متن درس

اقتدار انسانی و نظام‌مندی خلقت در پرتو سوره فاطر

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۴۷۳)

مقدمه

سوره فاطر، یکی از سوره‌های مکی قرآن کریم، با بیانی حکیمانه، جایگاه انسان را به‌عنوان موجودی برخوردار از اقتدار و ظرفیت‌های بی‌کران برای نیل به کمال و معرفت الهی تبیین می‌کند. این سوره، با تأکید بر نظام‌مندی خلقت و تدريجی بودن ظهورات الهی، انسان را به تأمل در حکمت نهفته در پدیده‌های عالم دعوت می‌کند. درس‌گفتار استاد فرزانه قدس‌سره، با محوریت این سوره، به بررسی عمیق تنوع در عالم و آدم، ناتوانی انسان در فهم علل پدیده‌ها، و نقش توکل و عمل صالح در هماهنگی با نظام احسن الهی می‌پردازد. هدف، تبیین اقتدار انسانی در چارچوب نظام‌مندی خلقت، نقد ناآگاهی از علل و معالیل، و تأکید بر عدالت الهی در محاسبات قیامت است، با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و تمثیلات ادبی برای روشن‌سازی مفاهیم.

بخش یکم: تنوع خلقت و ناتوانی انسان در فهم علل

تنوع در عالم و آدم: جلوه‌ای از حکمت الهی

تنوع در عالم و انسان‌ها، یکی از ارکان بنیادین در فهم کمال و ظهور خیرات است. هر موجودی، با ویژگی‌ها و اقتضائات خاص خود، در نظام الهی به سوی کمال هدایت می‌شود. این تنوع، مانند نقش‌های گوناگون بر تار و پود یک قالی عظیم، جلوه‌ای از حکمت الهی است که عالم را به زیبایی و نظم آراسته می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این تنوع، عالم را به مثابه تابلویی می‌نگرند که هر جزء آن، از کوچک‌ترین ذره تا عظیم‌ترین پدیده، در جای خود معنادار است.

ناخوشایندی پدیده‌ها در نگاه انسانی

پدیده‌هایی چون تخریب، شکست، بیماری، و بلایای طبیعی، در نظر انسان ناخوشایندند، اما در باطن، به جلا و کمال عالم کمک می‌کنند. این امور، مانند سایه‌هایی در یک نقاشی، در نگاه اول تیره و نامطلوب می‌نمایند، اما در کلیت اثر، به خلق زیبایی و تعادل می‌انجامند. انسان، به دلیل محدودیت ادراک خود، این پدیده‌ها را بیزار است، در حالی که حکمت الهی در آن‌ها نهفته است. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به این حقیقت، تأکید می‌کنند که ناخوشایندی این معالیل، نتیجه ناآگاهی از حکمت باطنی آن‌هاست.

ناتوانی در توجیه بلایا و ناآگاهی از علل

انسان، به دلیل ناخوشایند بودن معالیل و ناآگاهی از علل آن‌ها، قادر به توجیه بلایا، شکست‌ها، و بیماری‌ها نیست. این ناتوانی، مانند گم شدن در تاریکی شب بدون چراغ راهنما، انسان را به سوی یأس و سردرگمی سوق می‌دهد. ممکن است تحقق یک پدیده، مانند یک بیماری یا غم، نتیجه میلیون‌ها سال زمینه‌سازی و علل باشد، اما انسان تنها معلول را می‌بیند و از مبادی آن بی‌خبر است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی زیبا، این محدودیت را به ذره‌ای در برابر خلواری از هستی تشبیه می‌کنند که وزن ناچیزی در برابر عظمت عالم دارد.

پیچیدگی علل و معالیل

علل پدیده‌ها، از موفقیت و شکست گرفته تا مرگ و زندگی، چنان پیچیده‌اند که ممکن است میلیون‌ها سال زمینه‌سازی برای تحقق یک معلول لازم باشد. این پیچیدگی، مانند شبکه‌ای عظیم از نخ‌های به‌هم‌تنیده، فراتر از درک محدود انسانی است. انسان، مانند مسافری در بیابانی بی‌انتها، تنها بخشی از نتایج را می‌بیند و از علل آن بی‌خبر است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این حقیقت، انسان را به تأمل در نظام‌مندی خلقت دعوت می‌کنند.

جمع‌بندی بخش یکم

بخش یکم، با تکیه بر فلسفه اسلامی، تنوع خلقت را به‌عنوان جلوه‌ای از حکمت الهی معرفی کرد. پدیده‌های ناخوشایند، در باطن به کمال عالم کمک می‌کنند، اما انسان به دلیل ناآگاهی از علل و محدودیت ادراک خود، از آن‌ها بیزار است. این ناتوانی، انسان را به توکل و عمل صالح دعوت می‌کند تا در هماهنگی با نظام احسن الهی به سوی کمال گام بردارد.

بخش دوم: نظام‌مندی خلقت و تدريجی بودن ظهورات

تدريجی بودن خلقت و نقد دفعي بودن

خلقت و ظهورات الهی، برخلاف تصور برخی، دفعي و ناگهانی نیست، بلکه تدريجی است. قرآن کریم در آیه‌ای از سوره فاطر می‌فرماید:

وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْوَاجًا

«و خدا شما را از خاک آفرید، سپس از نطفه، سپس شما را جفت کرد.» این آیه، به مراتب خلقت انسان اشاره دارد که به‌صورت تدريجی و با نظم الهی تحقق می‌یابد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی زیبا، خلقت را به سیبی تشبیه می‌کنند که در مسیر حرکت خود بارها می‌چرخد و تحول می‌یابد، نشان‌دهنده پویایی و تدريجی بودن عالم.

نسبیت در ظهورات الهی

تمام ظهورات الهی، حتی در خداوند، نسبي و تدريجی است. فیض الهی، مانند جویباری زلال، لحظه به لحظه جاری می‌شود و خلقت را سیراب می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این حقیقت، عالم را به چرخش مداوم ذرات در نظام الهی تشبیه می‌کنند که هیچ‌چیز در آن مطلق نیست. این نسبیت، مانند موج‌های دریا، در حال حرکت و تحول است و نظم خلقت را تضمین می‌کند.

نقد تفسیر سنتی کن فیکون

تفسیر سنتی فاء در «کن فیکون» به‌عنوان تفريع ادبی، نادرست است، زیرا مراتب فیض و مستفیض را نادیده می‌گیرد. قرآن کریم در سوره یس می‌فرماید:

إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ

«چون چیزی را اراده کند، فرمانش این است که به آن می‌گوید: باش، پس می‌شود.» استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد این تفسیر، تأکید می‌کنند که «کن» مرتبه فیض و «یکون» مرتبه مستفیض است. این تمایز، مانند جدایی سرچشمه و جویبار، نشان‌دهنده مراتب وجودی در خلقت است.

مراتب فیاض، فیض و مستفیض

فیاض (خدا)، فیض (فعل خدا)، و مستفیض (مخلوق) سه مرتبه متمایز در خلقت هستند. این مراتب، مانند خورشید، پرتوهای آن، و موجوداتی که از آن نور می‌گیرند، نظم الهی را در عالم نشان می‌دهند. استاد فرزانه قدس‌سره، با این تمایز، بر نظام‌مندی خلقت تأکید می‌کنند و各گونه تصور دفعي بودن را رد می‌نمایند.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، با تکیه بر آیات قرآن کریم، تدريجی بودن خلقت و نسبیت ظهورات الهی را تبیین کرد. خلقت، مانند جویباری زلال، لحظه به لحظه جاری می‌شود و هیچ پدیده‌ای دفعي نیست. نقد تفسیر سنتی «کن فیکون» و تأکید بر مراتب فیاض، فیض و مستفیض، نشان‌دهنده نظم و حکمت الهی در خلقت است. این دیدگاه، انسان را به تأمل در پویایی عالم و هماهنگی با نظام الهی دعوت می‌کند.

بخش سوم: عدالت الهی و مشاع بودن نتایج اعمال

نظام احسن و عدالت الهی

نظام احسن الهی تضمین می‌کند که هیچ ظلمی در محاسبات الهی رخ ندهد. قرآن کریم در سوره ملک می‌فرماید:

وَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَ الْعِبَادِ

«و خدا میان بندگان داوری می‌کند.» این آیه، به عدالت مطلق الهی اشاره دارد که در قیامت، مانند ترازویی دقیق، اعمال را محاسبه می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، دنیا را بدون عدالت الهی به جنگل مدرن یا نظام شمری تشبیه می‌کنند که در آن ظلم و هرج‌ومرج حاکم است.

مساعده بودن پدیده‌های دنیا

تمام پدیده‌های دنیا، از خیرات تا شرور، به‌صورت مساعده (پیش‌پرداخت) هستند و در محشر محاسبه می‌شوند. این مساعده، مانند دستمزدی است که کارگر پیش از پایان ماه دریافت می‌کند، اما حساب نهایی در قیامت انجام می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی زیبا، این مفهوم را به درخت توتی تشبیه می‌کنند که دیگران از میوه آن بهره می‌برند، اما کاشف آن در قیامت پاداش می‌یابد.

محاسبات جمعی در قیامت

محاسبات قیامت به‌صورت جمعی است و همه اعمال در محشر بررسی می‌شوند. قرآن کریم در سوره تکویر می‌فرماید:

لِيَرَوْا أَعْمَالَهُمْ

«تا اعمالشان را ببینند.» این آیه، به مشاع بودن محاسبات الهی اشاره دارد که عدالت را برای همه تضمین می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد فرار برخی از حسابرسی در محشر، تأکید می‌کنند که هیچ‌کس از عدالت الهی نمی‌گریزد.

نقد ظلم‌آباد بودن دنیا

اگر عالم آخرت نباشد، دنیا ظلم‌آباد است، زیرا نتایج اعمال در این دنیا عادلانه توزیع نمی‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از جنگل مدرن، تأکید می‌کنند که بدون قیامت، نظام الهی به هرج‌ومرج تبدیل می‌شود. عدالت الهی، مانند نوری در تاریکی، در محشر همه اعمال را روشن می‌سازد.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، با تکیه بر آیات قرآن کریم، عدالت الهی و مشاع بودن نتایج اعمال را تبیین کرد. پدیده‌های دنیا به‌صورت مساعده‌اند و در قیامت با دقت محاسبه می‌شوند. نظام احسن الهی، عدالت را تضمین می‌کند و هیچ ظلمی در محاسبات الهی رخ نمی‌دهد. این دیدگاه، انسان را به اعتماد به حکمت الهی و تلاش برای عمل صالح دعوت می‌کند.

بخش چهارم: نقش توکل و عمل صالح در اقتدار انسانی

نقش توکل و عمل شایسته

انسان در ظرف اقتضا باید با توکل و انجام کارهای شایسته به ظهورات خود کمک کند. توکل، مانند کلیدی است که درهای حکمت الهی را می‌گشاید، و عمل صالح، مانند بذری است که در خاک حاصلخیز خلقت بارور می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این دو بال، انسان را به هماهنگی با نظام الهی دعوت می‌کنند.

امر بین الامرین و مشاع بودن نتایج

نتایج اعمال انسان مشاع است و به نظریه «امر بین الامرین» مرتبط است. این مفهوم، مانند تعادل میان دو کفه ترازو، اختیار انسان را در چارچوب نظام الهی قرار می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از کاشت و درو، تأکید می‌کنند که انسان بذر می‌کارد، اما نتیجه آن ممکن است به دیگری برسد، و این در قیامت محاسبه می‌شود.

نقد مظلوم شدن و ذلت

مظلوم شدن خود نوعی عیب است و نباید به‌عنوان ارزش تلقی شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد این دیدگاه، تأکید می‌کنند که ذلت، مانند سایه‌ای تاریک، مانع از درخشش اقتدار انسانی است. انسان باید با توکل و عمل صالح، عزت نفس خود را حفظ کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، نقش توکل و عمل صالح را در اقتدار انسانی تبیین کرد. نتایج اعمال مشاع است و در قیامت با عدالت الهی محاسبه می‌شود. نقد مظلوم شدن و تأکید بر عزت نفس، انسان را به تلاش برای هماهنگی با نظام الهی و حفظ اقتدار خود دعوت می‌کند.

بخش پنجم: اقتدار الهی و نقد سوءفهم‌های دینی

اقتدار الهی در خلقت جدید

خداوند، با اقتدار مطلق خود، می‌تواند انسان‌ها را ببرد و خلق جدیدی بیاورد. قرآن کریم در سوره فاطر می‌فرماید:

إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ

«اگر بخواهد، شما را می‌برد و خلقی جدید می‌آورد.» این آیه، به اقتدار الهی و نظام‌مندی اراده او اشاره دارد که با حکمت عمل می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، این اقتضا را مانند جریانی نظام‌مند توصیف می‌کنند که عالم را در حال تحول نگه می‌دارد.

نقد دوگانگی در عالم

وجود فساد در عالم به معنای وجود دو خدا نیست، بلکه نتیجه اقتضائات خلقت است. قرآن کریم در سوره روم می‌فرماید:

لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا

«اگر در آن دو [آسمان و–

زمین] خدایانی جز خدا بود، هر دو تباه می‌شدند.» این آیه، به توحید و نظام‌مندی خلقت اشاره دارد که فساد را نتیجه اقتضائات الهی می‌داند، نه دوگانگی.

تداوم یشاء و یذهب

عالم در حال یشاء و یذهب (اراده و بردن) است و این فرآیند دائمی و نظام‌مند است. استاد فرزانه قدس‌سره، این تداوم را به چرخش مداوم عالم تشبیه می‌کنند که مانند موج‌های دریا، پیوسته در حال تحول است. این دیدگاه، پویایی خلقت را نشان می‌دهد که هیچ‌گاه متوقف نمی‌شود.

تراکم در علل و معالیل

گاهی علل به‌صورت تراکمی منجر به بروز بلایا می‌شوند، اما این فرآیند تدريجی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از کورک، این تراکم را به قرمز شدن پوست پیش از بروز زخم تشبیه می‌کنند که با اقدامات پیشگیرانه قابل‌کنترل است. این تشبیه، به ضرورت توجه به علل تدريجی در مدیریت پدیده‌ها اشاره دارد.

نقد تصور دفعي بودن بلایا

بلایا به‌صورت دفعي رخ نمی‌دهند، بلکه نتیجه تراکم تدريجی علل هستند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از پیری انسان، تأکید می‌کنند که تغییرات تدريجی تنها در مواجهه ناگهانی قابل‌توجه می‌شوند، مانند کسی که پس از ماه‌ها دوست خود را می‌بیند و از تغییر او شگفت‌زده می‌شود.

جمع‌بندی بخش پنجم

بخش پنجم، با تکیه بر آیات قرآن کریم، اقتدار الهی و نظام‌مندی خلقت را تبیین کرد. عالم در حال یشاء و یذهب است و بلایا نتیجه تراکم تدريجی علل‌اند. نقد دوگانگی در عالم و تأکید بر توحید، انسان را به فهم حکمت الهی و هماهنگی با نظام خلقت دعوت می‌کند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتار استاد فرزانه قدس‌سره و سوره فاطر، به تحلیل فلسفی اقتدار انسانی و نظام‌مندی خلقت پرداخت. تنوع خلقت، جلوه‌ای از حکمت الهی است که عالم را به سوی کمال هدایت می‌کند. ناتوانی انسان در فهم علل پدیده‌ها، او را به توکل و عمل صالح دعوت می‌کند. خلقت تدريجی است و هیچ پدیده‌ای دفعي نیست. عدالت الهی در قیامت، مانند ترازویی دقیق، اعمال را محاسبه می‌کند و نظام احسن را تضمین می‌نماید. نقد سوءفهم‌های دینی و تأکید بر پویایی عالم، انسان را به هماهنگی با نظام الهی و حفظ اقتدار خود فرا می‌خواند. این دیدگاه، با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و تمثیلات ادبی، چارچوبی جامع برای فهم حکمت الهی و نقش انسان در خلقت ارائه می‌دهد.