متن درس

نظام‌مندی خلقت و جایگاه انسان در پرتو آیات سوره سجده

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۴۴)

مقدمه

عالم هستی، چونان کتابی عظیم و منظومه‌ای دقیق، تحت نظامی حکیمانه و مهندسی‌شده اداره می‌شود که در آن هر جزء، از آسمان‌ها تا زمین، و از انسان تا اعمال او، در چارچوبی سیستمی و هدفمند جای دارد. این نظام‌مندی، که با اراده و شعور الهی هدایت می‌شود، از هرگونه بی‌نظمی، اتفاقی بودن یا دلبخواهی مبراست. در این نوشتار، با تکیه بر آیات سوره سجده از قرآن کریم و تحلیل‌های فلسفی استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به بررسی این نظام‌مندی و جایگاه انسان در آن پرداخته می‌شود.

بخش نخست: رد تصور دلبخواهی بودن اعمال الهی

نقد تصور نادرست از خداوند

یکی از تصورات نادرست در میان برخی، این است که خداوند، چونان موجودی دلبخواه، بدون قاعده و نظام عمل می‌کند. این دیدگاه، که اعمال الهی را به هوی و هوس نسبت می‌دهد، با حکمت و نظم حاکم بر خلقت ناسازگار است. قرآن کریم، در آیاتی چون آیه ۲۶ سوره آل‌عمران، تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ (پادشاهی را به هر کس بخواهی عطا می‌کنی و از هر کس بخواهی پادشاهی را سلب می‌کنی)، ظاهراً به دلبخواهی اشاره دارد، اما در حقیقت، این خواست الهی در چارچوبی حکیمانه و بر اساس نظام علّی و معلولی عمل می‌کند. خداوند، چونان مهندسی دانا، عالم را با دقتی بی‌نظیر طراحی کرده است که هیچ عملی از او بدون حکمت و هدف نیست.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش نشان داد که تصور دلبخواهی بودن اعمال الهی، نه‌تنها با آیات قرآن کریم، بلکه با فلسفه اسلامی و حکمت الهی نیز در تضاد است. عالم هستی، چونان دستگاهی دقیق، تحت نظامی حکیمانه عمل می‌کند که در آن هر پدیده‌ای جایگاه و هدفی مشخص دارد. این دیدگاه، انسان را به تأمل در نظم خلقت و دوری از تصورات نادرست درباره خداوند دعوت می‌کند.

بخش دوم: نظام‌مندی خلقت به‌سان یک سیستم مهندسی‌شده

تشبیه عالم به دستگاهی صنعتی

عالم هستی، مانند دستگاهی صنعتی و پیچیده، تحت مهندسی الهی عمل می‌کند، اما با این تفاوت که اراده و شعور الهی در آن نقش دارد. برخلاف موتورهای مکانیکی که فاقد شعورند، نظام خلقت با اراده‌ای حکیمانه هدایت می‌شود. آیه ۲۰ سوره سجده، وَأَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ (و اما کسانی که نافرمانی کردند، جایگاهشان آتش است)، این نظام‌مندی را به‌وضوح نشان می‌دهد. فسق انسان به‌سان ورودی نادرست به این سیستم، به نتیجه‌ای قطعی، یعنی جایگاه آتش، منجر می‌شود. این نظام، چونان ساعتی دقیق، هر عملی را با نتیجه‌ای متناسب پیوند می‌دهد.

نقش اراده الهی در نظام خلقت

اراده الهی، چونان روحی در کالبد این دستگاه عظیم، تمامی موجودات را هدایت می‌کند. این اراده، برخلاف تصور دلبخواهی، در چارچوبی نظام‌مند عمل می‌کند. آیه ۲۲ سوره سجده، إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنْتَقِمُونَ (ما از مجرمان انتقام‌گیرنده‌ایم)، نشان می‌دهد که انتقام الهی، نتیجه طبیعی اعمال انسان است، نه عملی شخصی یا احساسی. این نظام‌مندی، عالم را از هرگونه بی‌نظمی مصون می‌دارد و هر موجودی را بر اساس ساختار وجودی‌اش به سوی مقصدش هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

عالم هستی، چونان دستگاهی مهندسی‌شده، با اراده الهی اداره می‌شود که هیچ عملی در آن بدون نتیجه نمی‌ماند. این بخش بر تفاوت بنیادین نظام الهی با سیستم‌های مکانیکی تأکید کرد و نشان داد که شعور و حکمت الهی، نظم خلقت را از هرگونه اتفاقی بودن مبرا می‌سازد.

بخش سوم: عدالت و بخشش در نظام خلقت

بخشش و شفاعت در چارچوب حکمت الهی

بخشش و شفاعت الهی، برخلاف تصور برخی، خارج از چارچوب حکمت و عدالت نیست. آیه ۲۱ سوره سجده، وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَىٰ دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ (و قطعاً از عذاب نزدیک‌تر به جز عذاب بزرگ‌تر به آنها خواهیم چشاند، باشد که بازگردند)، نشان می‌دهد که عذاب دنیوی هدفی تربیتی دارد و بخشی از نظام الهی برای هدایت انسان است. شفاعت نیز، چونان پلی میان عدالت و رحمت، تنها در مواردی اعمال می‌شود که با حکمت الهی سازگار باشد.

انتقام الهی به‌عنوان نتیجه نظام‌مند

انتقام الهی، نتیجه‌ای نظام‌مند از اعمال انسان است و نه عملی احساسی. آیه ۲۲ سوره سجده، وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآيَاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْهَا ۚ إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنْتَقِمُونَ (و کیست ستمگرتر از آن کس که به آیات پروردگارش تذکر داده شد، آن‌گاه از آن روی گردانید؟ ما از مجرمان انتقام‌گیرنده‌ایم)، نشان می‌دهد که این انتقام، نتیجه مستقیم ظلم و اعراض انسان است و در چارچوب نظام علّی و معلولی خلقت جای دارد.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش بر این نکته تأکید کرد که عدالت و رحمت الهی، دو روی یک سکه‌اند که در نظام خلقت به‌صورت هماهنگ عمل می‌کنند. بخشش و شفاعت، چونان نسیمی که شاخسار را نوازش می‌دهد، در چارچوب حکمت و عدالت الهی جای دارند و انتقام الهی نیز نتیجه‌ای نظام‌مند از اعمال انسان است.

بخش چهارم: هماهنگی اسمای الهی در نظام خلقت

انسجام اسمای الهی

اسمای الهی، چونان نغمه‌های یک سمفونی عظیم، به‌صورت هماهنگ و سیستمی عمل می‌کنند. هیچ اسمی به‌تنهایی کارساز نیست و تمامی اسما، از رحمان و رحیم گرفته تا حکیم و قادر، در تعادل و انسجام با یکدیگر، نظم خلقت را تضمین می‌کنند. این هماهنگی، مانند تار و پود یک فرش نفیس، خلقت را از هرگونه نقص و بی‌نظمی مصون می‌دارد.

رد تصور شخصی بودن خداوند

تصور خداوند به‌عنوان موجودی شخصی که دلبخواهی عمل می‌کند، با نظام‌مندی خلقت ناسازگار است. آیه ۲۵ سوره سجده، إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ (پروردگارت در روز قیامت میانشان در آنچه اختلاف داشتند داوری خواهد کرد)، بر تفصیل الهی در قیامت تأکید دارد که نه به‌صورت شخصی، بلکه در چارچوبی سیستمی و دقیق انجام می‌شود.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش نشان داد که اسمای الهی، چونان ستارگان در آسمانی منظم، در هماهنگی کامل عمل می‌کنند و هیچ‌یک به‌تنهایی کارساز نیست. این انسجام، خلقت را به نظامی بی‌نقص تبدیل کرده و تصورات نادرست از خداوند را باطل می‌سازد.

بخش پنجم: نظام‌مندی اعمال انسان در دنیا و آخرت

محاسبه دقیق اعمال

اعمال انسان در دنیا و آخرت، چونان دانه‌هایی که در زمین خلقت کاشته می‌شوند، تحت نظامی دقیق محاسبه می‌شوند. آیه ۲۶ سوره سجده، أَوَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَسَاكِنِهِمْ ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ ۖ أَفَلَا يَسْمَعُونَ (آیا برای آنها روشن نشده که چه بسیار نسل‌های پیشین را نابود کردیم که اکنون در مساکنشان راه می‌روند؟ در این عبرت‌هاست، آیا نمی‌شنوند؟)، نشان‌دهنده نظام‌مندی عذاب اقوام پیشین است که نتیجه اعمال آن‌هاست.

نظام‌مندی برزخ و قیامت

برزخ و قیامت نیز، چونان ایستگاه‌هایی در مسیر نظام خلقت، تحت سیستمی دقیق عمل می‌کنند. آیه ۳۰ سوره سجده، فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَانْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ (پس از آنها روی بگردان و منتظر باش که آنها نیز منتظرند)، به انتظار در برزخ اشاره دارد که بخشی از نظام محاسبه الهی است.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش بر نظام‌مندی اعمال انسان در دنیا، برزخ و قیامت تأکید کرد. هر عملی، چونان بذری در نظام خلقت، نتیجه‌ای قطعی به بار می‌آورد و هیچ‌چیز در این نظام از محاسبه الهی خارج نیست.

بخش ششم: موت اخترامی و نظام زندگی

مفهوم موت اخترامی

موت اخترامی، به مرگ‌هایی اطلاق می‌شود که نتیجه نقض نظام زندگی است. برخلاف تصور برخی که مرگ غیرطبیعی را تنها به حوادثی چون تصادف یا قتل محدود می‌کنند، این مفهوم شامل مرگ‌هایی است که از عواملی چون پرخوری، کم‌خوری، استرس یا عدم رعایت نظام عبادی و معنوی ناشی می‌شوند. بدن انسان، چونان موتوری دقیق، نیازمند نگهداری منظم است و نقض این نظام، به مرگ غیرطبیعی منجر می‌شود.

عوامل موت اخترامی

عوامل موت اخترامی، مانند پرخوری، کم‌خوری، استرس و عدم رعایت نظام عبادی، چونان سمومی هستند که به‌تدریج کالبد انسان را فرسوده می‌کنند. این عوامل، نتیجه بی‌توجهی به نظام زندگی‌اند که انسان را از عمر طبیعی محروم می‌سازد.

نقش عبادت در نظام زندگی

عبادت‌هایی چون نماز، ذکر و سجده، مانند آبی زلال، تعادل جسمی و روانی انسان را حفظ می‌کنند. آیه ۲۷ سوره سجده، أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنْفُسُهُمْ ۖ أَفَلَا يُبْصِرُونَ (آیا ندیده‌اند که ما آب را به سوی زمین بی‌گیاه روانه می‌کنیم و با آن کشتزاری پدید می‌آوریم که دام‌ها و خودشان از آن می‌خورند؟ آیا نمی‌بینند؟)، بر نظام‌مندی خلقت تأکید دارد. ذکر و صلوات، مانند این آب، اعمال انسان را از آلودگی حفظ می‌کنند.

جمع‌بندی بخش ششم

این بخش نشان داد که موت اخترامی، نتیجه بی‌توجهی به نظام زندگی است و عبادت‌ها و ذکر، مانند روغن در موتور، به حفظ تعادل و طول عمر انسان کمک می‌کنند. انسان برای سعادت، باید زندگی خود را با نظمی هماهنگ با خلقت تنظیم کند.

بخش هفتم: ضرورت زندگی سیستمی و نقش سبب اقوی

زندگی سیستمی و سعادت

انسان برای دستیابی به سعادت، باید زندگی خود را چونان موتوری منظم، بر اساس سیستمی دقیق تنظیم کند. این نظام، شامل نظم در خواب، خوراک، عبادت و کار است که انسان را از مرگ اخترامی و عذاب اخروی مصون می‌دارد. زندگی سیستمی، مانند جریانی روان، انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند.

سبب اقوی در برابر مباشر

در نظام فلسفی و فقهی، سبب اقوی از مباشر است. برخلاف تصور برخی که مباشر را مسئول اصلی مشکلات می‌دانند، عوامل اصلی (اسباب) مانند فقر و بی‌نظمی اجتماعی، تأثیر بیشتری بر مشکلات دارند. این دیدگاه، چونان نوری که تاریکی را می‌شکافد، بر شناسایی علل ریشه‌ای تأکید دارد تا از تمرکز بر مباشران که اغلب قربانی شرایط‌اند، پرهیز شود.

جمع‌بندی بخش هفتم

این بخش بر ضرورت زندگی سیستمی و اهمیت شناسایی اسباب اصلی مشکلات تأکید کرد. انسان با تنظیم زندگی خود بر اساس نظمی هماهنگ با خلقت و توجه به علل ریشه‌ای، می‌تواند به سعادت دست یابد.

نتیجه‌گیری نهایی

عالم هستی، چونان دستگاهی عظیم و حکیمانه، تحت نظامی سیستمی و مهندسی‌شده عمل می‌کند که اراده و شعور الهی آن را هدایت می‌کند. انسان، به‌عنوان بخشی از این نظام، با اعمال خود جایگاهش را در دنیا و آخرت تعیین می‌کند. آیات سوره سجده، مانند چراغی در تاریکی، این نظام‌مندی را روشن می‌سازند و نشان می‌دهند که انتقام، بخشش و شفاعت الهی، همگی در چارچوبی حکیمانه عمل می‌کنند. موت اخترامی، نتیجه نقض نظام زندگی است و عبادت‌ها، ذکر و صلوات، مانند آبی زلال، انسان را از آلودگی و مرگ غیرطبیعی مصون می‌دارند. انسان برای دستیابی به سعادت، باید زندگی خود را چونان موتوری منظم، با نظمی هماهنگ با نظام خلقت تنظیم کند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، کوشید تا این مفاهیم را با دقتی علمی و زبانی متین به مخاطبان ارائه دهد.