متن درس

اقتدار انسانی و روش‌های کسب معرفت در پرتو آیات سوره فاطر

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۷۲)

مقدمه: تبیین جایگاه اقتدار انسانی در مسیر کمال

انسان، چونان گوهری بی‌بدیل در خلقت الهی، دارای استعدادهای نهفته‌ای است که با کشف و به فعلیت رساندن آن‌ها، می‌تواند به قله‌های رفیع کمال دست یابد. درس‌گفتار شماره ۱۴۷۲، با محوریت آیات سوره فاطر، به تبیین اقتدار انسانی و روش‌های کسب معرفت پرداخته و وصول (کشف استعدادهای وجودی) و ایصال (دریافت فیض الهی) را به‌عنوان دو رکن اساسی کمال انسانی معرفی می‌کند. این درس‌گفتار، با نگاهی عمیق به فلسفه و عرفان اسلامی، بر نقش کلام طیب (حقایق وجودی) و عمل صالح در ارتقای انسان تأکید دارد و نظام‌های آموزشی کنونی را به دلیل غفلت از خودشناسی و تمرکز بر علوم ظاهری نقد می‌کند.

بخش اول: وصول و ایصال، ارکان کمال انسانی

مفهوم وصول و ایصال

وصول، به معنای استخراج معادن وجودی انسان، و ایصال، به معنای دریافت فیض الهی، دو بال اصلی پرواز انسان به سوی کمال‌اند. استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، این دو مفهوم را به‌عنوان بنیادهای معرفت و کمال معرفی کرده‌اند. انسان، چونان معدنی سرشار از گوهرهای ربوبی، با کاوش در وجود خویش می‌تواند این حقایق را استخراج کند و با دریافت فیض الهی، آن‌ها را به فعلیت برساند. این دو فرایند، انسان را از قید ظواهر آزاد کرده و به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.

کفایت وصول و ایصال بدون آموزش نظری

استاد فرزانه تأکید دارند که اگر خداوند به انسانی وصول و ایصال عطا کند، حتی بدون تحصیل در مدارس، می‌تواند به کمال دست یابد. این دیدگاه، به ظرفیت‌های ذاتی انسان اشاره دارد که با خودسازی و دریافت فیض الهی، می‌تواند به معرفت و کمال برسد. برای مثال، انسانی که با تأمل در وجود خویش، استعدادهای نهفته‌اش را کشف کند و با ایمان به فیض الهی متصل شود، نیازی به علوم ظاهری ندارد، زیرا بصیرت باطنی او را به حقیقت رهنمون می‌سازد.

کاستی ارائه بدون وصول و ایصال

ارائه، یا آموزش نظری، تنها مبادی و مقدمات کمال است و به تنهایی نمی‌تواند انسان را به کمال حقیقی برساند. انسانی که تنها به آموختن علوم ظاهری بسنده کند، مانند کسی است که بر پوسته ظاهری گوهر معرفت دست می‌یابد، اما از هسته حقیقت آن محروم می‌ماند. این نقد، به محدودیت‌های نظام‌های آموزشی صرفاً نظری اشاره دارد که بدون توجه به خودسازی، انسان را در سطح ظواهر نگه می‌دارند.

بصیرت و باطن در برابر سواد ظاهری

انسانی که وصول دارد، حتی اگر سواد ظاهری نداشته باشد، دارای بصیرت و معرفت باطنی است. این بصیرت، چونان نوری درونی، انسان را به سوی حقیقت هدایت می‌کند، در حالی که سواد ظاهری، بدون وصول، تنها به ظواهر محدود می‌شود. استاد فرزانه، با تمثیلی زیبا، بصیرت را به گوهری در دل کوه تشبیه کرده‌اند که با کاوش استخراج می‌شود.

نقش ارائه به‌عنوان مبادی مقدماتی

ار Facades

ارائه، به‌عنوان ابزار مقدماتی، نقش آماده‌سازی انسان برای وصول و ایصال را ایفا می‌کند، اما به تنهایی کافی نیست. این علوم، مانند ابزاری برای تراشیدن سنگ‌های وجودی، می‌توانند زمینه‌ساز کشف کلام طیب باشند، اما بدون تأمل درونی، به کمال منجر نمی‌شوند. استاد فرزانه تأکید دارند که ارائه باید در خدمت وصول و ایصال باشد، نه جایگزین آن‌ها.

جمع‌بندی بخش اول

این بخش، با تبیین وصول و ایصال به‌عنوان ارکان کمال انسانی، نشان داد که خودسازی و دریافت فیض الهی، اساس نیل به کمال است. آموزش نظری، هرچند ضروری، بدون وصول و ایصال به ظواهر محدود می‌ماند. بصیرت باطنی، که از کاوش در وجود نشأت می‌گیرد، انسان را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.

بخش دوم: اقتدار الهی و کلام طیب در سوره فاطر

اقتدار الهی و عزت مطلق

سوره فاطر، با تأکید بر اقتدار الهی، انسان را به سوی درک عزت مطلق الهی هدایت می‌کند. آیه‌ای کلیدی در این سوره، این حقیقت را آشکار می‌سازد:

﴿مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا ۚ إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ﴾ (سوره فاطر: ۱۰)

ترجمه: هر که عزت خواهد، عزت یکسره از آن خداست. سخن پاک به سوی او بالا می‌رود و کار شایسته آن را بالا می‌برد.

این آیه، به روشنی نشان می‌دهد که عزت و اقتدار از آن خداست و انسان با کلام طیب و عمل صالح به این عزت دست می‌یابد. استاد فرزانه، این آیه را به‌عنوان نقشه راه کمال انسانی معرفی کرده‌اند.

کلام طیب، رگه‌های وجودی انسان

کلام طیب، به‌مثابه رگه‌های طلا، نقره و عقیق در کوه وجود انسان، استعدادهای نهفته‌ای است که با کاوش و خودسازی به فعلیت می‌رسد. این حقایق وجودی، چونان گوهرهایی در دل انسان نهفته‌اند که با تأمل و خودشناسی استخراج می‌شوند. استاد فرزانه تأکید دارند که هر انسانی دارای کلام طیب است، نه صرفاً معصومین علیهم‌السلام.

نقش عمل صالح در ارتقای کلام طیب

عمل صالح، مانند نیرویی بالابرنده، کلام طیب را به سوی کمال الهی ارتقا می‌دهد. بدون کلام طیب، عمل صالح کارایی ندارد، زیرا عمل صالح از کلام طیب نشأت می‌گیرد. برای مثال، انسانی که استعدادهای درونی خود را کشف کرده، با انجام اعمال شایسته، این استعدادها را به سوی خدا بالا می‌برد.

نقد تصور نادرست از کلام طیب

برخی به اشتباه گمان می‌کنند که کلام طیب تنها به معصومین علیهم‌السلام اختصاص دارد، در حالی که هر انسانی دارای این گوهرهای وجودی است. این سوء‌تفاهم، انسان را از کاوش در وجود خویش بازمی‌دارد و او را به سوی علوم ظاهری سوق می‌دهد.

تفاوت‌های خلقت الهی

قرآن کریم، با اشاره به تنوع در خلقت انسان، بر تفاوت‌های وجودی تأکید دارد:

﴿لَا تَفَاوُتَ فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ﴾ (سوره فاطر: ۳۲)

ترجمه: در آفرینش خدای رحمان هیچ تفاوت و ناسازگاری نیست.

این آیه، به تنوع استعدادهای الهی در انسان‌ها اشاره دارد که هر فرد باید با خودسازی، کلام طیب خود را کشف کند.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با تبیین اقتدار الهی و نقش کلام طیب و عمل صالح، نشان داد که انسان با استخراج استعدادهای وجودی و انجام اعمال شایسته، به سوی عزت الهی هدایت می‌شود. آیات سوره فاطر، نقشه راهی برای کشف این گوهرهای وجودی ارائه می‌دهند.

بخش سوم: خودشناسی و کاوش در وجود

ضرورت تأمل در وجود

انسان باید شبی یک یا دو ساعت در وجود خود تأمل کند تا کلام طیب خویش را کشف کند. استاد فرزانه، با تمثیلی زیبا، وجود انسان را به معدنی تشبیه کرده‌اند که با کاوش، گوهرهای طلا، نقره یا خاک آن استخراج می‌شود. این تأمل، انسان را از غفلت نسبت به خود رهایی می‌دهد.

نقد تمرکز بر ظواهر

انسان، به جای تأمل در وجود خود، به ظواهری مانند کفش و کلاه خود توجه می‌کند. این غفلت، مانند گم شدن در کوچه‌های تنگ ظاهر، انسان را از کشف حقیقت باطنی محروم می‌سازد. استاد فرزانه تأکید دارند که انسان باید از این ظواهر عبور کند و به سوی باطن خویش حرکت نماید.

روش خودآزمایی با گزینه‌های متعدد

انسان باید با بررسی پنجاه گزینه، از بدترین اعمال (مانند دزدی و ظلم) تا بهترین‌ها (مانند نماز و مطالعه)، تمایلات درونی خود را شناسایی کند. این روش، مانند آزمایشی در آزمایشگاه وجود، کلام طیب و خبیث انسان را آشکار می‌سازد. برای مثال، انسانی که به خوردن بیش از نماز تمایل دارد، باید این تمایل را تحلیل کند تا کلام طیب خود را بشناسد.

مثال آزمایش حیوانات

استاد فرزانه، با تشبیهی از آزمایش حیوانات، نشان داده‌اند که همان‌گونه که حیوانات با آزمایش غذاها شناسایی می‌شوند، انسان نیز باید با آزمایش اعمال، کلام طیب خود را کشف کند. برای مثال، گربه‌ای که به موش تمایل دارد، نشان‌دهنده طبیعت اوست؛ انسان نیز باید طبیعت وجودی خود را بشناسد.

نقد عدم مطالعه وجود

انسان از مطالعه وجود خود عاجز است و به جای آن، به کتاب‌های خارجی مشغول می‌شود. این غفلت، مانند گم شدن در جنگل دانش ظاهری، انسان را از کتاب اصلی وجود خویش دور می‌کند. استاد فرزانه تأکید دارند که انسان باید وجود خود را مانند کتابی بخواند و عبارات و صفات آن را بشناسد.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تأکید بر ضرورت خودشناسی و کاوش در وجود، نشان داد که انسان با تأمل و خودآزمایی می‌تواند کلام طیب خود را کشف کند. تمثیلات معدنی و آزمایش حیوانات، به زیبایی اهمیت این کاوش را نشان می‌دهند. غفلت از خودشناسی، انسان را در ظواهر محبوس می‌سازد.

بخش چهارم: نقد نظام‌های آموزشی و تأثیرات آن

نقد تکالیف سنگین آموزشی

نظام‌های آموزشی کنونی، با تکالیف سنگین، انسان را از خودشناسی و تأمل محروم می‌کنند. این نظام‌ها، مانند بارانی سیل‌آسا، ذهن انسان را از خلاقیت و تأمل تهی می‌سازند. استاد فرزانه، با انتقاد از این رویکرد، بر ضرورت تعادل بین آموزش و آزادی تأکید دارند.

نقد تزریق اجباری دین

تزریق اجباری دین به کودکان در مدارس، آن‌ها را از دین بیزار می‌کند. این روش، مانند آبی که به زور در ظرف شکسته ریخته شود، به نفرت از دین منجر می‌شود. استاد فرزانه تأکید دارند که آموزش دینی باید با میل درونی همراه باشد.

نقد نظام آموزشی علم دینی

نظام آموزشی علم دینی، با انباشت کتاب و درس، طلاب را از خودشناسی و وصول محروم کرده است. این نظام، مانند باغی که از آب حقیقت محروم مانده، طلاب را به سوی تحجر و یأس سوق می‌دهد. استاد فرزانه بر ضرورت تحول در این نظام تأکید دارند.

ضرورت تعادل در آموزش و تفریح

انسان باید بین درس، تفریح و خودشناسی تعادل برقرار کند تا از کلاف ذهنی رهایی یابد. این تعادل، مانند نسیمی که باغ وجود را تازه می‌کند، انسان را به سوی رشد معنوی هدایت می‌کند.

نقد فقدان فعالیت‌های ورزشی

علم دینی فاقد فعالیت‌های ورزشی و تفریحی برای طلاب است، که به تحجر و یأس منجر می‌شود. استاد فرزانه پیشنهاد می‌کنند که فعالیت‌های جسمانی، مانند بازی‌های گروهی، می‌تواند روح طلاب را تازه کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با نقد نظام‌های آموزشی و تأثیرات منفی آن‌ها بر خودشناسی، نشان داد که تکالیف سنگین و اجبار در آموزش، انسان را از رشد معنوی محروم می‌کند. تعادل بین آموزش، تفریح و خودشناسی، راه را برای پرورش انسان کامل هموار می‌سازد.

بخش پنجم: آزمایشگاه معنوی و خودآزمایی

ضرورت آزمایشگاه‌های معنوی

علم دینی باید آزمایشگاه‌هایی برای کشف استعدادها و سنجش اعمال داشته باشد. این آزمایشگاه‌ها، مانند کارگاهی برای تراش گوهرهای وجودی، انسان را به سوی کمال هدایت می‌کنند. استاد فرزانه بر ضرورت ایجاد چنین فضاهایی تأکید دارند.

نقد عدم اندازه‌گیری ارزش اعمال

انسان نمی‌داند دو رکعت نماز چه مقدار انرژی و ارزش دارد، زیرا ابزار سنجش معنوی ندارد. قرآن کریم، با اشاره به امکان سنجش اعمال، بر این ضرورت تأکید دارد:

﴿مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ﴾ (سوره قارعه: ۶)

ترجمه: کسی که ترازوهایش سنگین شود.

این آیه، به وجود معیارهای الهی برای ارزیابی اعمال اشاره دارد.

روش خودآزمایی با جوشن کبیر

خواندن دعای جوشن کبیر و شناسایی اسمایی که با انسان سازگارند، به شناخت کلام طیب کمک می‌کند. این روش، مانند آینه‌ای برای وجود، انسان را به سوی کشف استعدادهای درونی هدایت می‌کند. برای مثال، انسانی که به اسم «کریم» حساسیت دارد، می‌تواند این ویژگی را در وجود خود تقویت کند.

ترجمه دعای جوشن کبیر (بخشی): ای خدایی که کریم و بخشنده‌ای، ای خدایی که لطف و رحمتت بی‌پایان است.

آزمایش تمایلات غذایی

انسان می‌تواند با بررسی تمایلات غذایی خود، کلام طیب و خبیث خود را شناسایی کند. برای مثال، کسی که به غذای خاصی آلرژی دارد، می‌تواند این حساسیت را به تمایلات درونی خود تعمیم دهد.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با تأکید بر ضرورت آزمایشگاه‌های معنوی و خودآزمایی، نشان داد که انسان با ابزارهای معنوی، مانند دعای جوشن کبیر و آزمایش تمایلات، می‌تواند کلام طیب خود را کشف کند. این روش‌ها، انسان را از غفلت رهایی می‌دهند.

بخش ششم: مکر سیئات و اقتدار خلقت

نقد مکر سیئات

مکر سیئات، به معنای انجام کارهایی است که انسان به آن‌ها تمایل ندارد و مانع رشد می‌شود:

﴿وَالَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ ۖ وَمَكْرُ أُولَٰئِكَ هُوَ يَبُورُ﴾ (سوره فاطر: ۱۰)

ترجمه: و کسانی که بداندیشی کنند، برایشان عذابی سخت است و بداندیشی آنان نابود می‌شود.

این آیه، به خطر اعمال بدون میل درونی اشاره دارد که انسان را به سوی انحطاط سوق می‌دهد.

اقتدار الهی در خلقت

خداوند خلقت انسان را با نظم و اقتدار طراحی کرده است:

﴿وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْوَاجًا ۚ وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنْثَىٰ وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ ۚ وَمَا يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَلَا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ ۚ إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ﴾ (سوره فاطر: ۱۱)

ترجمه: و خدا شما را از خاک آفرید، سپس از نطفه، سپس شما را جفت کرد و هیچ ماده‌ای باردار نمی‌شود و زایمان نمی‌کند مگر به علم او و هیچ کس عمر طولانی نمی‌کند و از عمرش کاسته نمی‌شود مگر آنکه در کتابی است. این بر خدا آسان است.

این آیه، به نظم و اقتدار الهی در خلقت اشاره دارد که مبنای تربیت انسانی است.

تفاوت انسان‌ها مانند دریاها

انسان‌ها مانند دریاها متفاوتند؛ برخی عذب و فرات (گوارا) و برخی ملح و اجاج (تلخ) هستند:

﴿وَمَا يَسْتَوِي الْبَحْرَانِ هَٰذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَٰذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ﴾ (سوره فاطر: ۱۲)

ترجمه: و دو دریا یکسان نیستند: این یکی گوارا و شیرین و نوشیدنش خوش است و آن یکی شور و تلخ است.

این آیه، به تنوع استعدادها و تمایلات انسانی اشاره دارد که هر فرد باید کلام طیب خود را کشف کند.

استخراج نعمت‌ها از دریا و انسان

همان‌گونه که از دریا گوشت تازه و زیورآلات استخراج می‌شود، انسان نیز باید استعدادهای خود را استخراج کند:

﴿وَمِنْ كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا ۖ وَتَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ﴾ (سوره فاطر: ۱۲)

ترجمه: و از هر یک گوشت تازه می‌خورید و زیوری که می‌پوشید استخراج می‌کنید و کشتی‌ها را در آن می‌بینی که شکافنده آب پیش می‌روند تا از فضل او بهره جویید.

این آیه، به ضرورت استخراج استعدادهای درونی برای بهره‌مندی از فضل الهی اشاره دارد.

نظام‌مندی خلقت و حرکت انسان

خلقت با نظم و نظام‌مندی طراحی شده و انسان نیز باید با برنامه و نظام‌مندی حرکت کند:

﴿يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى﴾ (سوره فاطر: ۱۳)

ترجمه: شب را در روز فرو می‌برد و روز را در شب فرو می‌برد و خورشید و ماه را تسخیر کرده است که هر یک تا مدتی معین در حرکتند.

این آیه، به نظم الهی در خلقت و ضرورت حرکت نظام‌مند انسان اشاره دارد.

جمع‌بندی بخش ششم

این بخش، با تبیین مکر سیئات و اقتدار خلقت، نشان داد که اعمال بدون میل درونی، انسان را از رشد محروم می‌کنند. آیات سوره فاطر، با تشبیه انسان به دریا، بر تنوع استعدادها و ضرورت استخراج آن‌ها تأکید دارند.

بخش هفتم: خواب وجودی و درمان بیماری‌های درونی

کشف خواب وجودی

خواب وجودی، به معنای تمایلات و استعدادهای ذاتی انسان، باید با تأمل و خودآزمایی کشف شود. استاد فرزانه، با تمثیلی از خواب قالی، این خواب را به نظمی تشبیه کرده‌اند که انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند. انسانی که خواب وجودی خود را می‌شناسد، مانند کشتی‌ای است که با باد موافق به سوی مقصد حرکت می‌کند.

نقد حرکت برخلاف خواب وجودی

حرکت برخلاف خواب وجودی، انسان را از خدا دور می‌کند. قرآن کریم، با اشاره به بی‌ارزشی غیر خدا، این حقیقت را روشن می‌سازد:

﴿ذَٰلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ ۚ وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ﴾ (سوره فاطر: ۱۳)

ترجمه: این است خدا، پروردگار شما که فرمانروایی از آن اوست و کسانی که جز او می‌خوانید، مالک پوست نازک هسته خرمایی نیستند.

قطمیر، پوست نازک هسته خرما، نمادی از بی‌ارزشی هر چیزی جز خداست.

کشف بیماری‌های درونی

انسان باید بیماری‌های درونی خود، مانند تمایل به گناه، را کشف کند و برای درمان آن اقدام نماید. استاد فرزانه تأکید دارند که اعتراف به این تمایلات، مانند کشف بیماری در آزمایشگاه، اولین گام در درمان است.

نقد ناسزاگویی به بیمار درونی

کسی که به تمایلات نادرست خود اعتراف می‌کند، نباید مورد سرزنش قرار گیرد، بلکه باید به طبیب معنوی ارجاع شود. این دیدگاه، مانند نسیمی که بیمار را به سوی درمان هدایت می‌کند، انسان را از تحقیر رهایی می‌دهد.

اهمیت خودشناسی در کشف عیوب

انسان باید عیوب خود را شناسایی کند، اما از افشای آن‌ها در برابر دیگران خودداری نماید. این خودشناسی، مانند آینه‌ای که عیوب را نشان می‌دهد، انسان را به سوی اصلاح هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش هفتم

این بخش، با تأکید بر کشف خواب وجودی و درمان بیماری‌های درونی، نشان داد که خودآزمایی و تأمل، انسان را به سوی کمال هدایت می‌کنند. آیات قرآن کریم، با تشبیه غیر خدا به قطمیر، بر ضرورت حرکت بر اساس خواب وجودی تأکید دارند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

درس‌گفتار شماره ۱۴۷۲، با محوریت سوره فاطر، چارچوبی جامع برای اقتدار انسانی و روش‌های کسب معرفت ارائه می‌دهد. وصول و ایصال، به‌عنوان ارکان کمال، انسان را به سوی کشف کلام طیب و انجام عمل صالح هدایت می‌کنند. نقد نظام‌های آموزشی علم دینی، به فقدان آزمایشگاه‌های معنوی و تکالیف سنگین اشاره دارد که طلاب را از خودشناسی محروم کرده است. خودآزمایی، تأمل و حرکت بر اساس خواب وجودی، انسان را به سوی عذب فرات شدن رهنمون می‌سازد. این درس‌گفتار، با تلفیق فلسفه و عرفان اسلامی، راهنمایی ارزشمند برای نیل به کمال انسانی ارائه می‌دهد.