیگر محورهای این بررسی بود. این اثر، با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و تمثیل‌های عمیق، بر ضرورت شناخت و تقویت قدرت باطنی در مسیر کمال انسانی تأکید دارد و جایگاه والای قرآن کریم را در هدایت بشر تثبیت می‌کند.