متن درس

اقتدار انسانی و رفع موانع در فلسفه اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۳۸۸)

مقدمه: انسان، قله آفرینش و چالش موانع

انسان، آن موجود شگفت‌انگیز آفرینش، با ظرفیت‌های بی‌کران در ساحت‌های مادی و معنوی، زمینی و آسمانی، به مثابه گوهری درخشان در تارک خلقت می‌درخشد. این کتاب، که برگرفته از درس‌گفتارهای عمیق استاد فرزانه قدس‌سره است، به کاوش در اقتدار ذاتی انسان و موانعی می‌پردازد که این اقتدار را به بند می‌کشد. در این نوشتار، با نگاهی هستی‌شناختی و فلسفی، بر تمایز میان مقتضیات ذاتی انسان و موانع بازدارنده تأکید شده و با استناد به آیات قرآن کریم و تحلیل‌های عمیق عرفانی، راهکارهایی برای رفع این موانع ارائه می‌گردد. هدف، نه تنها تبیین توانمندی‌های بالقوه انسان، بلکه روشن ساختن مسیری است که از طریق رفع موانع، انسان را به سوی کمال و قرب الهی رهنمون می‌سازد.

بخش اول: اقتدار انسانی و گستره توانمندی‌های وجودی

ماهیت اقتدار انسانی

انسان، به عنوان گسترده‌ترین مخلوق آفرینش، از توانمندی‌هایی بی‌نظیر برخوردار است که در تمامی ساحت‌های وجودی‌اش، از مادی تا معنوی، از ارضی تا سماوی، متجلی می‌شود. این اقتدار، ریشه در خلقت الهی انسان دارد که به مثابه خلیفه‌الله در زمین، با استعدادهای بی‌کران آفریده شده است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

این آیه، به روشنی جایگاه والای انسان را در نظام آفرینش نشان می‌دهد. مقتضیات وجودی انسان، یعنی استعدادهای ذاتی او برای رشد و تعالی، در همه ابعاد وجودی‌اش به وفور یافت می‌شود. این مقتضیات، به مثابه بذرهایی هستند که در زمین وجود انسان کاشته شده‌اند و با رفع موانع، قابلیت شکوفایی و به بار نشستن دارند.

تحلیل فلسفی اقتدار انسانی

در فلسفه اسلامی، انسان موجودی است که میان قوه و فعل در حرکت است. مقتضیات، به معنای ظرفیت‌های بالقوه، در همه انسان‌ها به صورت یکسان وجود دارند. این ظرفیت‌ها، که شامل توانایی‌های عقلانی، روحانی، و جسمانی است، انسان را به موجودی بی‌همتا در آفرینش تبدیل کرده است. اما آنچه انسان را از تحقق این ظرفیت‌ها بازمی‌دارد، نه فقدان مقتضیات، بلکه وجود موانعی است که چون سدهایی استوار، راه را بر شکوفایی استعدادها می‌بندند.

بخش دوم: موانع، دشمنان اقتدار انسانی

ماهیت و انواع موانع

آنچه انسان را خوار، ناتوان، و کوچک می‌سازد، موانعی هستند که در دو ساحت مادی و نفسانی، ظاهری و باطنی، رخ می‌نمایند. موانع مادی، مانند فقر، بیماری، یا محدودیت‌های محیطی، و موانع نفسانی، مانند جهل، غفلت، و تعلقات نفسانی، همگی چون زنجیرهایی بر پای اراده انسان، او را از حرکت به سوی کمال بازمی‌دارند.

در فلسفه اسلامی، موانع نفسانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، زیرا نفس انسان، به مثابه میدان نبردی است که پیروزی در آن، کلید رهایی از تمامی محدودیت‌هاست. جهل، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین موانع، انسان را از فهم حقیقت محروم می‌کند، و غفلت، چون پرده‌ای تاریک، نور معرفت را از او می‌ستاند.

نقد دیدگاه شاعرانه درباره احتیاج

یکی از اشعار عامه‌پسند می‌گوید: «آنچه شیران را کند روبه‌مزاج، احتیاج است.» این دیدگاه، که احتیاج را عامل اصلی تنزل انسان می‌داند، از منظر فلسفی نادرست است. احتیاج، خود معلول موانعی است که انسان را به سوی ناتوانی سوق می‌دهند. برای مثال، ناآگاهی یا ضعف اراده، انسان را به احتیاج می‌کشاند، اما این موانع هستند که ریشه اصلی‌اند، نه احتیاج.

این نقد، به ما می‌آموزد که باید به جای تمرکز بر معلول‌ها، به علل ریشه‌ای توجه کنیم. احتیاج، چون شاخه‌ای است که از ریشه موانع تغذیه می‌کند. اگر این ریشه‌ها خشکانده شوند، احتیاج نیز از میان خواهد رفت.

تمثیل دوچرخه و هلیکوپتر

استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی زیبا، نقش موانع را چنین تبیین می‌کنند: انسانی که با کمترین امکانات، مانند پای پیاده یا دوچرخه، حرکت می‌کند، اگر موانع را کنترل کند، سرانجام به مقصد می‌رسد. اما حتی اگر با بهترین ابزارها، مانند هلیکوپتر، حرکت کند، یک مانع کوچک، مانند نقص فنی یا سقوط، او را نابود می‌سازد.

این تمثیل، به زیبایی نشان‌دهنده اولویت رفع موانع بر تقویت مقتضیات است. در فلسفه عملی، مدیریت موانع، مانند مدیریت ریسک در علوم مدرن، کلید دستیابی به اهداف است.

بخش سوم: نقد نظام‌های آموزشی و تربیتی

تمرکز نادرست بر مقتضیات

نظام‌های آموزشی و تربیتی، چه در حوزه علم دینی و چه در جوامع عمومی، بیش از حد بر تقویت مقتضیات، مانند کسب دانش یا مهارت، متمرکز شده‌اند و از رفع موانع غفلت ورزیده‌اند. این تمرکز یک‌جانبه، به جای آنکه انسان را به سوی کمال رهنمون سازد، او را در دام ناکامی گرفتار می‌کند.

در نظام تربیتی اسلامی، آموزش و تعلم باید با تهذیب نفس همراه باشد. کسب دانش، بدون رفع موانع نفسانی مانند غرور، حسد، یا غفلت، به مثابه کاشتن بذر در خاکی سنگلاخ است که هرگز به بار نخواهد نشست.

نقد امتحانات علمی

امتحانات در نظام‌های آموزشی، به ویژه در حوزه علم دینی، تنها بر امور درسی متمرکزند و هیچ توجهی به رفع موانع ندارند. این رویکرد، که صرفاً به سنجش دانش می‌پردازد، از پرورش نفس و دفع موانع درونی غافل است. نتیجه این غفلت، تربیت افرادی است که با وجود دانش فراوان، از رشد معنوی و عملی محروم می‌مانند.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با نقد نظام‌های آموزشی و تربیتی، بر ضرورت بازنگری در رویکردهای کنونی تأکید دارد. تربیت اسلامی، که ریشه در سیره انبیا و اولیا دارد، بر رفع موانع نفسانی و مادی به عنوان مقدمه‌ای برای رشد معنوی تأکید می‌کند. این دیدگاه، ما را به سوی تربیتی جامع‌تر رهنمون می‌سازد که در آن، تهذیب نفس و کسب دانش در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند.

بخش چهارم: رفع موانع در سیره انبیا و اولیا

سیره انبیا در دفع موانع

انبیا و اولیا، برخلاف رویکردهای رایج در جوامع امروزی، بر رفع موانع تمرکز داشتند تا تقویت مقتضیات. این رویکرد، رمز موفقیت آنها در دستیابی به مقامات معنوی بود. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

این آیه، که خطاب به پیامبر اکرم (ص) است، بر دوری از پلیدی‌های نفسانی و مادی تأکید دارد. انبیا، با تهذیب نفس و دفع موانع، راه را برای دریافت فیض الهی هموار ساختند.

دریافت بی‌واسطه وحی

یکی از آیات کلیدی که استاد فرزانه قدس‌سره بر آن تأکید دارند، آیه ششم سوره نمل است:

این آیه، به دریافت بی‌واسطه قرآن کریم از سوی خداوند حکیم و علیم اشاره دارد. واژه «لَدُنْ» نشان‌دهنده بی‌واسطگی و نزدیکی است، که تنها با رفع کامل موانع نفسانی ممکن می‌شود. این دریافت، اوج تهذیب نفس و آمادگی برای ارتباط با عالم غیب را نشان می‌دهد.

نقش خواب در دریافت حقایق

خواب، به عنوان یکی از شصت جزء نبوت، می‌تواند ابزاری برای دریافت الهامات الهی باشد. اما موانع نفسانی، مانند غفلت یا تعلقات، مانع از درک و یادآوری این خواب‌ها می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که خواب‌های غیرمتعادل، مانند خواب‌های بد یا فراموشی خواب‌ها، نشانه بیماری‌های نفسانی است که باید درمان شوند.

جمع‌بندی بخش چهارم

سیره انبیا و اولیا، الگویی بی‌بدیل برای رفع موانع ارائه می‌دهد. آنها با تهذیب نفس و دوری از پلیدی‌ها، راه را برای دریافت فیض الهی هموار ساختند. آیه «إِنَّكَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ عَلِيمٍ» نشان‌دهنده اوج این آمادگی است که تنها با رفع موانع ممکن می‌شود. این بخش، ما را به بازاندیشی در مسیر تربیت معنوی دعوت می‌کند.

بخش پنجم: نقد دیدگاه‌های مادی‌گرایانه و گنجینه‌های قرآنی

نقد دیدگاه‌های مادی‌گرایانه درباره وحی

برخی معتقدند که وحی نتیجه سادگی مردم در گذشته بوده و در عصر حاضر، با پیشرفت دانش، دیگر وحی وجود ندارد. این دیدگاه، از منظر فلسفی نادرست است، زیرا وحی به آمادگی نفسانی و رفع موانع بستگی دارد، نه به سطح دانش جامعه. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که وحی، به مثابه گوهری جاودان، در هر زمان برای انسان‌های آماده قابل دسترسی است.

گنجینه‌های پنهان قرآن کریم

قرآن کریم، پر از گنجینه‌های معنوی و معرفتی است که به دلیل موانع نفسانی و عقلانی، از دسترس بسیاری خارج است. این گنجینه‌ها، مانند جواهراتی در عمق اقیانوس، تنها برای کسانی آشکار می‌شوند که با تهذیب نفس، موانع را کنار زده‌اند.

تمثیل جاسازی اسلحه در سجاده

استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی زیبا، به جاسازی حقایق در قرآن کریم اشاره می‌کنند: همان‌گونه که اسلحه‌ای در سجاده از دید مأموران مخفی می‌ماند، حقایق قرآنی نیز در دسترس همگان است، اما تنها افراد آماده آنها را می‌یابند. این تمثیل، نشان‌دهنده ظرافت الهی در حفظ حقایق از دسترس افراد ناآماده است.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با نقد دیدگاه‌های مادی‌گرایانه، بر استمرار امکان دریافت وحی در هر زمان تأکید دارد. قرآن کریم، به مثابه گنجینه‌ای بی‌پایان، حقایقی را در خود نهان دارد که تنها با رفع موانع قابل دسترسی‌اند. تمثیل جاسازی اسلحه در سجاده، زیبایی و ظرافت این حقیقت را به تصویر می‌کشد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

این کتاب، با کاوش در اقتدار انسانی و موانع بازدارنده آن، به تبیین جایگاه والای انسان در نظام آفرینش پرداخته است. انسان، با ظرفیت‌های بی‌نظیر خود، توانایی دستیابی به قله‌های کمال را دارد، اما موانع نفسانی و مادی، این مسیر را ناهموار می‌سازند. در نظام تربیتی اسلامی، رفع موانع، از تقویت مقتضیات اهمیت بیشتری دارد. آیات قرآن کریم، مانند «إِنَّكَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ عَلِيمٍ»، نشان‌دهنده اوج این آمادگی است که با تهذیب نفس و دفع موانع ممکن می‌شود.

نقد نظام‌های آموزشی و اجتماعی، ضرورت بازنگری در رویکردهای کنونی را نشان می‌دهد. تمرکز بر مقتضیات، بدون توجه به موانع، انسان را از هدف اصلی وجودی‌اش دور می‌کند. سیره انبیا و اولیا، الگویی برای رفع موانع ارائه می‌دهد که می‌تواند راهنمای ما در مسیر رشد معنوی و علمی باشد. گنجینه‌های قرآنی، که در انتظار انسان‌های آماده‌اند، تنها با رفع موانع نفسانی و عقلانی آشکار می‌شوند.

این اثر، با بهره‌گیری از تمثیلات فاخر و تحلیل‌های عمیق، دعوتی است به بازاندیشی در مسیر تربیت و خودسازی، تا انسان بتواند با رفع موانع، به اقتدار ذاتی خود دست یابد و در مسیر قرب الهی گام بردارد.