متن درس

اقتدار انسانی و حکمت الهی در پرتو سوره لقمان

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۱۶)

دیباچه

سوره لقمان، یکی از سور مکی قرآن کریم، به دلیل تأکید بر حکمت و ارائه الگویی از انسان مقتدر و شایسته، جایگاه ویژه‌ای در مباحث فلسفی، عرفانی و اخلاقی دارد. این سوره، با محوریت حکمت لقمان حکیم، ویژگی‌های انسان وارسته و مؤمن را تبیین کرده و موانع تحقق اقتدار انسانی را بررسی می‌کند. در این نوشتار، با تمرکز بر آیات ۱۲ تا ۱۹ سوره لقمان، به تحلیل تفصیلی و تبیینی مفاهیم کلیدی مرتبط با اقتدار انسانی، حکمت، شرک و شک پرداخته می‌شود. این بازنویسی، با رویکردی علمی و تخصصی، برای مخاطبان آکادمیک در حوزه‌های فلسفه، الهیات و عرفان اسلامی تنظیم شده است. آیات مورد بحث، همراه با ترجمه‌ای دقیق و توضیحات تکمیلی، ارائه شده تا مفاهیم عمیق این سوره به‌گونه‌ای روشن و منسجم تبیین گردد. هدف این اثر، ارائه الگویی جامع از انسان مقتدر در پرتو حکمت الهی و دوری از موانع معنوی نظیر شرک و شک است، که همچون ستارگانی در آسمان معرفت، راهنمای سالکان حقیقت‌جو می‌گردد.

بخش نخست: حکمت لقمان و تمایز آن از فلسفه

مفهوم حکمت در سوره لقمان

حکمت، به‌عنوان جوهره‌ای معرفتی و عملی، در سوره لقمان جایگاهی محوری دارد. برخلاف فلسفه که گاه در دام نسبیت‌گرایی یا شک‌گرایی گرفتار می‌شود، حکمت لقمان به معنای یقین راسخ و استحکام در باور و عمل است. این حکمت، انسان را از تردید و تزلزل بازمی‌دارد و او را به سوی اقتدار معنوی هدایت می‌کند، گویی چونان صخره‌ای استوار در برابر طوفان‌های شک و شبهه ایستادگی می‌کند.

برخلاف فلسفه یونانی که بر عقل نظری و گاه شک‌گرایی استوار است، حکمت لقمان بر ایمان و یقین بنا شده و از هرگونه تردید مبراست. فیلسوف ممکن است در دام شک گرفتار شود، اما حکیم، با استحکام در باور، به حقیقت دست می‌یابد. این تمایز، مبنای فلسفی عمیقی برای درک تفاوت میان معرفت نظری و معرفت عملی و شهودی ارائه می‌دهد.

حکمت لقمان در برابر معجزات انبیا

لقمان حکیم، برخلاف انبیایی نظیر موسی و عیسی علیهما‌السلام که با معجزات مادی همراه بودند، با حکمت و استحکام در سخن به هدایت انسان‌ها می‌پردازد. او معجزه‌ای مادی ارائه نمی‌دهد، بلکه با کلام محکم و حکیمانه، الگویی از اقتدار معنوی را به نمایش می‌گذارد. این تفاوت، نشان‌دهنده سلسله‌مراتب انبیا و اولیاست، جایی که لقمان به‌عنوان معلم انبیا، با حکمت خود راهنمایی می‌کند، گویی چونان مشعلی فروزان در تاریکی جهل می‌درخشد.

بخش دوم: انسان مقتدر و شایسته در سوره لقمان

ویژگی‌های انسان مقتدر

آیات ۱۲ تا ۱۹ سوره لقمان، ویژگی‌های انسان مقتدر و شایسته را تبیین می‌کنند. اقتدار انسانی در این آیات، نه صرفاً به معنای قدرت مادی، بلکه به معنای توانایی روحی و معنوی برای دستیابی به حقیقت و عمل به وظایف الهی است. انسان مقتدر، کسی است که از صفات منفی نظیر شرک و شک مبرا بوده و به کمال و قوت همت دست یافته است، مانند درختی تنومند که ریشه‌هایش در خاک ایمان و حکمت استوار است.

ساختار ترتیبی و شفافیت آیات

سوره لقمان، برخلاف برخی سور دیگر که ممکن است مفاهیم را به‌صورت پیچیده یا غیرترتیبی ارائه کنند، از ساختاری ترتیبی و شفاف بهره می‌برد. این ساختار، امکان فهم دقیق‌تر و کاربردی‌تر مفاهیم را فراهم می‌کند. به‌جای تمرکز بر افراد، این سوره بر صفات انسانی تأکید دارد، گویی الگویی جهان‌شمول از انسان کامل را ترسیم می‌کند که برای همه اعصار و امم قابل‌فهم است.

بخش سوم: شرک و شک: موانع اقتدار انسانی

شرک و شک در آیات سوره لقمان

آیات سوره لقمان، شرک و شک را به‌عنوان موانع اصلی در مسیر وصول به حقایق غیبی و اقتدار معنوی معرفی می‌کنند. این دو صفت، حتی در میان مؤمنان، می‌توانند به‌صورت پنهان وجود داشته باشند و مانع رشد معنوی شوند.

آیه ۱۲: حکمت و شکر الهی

وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ ۚ وَمَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ ۖ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ
و به‌راستی به لقمان حکمت عطا کردیم که خدا را شکر کن، و هر کس شکر کند، به سود خود شکر می‌کند، و هر کس ناسپاسی ورزد، [بداند که] خدا بی‌نیاز و ستوده است.

این آیه، حکمت را با شکر الهی پیوند می‌زند و شکر را به‌عنوان عملی برای نفع خود انسان معرفی می‌کند. شرک و شک، به‌عنوان موانعی در برابر شکر، انسان را از اقتدار معنوی بازمی‌دارند، گویی چونان سدهایی در مسیر رودخانه معرفت، جریان حقیقت را متوقف می‌کنند.

آیه ۱۳: هشدار نسبت به شرک

وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ ۖ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ
و هنگامی که لقمان به پسرش، درحالی‌که او را اندرز می‌داد، گفت: ای پسرکم! به خدا شرک نورز، که شرک، ستمی بزرگ است.

شرک، به‌عنوان ظلمی عظیم، نه‌تنها به خدا، بلکه به خود انسان آسیب می‌رساند. این آیه، شرک را ریشه تمام انحرافات معرفی می‌کند، گویی چونان تاریکی است که نور توحید را در قلب انسان خاموش می‌سازد.

شرک در کافر و مؤمن

شرک، چه در کافر و چه در مؤمن، مانع تحقق اقتدار است. کافر مشرک به بت‌پرستی روی می‌آورد، درحالی‌که مؤمن مشرک ممکن است به شرک خفی گرفتار شود، مانند تردید در اراده الهی یا وابستگی به غیر خدا. مثال بت‌پرستان که می‌گویند «لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَىٰ» (سوره زمر، آیه ۳)، شرک آشکار را نشان می‌دهد، درحالی‌که شرک خفی در مؤمنان به‌صورت تردید پنهان بروز می‌کند.

تشبیه شرک و شک به کیسه سوراخ

شرک و شک، مانند کیسه‌ای سوراخ توصیف شده‌اند که هرچه در آن ریخته شود، به هدر می‌رود. این تشبیه، کاستی تلاش‌های انسانی در حضور شرک و شک را نشان می‌دهد، گویی انسان در پی انباشت معرفت در ظرفی شکسته است که هیچ‌گاه پر نمی‌شود.

بخش چهارم: یقین و نقش آن در اقتدار انسانی

یقین در برابر شک

یقین، به‌عنوان مقابل شک، کلید دستیابی به اقتدار و کمال است. نمونه ابراهیم علیه‌السلام که در آیه «لِتَطْمَئِنَّ قَلْبِي» (سوره بقره، آیه ۲۶۰) به دنبال اطمینان قلبی است، نشان‌دهنده تلاش برای رفع هرگونه شبهه و استحکام ایمان است. یقین، انسان را از تردید نجات داده و به سوی عمل صالح هدایت می‌کند، مانند ستونی استوار که بنای وجود انسان را از فروپاشی حفظ می‌کند.

تأثیر شرک و شک بر جامعه مؤمنان

شرک و شک، حتی در جامعه مؤمنان، می‌توانند به سقوط معنوی و عملی منجر شوند. این دو صفت، با تضعیف اراده و ایمان، مانع اقدام در مسیر الهی می‌شوند. مثال جوانانی که در دفاع مقدس با ایمان راسخ و بدون شرک و شک جان خود را فدا کردند، نشان‌دهنده تأثیر یقین در ایجاد اقتدار و فداکاری است، گویی چونان پرندگانی سبک‌بال، به سوی آسمان حقیقت پرواز کردند.

بخش پنجم: وظایف عملی انسان مقتدر

آیه ۱۴: احترام به والدین و شکر الهی

وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَىٰ وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ
و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد، و از شیر گرفتنش در دو سال بود. [و سفارش کردیم] که شکر کن مرا و پدر و مادرت را، که بازگشت به سوی من است.

این آیه، احترام به والدین را به‌عنوان بخشی از شکر الهی معرفی می‌کند، اما این احترام در چارچوب توحید معنا می‌یابد. شکر، به‌عنوان عملی نفسانی، انسان را به سوی توحید سوق داده و از شرک دور می‌کند.

آیه ۱۵: مرزبندی با شرک والدین

وَإِنْ جَاهَدَاكَ عَلَىٰ أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا ۖ وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا ۖ وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ۚ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ
و اگر تو را وادار کردند که به چیزی که به آن علم نداری به من شرک ورزی، از آنان اطاعت نکن، ولی در دنیا به نیکی با آنان معاشرت کن، و راه کسی را که به سوی من بازگردد دنبال کن. سپس بازگشت شما به سوی من است، پس شما را از آنچه می‌کردید آگاه می‌کنم.

این آیه، تعادل میان احترام به والدین و پایبندی به توحید را نشان می‌دهد. انسان باید در برابر شرک، حتی از سوی والدین، مقاومت کند، اما این مقاومت نباید به بی‌احترامی منجر شود.

آیه ۱۶: دقت الهی در اعمال

يَا بُنَيَّ إِنَّهَا إِنْ تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّمَاوَاتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ
ای پسرکم! اگر [عملت] به اندازه دانه خردلی باشد و در صخره‌ای یا در آسمان‌ها یا در زمین باشد، خدا آن را می‌آورد. به‌راستی خدا لطیف و آگاه است.

این آیه، بر آگاهی کامل الهی از اعمال انسان تأکید دارد. هیچ عملی، هرچند کوچک، از نظر خدا پنهان نمی‌ماند، گویی خداوند چونان نگهبانی بیدار، هر ذره از اعمال انسان را زیر نظر دارد.

آیه ۱۷: وظایف عملی انسان مقتدر

يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا أَصَابَكَ ۖ إِنَّ ذَٰلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ
ای پسرکم! نماز را برپا دار و به معروف امر کن و از منکر نهی کن و بر آنچه به تو می‌رسد شکیبا باش. به‌راستی این از کارهای استوار است.

این آیه، وظایف عملی انسان مقتدر را شامل اقامه نماز، امر به معروف، نهی از منکر و صبر بر مصائب معرفی می‌کند. این وظایف، نشانه‌های اقتدار عملی انسان در راستای تحقق حکمت و دوری از شرک و شک هستند.

آیه ۱۸: پرهیز از تکبر

وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا ۖ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ
و به مردم با تکبر روی برمگردان و در زمین با غرور راه مرو، که خدا هیچ خودپسند فخرفروشی را دوست ندارد.

تکبر و غرور، به‌عنوان صفات نفسانی منفی، مانع از دیدن عظمت الهی و تحقق اقتدار معنوی می‌شوند. این آیه، انسان را به تواضع دعوت می‌کند، گویی چونان درختی متواضع که شاخه‌هایش در برابر باد خم می‌شود، اما ریشه‌هایش استوار می‌ماند.

آیه ۱۹: اعتدال در رفتار

وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ ۚ إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ
و در راه رفتنت میانه‌رو باش و از آوایت بکاه، که زشت‌ترین آواها آوای خران است.

اعتدال در رفتار و گفتار، نشانه‌ای از حکمت است که انسان را از افراط و تفریط بازمی‌دارد. این آیه، انسان را به میانه‌روی دعوت می‌کند، گویی راه رفتن بر صراط مستقیم را به او می‌آموزد.

بخش ششم: ایمان و رفع شرک و شک

نقش ایمان در اقتدار انسانی

ایمان راسخ، زیرساخت اقتدار انسانی است که شرک و شک را از وجود انسان حذف کرده و او را به سوی کمال هدایت می‌کند. اولیای خدا، که از شرک و شک مبرا بودند، نمونه‌ای از اقتدار معنوی هستند، گویی چونان قله‌هایی بلند در برابر طوفان‌های نفسانی ایستادگی کردند.

شرک و شک در حوزه‌های علمی

شرک و شک، حتی در حوزه‌های علمی دینی، می‌توانند مانع رشد معنوی شوند. اگر ایمان و یقین جای خود را به تردید و شرک بدهد، تلاش‌های علمی و عملی به نتیجه نمی‌رسد، گویی دانش‌آموختگان در ظرفی سوراخ‌شده معرفت می‌جویند که هرگز پر نمی‌شود. علم دینی باید بر پایه یقین و توحید استوار باشد تا به کمال رهنمون شود.

بخش هفتم: وصول به حقیقت در پرتو رفع شرک و شک

فاصله انسان با حقیقت

فاصله انسان با حقایق غیبی، ملائکه، و ذات پروردگار، تنها به یک شک و شرک وابسته است. رفع این موانع، انسان را در لحظه‌ای به ذات الهی نزدیک می‌کند، گویی با برداشتن پرده‌ای از مقابل دیدگان، تمامی حقیقت آشکار می‌شود. این وصول، نه به سال‌ها تلاش، بلکه به لحظه‌ای یقین وابسته است.

تمثیلات قرآنی و حکمت لقمان

برخلاف انبیا که با معجزات مادی با مردم سخن می‌گفتند، لقمان با حکمت و بدون نیاز به معجزه، به هدایت انسان‌ها می‌پردازد. حکمت او، برای مخاطبان خاص، یعنی انبیا و مؤمنان وارسته، است که نیازی به نشانه‌های مادی ندارند، گویی کلام او چونان کلیدی است که قفل‌های قلب را می‌گشاید.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

سوره لقمان، با تأکید بر حکمت و دوری از شرک و شک، الگویی جامع از انسان مقتدر و شایسته ارائه می‌دهد. این سوره، با ساختار ترتیبی و شفاف خود، ویژگی‌های انسان وارسته را تبیین کرده و شرک و شک را به‌عنوان موانع اصلی در مسیر کمال معرفی می‌کند. حکمت لقمان، به‌عنوان معرفتی راسخ و مبرا از تردید، انسان را به سوی یقین و اقتدار معنوی هدایت می‌کند. آیات ۱۲ تا ۱۹، با تأکید بر شکر، احترام به والدین، دوری از شرک، اقامه نماز، امر به معروف، نهی از منکر، صبر، تواضع و اعتدال، راهکارهای عملی برای تحقق این اقتدار را ارائه می‌دهند. در نهایت، این سوره نشان می‌دهد که اقتدار انسانی، در گرو رفع شرک و شک و تقویت ایمان است، که انسان را به سوی وصول به حقایق غیبی و نزدیکی به ذات الهی هدایت می‌کند، گویی سفری است از ظلمت نفس به سوی نور بی‌کران الهی.