متن درس

تکامل وجودی انسان در پرتو علوم قرآنی و روایی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۸۴)

دیباچه

انسان، این گوهر بی‌همتای آفرینش، در سیر تاریخی و وجودی خویش، سفری شگفت‌انگیز را از بدویت به سوی کمال پیموده است. این نوشتار، با الهام از درس‌گفتار شماره ۱۴۸۴ استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به کاوشی عمیق در تکامل وجودی انسان، ظرفیت‌های نفسانی او و نقش بی‌بدیل علوم قرآنی و روایی در این سیر و سلوک می‌پردازد. انسان، به مثابه آینه‌ای از هستی، توانایی بازتاب کل عالم را در وجود خویش دارد و این ظرفیت، در بستر تاریخ، با گشایش فازهای وجودی و معرفتی، به سوی مراتب متعالی‌تر در حرکت است. در این مسیر، دوره نه‌ماهه بارداری، به سان کوره‌ای الهی، نقشی محوری در تزریق کمالات وجودی به نطفه ایفا می‌کند.

بخش نخست: تکامل تاریخی و وجودی انسان

سیر تکامل تاریخی انسان

انسان، در گذر زمان، از بدویت به سوی تمدن و از محدودیت به سوی گشایش وجودی گام برداشته است. انسان‌های بدوی، که در متون استاد فرزانه با عنوان «دقیانوسی» یاد شده‌اند، در مقایسه با انسان امروزی، از منظر معرفتی و وجودی در تنگنای شدیدی به سر می‌بردند. این تفاوت، نه تنها در ابزارها و فناوری‌ها، بلکه در گستردگی هویت و شخصیت انسانی نیز آشکار است. به عنوان نمونه، ساکنان جنگل‌های آمازون در سده گذشته، از مواجهه با انسان‌های متمدن هراس داشتند و گاه به خشونت روی می‌آوردند، اما امروز، این جوامع به فعالیت‌های مدرن نظیر ورزش‌های همگانی روی آورده‌اند و در مسیر همگامی با جهان پیش می‌روند.

این سیر تکاملی، گواهی بر پویایی وجود انسان است که در هر دوره، با گشایش‌های معرفتی و فرهنگی، به مراتب بالاتری از وجود دست می‌یابد. استاد فرزانه تأکید دارند که انسان‌های امروزی، از منظر آینده، خود «دقیانوسی» تلقی خواهند شد، چرا که تکامل وجودی انسان در آینده به مراتب گسترده‌تر خواهد بود.

گستردگی هویت انسانی

هویت انسانی، به مثابه دریایی بی‌کران، توانایی بازتاب کل عالم را در خود دارد. استاد فرزانه، انسان را موجودی معرفی می‌کنند که می‌تواند به سان جهانی بزرگ، انعکاس‌دهنده همه مراتب هستی باشد. این گستردگی، در باز شدن شخصیت و هویت انسان متجلی است، به گونه‌ای که یک فرد می‌تواند به تنهایی بازتاب‌دهنده کل عالم باشد. این دیدگاه، انسان را از موجودی محدود به موجودی ذوابعاد و چندلایه تبدیل می‌کند که ظرفیت‌هایش در گذر زمان و با تربیت صحیح، شکوفا می‌شود.

محدودیت‌های جغرافیایی و معرفتی در گذشته

در گذشته، بسیاری از انسان‌ها در تنگنای جغرافیایی و معرفتی به سر می‌بردند. برخی در روستاهای خود، بدون آنکه جهان خارج را ببینند، زندگی را به پایان می‌بردند. این محدودیت، نه تنها جغرافیایی، بلکه معرفتی نیز بود، چرا که آگاهی آن‌ها به محیط پیرامونشان محدود می‌ماند. استاد فرزانه به نمونه‌هایی از فرهنگ‌های سنتی اشاره دارند که در آن‌ها، حتی ازدواج با شرط عدم خروج از محل زندگی عروس صورت می‌گرفت، امری که نشان‌دهنده تنگناهای اجتماعی و جغرافیایی بود.

جهان مجازی و گشایش وجودی

جهان امروز، با ظهور فضای مجازی، شاهد گشایش بی‌سابقه‌ای در ارتباطات و معرفت انسانی است. این فضا، با شکستن سدهای سانسور و فیلتر، امکان دسترسی به اطلاعات و تعاملات جهانی را فراهم کرده است. استاد فرزانه تأکید دارند که سانسور و پنهان‌کاری در برابر این موج عظیم پیشرفت، ناکارآمد است و پاسخگویی به پرسش‌ها و اشکالات، تنها راه حفظ اقتدار معرفتی است.

جهان آینده و مراتب متعالی

استاد فرزانه، با نگاهی آینده‌نگرانه، جهانی را ترسیم می‌کنند که در آن، انسان‌ها به مراتب وجودی و معرفتی بالاتری دست خواهند یافت. در افقی دور، مثلاً ده هزار سال دیگر، انسان از محدودیت‌های کنونی فراتر خواهد رفت و ظرفیت‌های نفسانی‌اش به گونه‌ای باز خواهد شد که حتی تعامل با موجودات غیرمادی، نظیر جن، امری متعارف خواهد بود. این دیدگاه، بر پویایی بی‌انتهای انسان و امکان دستیابی به مراتب متعالی تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش نخست

تکامل تاریخی انسان، از بدویت تا تمدن مدرن و فراتر از آن، گواهی بر ظرفیت‌های بی‌کران این موجود ذوابعاد است. انسان، در گذر زمان، از محدودیت‌های جغرافیایی و معرفتی رها شده و با گشایش فضای مجازی و پیشرفت‌های فرهنگی، به سوی هویتی گسترده‌تر حرکت کرده است. این سیر، در آینده به مراتب متعالی‌تری منجر خواهد شد که در آن، انسان به مثابه آینه‌ای از کل هستی، ظرفیت‌های نفسانی و معرفتی خود را به تمامی شکوفا خواهد ساخت.

بخش دوم: نقش دوره بارداری در تکامل وجودی

اهمیت نه‌ماهه بارداری

دوره نه‌ماهه بارداری، به سان کوره‌ای الهی، بستری برای تزریق کمالات وجودی به نطفه است. استاد فرزانه تأکید دارند که این دوره، معادل پنجاه سال رشد وجودی است و اگر با مراقبت‌های معرفتی و جسمانی همراه باشد، می‌تواند کودکی را به دنیا آورد که از بدو تولد، دانشمند و آگاه باشد. این دیدگاه، بر نقش محوری تربیت در رحم تأکید دارد و آن را فرصتی بی‌بدیل برای شکل‌گیری استعدادهای انسانی می‌داند.

نقد تربیت کنونی در بارداری

استاد فرزانه، با نگاهی نقادانه، نظام تربیتی کنونی در دوره بارداری را مورد انتقاد قرار می‌دهند. بسیاری از کودکان، به دلیل عدم توجه به تزریق کمالات در این دوره، با استعدادهای محدود به دنیا می‌آیند. مصرف غذاهای نامناسب، پرخوری، یا رفتارهای نادرست مانند خوابیدن به صورت دمر، به جنین آسیب می‌رساند و مانع از شکوفایی ظرفیت‌های او می‌شود. این نقد، بر ضرورت بازنگری در مراقبت‌های بارداری و بهره‌گیری از روایات دینی تأکید دارد.

روایات و تربیت نطفه

روایات اسلامی، دستورات جامعی برای تربیت نطفه در دوره بارداری ارائه داده‌اند که از سوی جامعه مورد غفلت قرار گرفته‌اند. استاد فرزانه به نمونه‌هایی از این روایات اشاره دارند که بر تغذیه مناسب، دعاخوانی، و مراقبت‌های معنوی تأکید دارند. این دستورات، اگر به درستی اجرا شوند، می‌توانند کودکی را به دنیا آورند که از بدو تولد، دارای ادراکات غیبی و معرفتی باشد.

ادراک کودکان در رحم

یکی از نکات شگفت‌انگیز درس‌گفتار، تأکید بر توانایی کودکان در ادراک امور غیبی در دوره رحم است. استاد فرزانه بیان می‌دارند که با تربیت صحیح، کودک در هشت‌ماهگی قادر به شنیدن سخنان ملائکه و درک امور متافیزیکی است. این ظرفیت، نشان‌دهنده عظمت وجودی انسان و امکان پرورش او در مراتب متعالی از پیش از تولد است.

تفاوت انسان و حیوان در بارداری

استاد فرزانه، با مقایسه دوره بارداری انسان و حیوانات، بر تفاوت بنیادین این دو تأکید دارند. در حالی که حیوانات در دوره‌ای کوتاه‌تر به دنیا می‌آیند، نه ماه بارداری انسان برای تزریق کمالات وجودی طراحی شده است. این تفاوت، نشان‌دهنده ظرفیت‌های متعالی انسان و ضرورت توجه به تربیت در این دوره است.

جمع‌بندی بخش دوم

دوره نه‌ماهه بارداری، به مثابه کوره‌ای الهی، فرصتی بی‌نظیر برای شکل‌گیری استعدادها و کمالات وجودی انسان است. روایات اسلامی، دستورات جامعی برای تربیت نطفه ارائه داده‌اند که مورد غفلت قرار گرفته‌اند. نظام تربیتی کنونی، به دلیل عدم توجه به این دوره، کودکان را از استعدادهای ذاتی محروم می‌کند. با اصلاح مراقبت‌های بارداری و بهره‌گیری از علوم قرآنی و روایی، می‌توان نسلی را پرورش داد که از بدو تولد، آگاه و متعالی باشد.

بخش سوم: نقد نظام‌های آموزشی و دینی

نقد نظام آموزشی کنونی

استاد فرزانه، نظام آموزشی کنونی را به مثابه رحمی ناکارآمد توصیف می‌کنند که توانایی پرورش استعدادهای انسانی را ندارد. آموزش‌های کنونی، مانند بزرگ شدن «آبگوشتی» کودکان در گذشته، فاقد عمق و کارآمدی لازم است. به عنوان نمونه، مطالعه طولانی‌مدت متون فلسفی مانند شفا و اسفار، بدون تحقیق و تعمق، به یادگیری سطحی منجر می‌شود.

اهمیت آموزش به‌عنوان تکلیف شرعی

استاد فرزانه تأکید دارند که عدم آموزش کودکان، گناهی کبیره و حرام است، چرا که منجر به آسیب‌های اجتماعی نظیر اعتیاد و فساد می‌شود. آموزش، به مثابه اهرمی برای رشد وجودی و اجتماعی، تکلیفی الهی است که باید مورد توجه والدین و جامعه قرار گیرد.

نقد علوم دینی

علوم دینی، به دلیل تمرکز بر مسائل ظاهری مانند احکام غسل و مسح، از عمق و پویایی لازم برخوردار نیستند. استاد فرزانه، با نقد این رویکرد، بر ضرورت بازنگری در علوم دینی و توجه به معرفت باطنی تأکید دارند. فتاوای غیرضروری، مانند بطلان وضو با تماس با شیر آب، مانع از پیشرفت معرفتی و علمی است.

نقد روش‌های آموزشی حوزه‌ها

روش‌های آموزشی حوزه‌های علمیه، به دلیل فقدان تحقیق و تعمق، ناکارآمد است. استاد فرزانه، با اشاره به تجربه خود در مطالعه متون فلسفی در مدت کوتاه، بر ضرورت تحول در روش‌های آموزشی تأکید دارند. طلاب، به جای اکتفا به آموزش‌های سطحی، باید به تحقیق و مطالعه عمیق تشویق شوند.

جمع‌بندی بخش سوم

نظام‌های آموزشی و دینی کنونی، به دلیل فقدان عمق و پویایی، توانایی پرورش استعدادهای انسانی را ندارند. آموزش، به‌عنوان تکلیفی شرعی، باید به گونه‌ای تحول یابد که استعدادهای ذاتی و اکتسابی انسان را شکوفا کند. علوم دینی نیز نیازمند بازنگری است تا از تمرکز بر مسائل ظاهری به سوی معرفت باطنی حرکت کند.

بخش چهارم: ظرفیت‌های متعالی انسان و آینده معرفتی

سه فاز وجودی انسان

استاد فرزانه، وجود انسان را به سه فاز ارائه، وصول، و ایصال تقسیم می‌کنند. ارائه، به حواس و حافظه وابسته است، اما وصول و ایصال، مراتبی متعالی‌تر هستند که انسان را به سوی کمالات الهی سوق می‌دهند. این تقسیم‌بندی، چارچوبی فلسفی برای فهم مراتب وجودی انسان ارائه می‌دهد.

جهان آینده و انفجار علوم

استاد فرزانه پیش‌بینی می‌کنند که در آینده، بشر شاهد انفجار علوم، وصولیات، و ایصالات خواهد بود. علوم تجربی به مراتبی دست خواهند یافت که اکنون به ذهن دانشمندان خطور نمی‌کند. این پیشرفت، با تکیه بر قرآن کریم و روایات، امکان کشف عناصر و علوم جدید را فراهم خواهد کرد.

تعامل با موجودات غیرمادی

در آینده، تعامل انسان با موجودات غیرمادی، نظیر جن، به امری متعارف تبدیل خواهد شد. استاد فرزانه به روایاتی اشاره دارند که از زندگی مشترک جن و انس در آینده خبر می‌دهند، امری که نشان‌دهنده گشایش ظرفیت‌های متافیزیکی انسان است.

نقد تفسیرهای غیرمنطقی

استاد فرزانه، با نقد تفسیرهای غیرمنطقی از روایات، مانند زندگی مشترک گرگ و میش در زمان ظهور، بر ضرورت تبیین دقیق و منطقی متون دینی تأکید دارند. این نقد، از ساده‌سازی‌های غیرعلمی پرهیز کرده و به فهم عمیق‌تر روایات دعوت می‌کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

انسان، با سه فاز وجودی ارائه، وصول، و ایصال، موجودی چندبعدی است که در آینده به مراتب معرفتی و وجودی بالاتری دست خواهد یافت. انفجار علوم و تعامل با موجودات غیرمادی، از نشانه‌های این تکامل است. با این حال، تبیین دقیق و منطقی متون دینی، کلید بهره‌گیری از این ظرفیت‌هاست.

بخش پنجم: خودسازی و بهره‌گیری از طبیعت

ورزش‌های طبیعی و سلامت

استاد فرزانه، با تأکید بر ورزش‌های طبیعی مانند غلت زدن، که از رفتار حیواناتی نظیر الاغ الهام گرفته شده، بر برتری این روش‌ها بر ورزش‌های مصنوعی تأکید دارند. استنشاق در محیط‌های طبیعی مانند طویله، به تقویت اعصاب و سلامت روان کمک می‌کند.

یادگیری از طبیعت

استاد فرزانه، با اشاره به رفتارهایی مانند غلت زدن الاغ، بر ضرورت یادگیری از طبیعت برای حل مشکلات انسانی تأکید دارند. این رفتارها، اختراعاتی طبیعی هستند که می‌توانند به سلامت جسم و روان کمک کنند.

نقد تشریفات اجتماعی

تشریفات اجتماعی، مانند مراسم چهارشنبه‌سوری یا نوروز، نباید مانع از گشایش وجودی انسان شوند. استاد فرزانه، با نقد این تشریفات، بر ضرورت ساده‌سازی سنت‌ها و تمرکز بر رشد وجودی تأکید دارند.

شناخت انسان و حیوان

شناخت انسان، نیازمند شناخت بعد حیوانی اوست. استاد فرزانه تأکید دارند که نیمی از وجود انسان، حیوانی است و مطالعه حیوانات، به فهم بهتر انسان کمک می‌کند. این دیدگاه، بر انسان‌شناسی جامع با توجه به ابعاد الهی و حیوانی تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش پنجم

خودسازی، با بهره‌گیری از ورزش‌های طبیعی و یادگیری از طبیعت، راهی مؤثر برای شکوفایی ظرفیت‌های انسانی است. تشریفات اجتماعی باید ساده‌سازی شوند تا مانع از رشد وجودی نشوند. شناخت انسان، نیازمند مطالعه ابعاد حیوانی و الهی اوست که به فهم عمیق‌تر هویت انسانی منجر می‌شود.

بخش ششم: جایگاه قرآن کریم و روایات در تکامل انسانی

برتری توحید مفضل

استاد فرزانه، کتاب توحید مفضل را اثری بی‌نظیر از نظر علمی و فلسفی می‌دانند که حتی از متون سنتی مانند شفا و اسفار سنگین‌تر است. این کتاب، با تبیین معارف الهی، می‌تواند مبنایی برای فخر علمی جهان اسلام باشد.

تفسیر آیه لاتعلمون شیئا

آیه وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ … وَلَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا (قرآن کریم، سوره مؤمنون، آیات ۱۲ و ۱۷) به معنای جهل مطلق نیست، بلکه به محدودیت آگاهی ناسوتی و امکان دستیابی به علوم غیبی اشاره دارد. این تفسیر، بر ظرفیت انسان برای دستیابی به معارف متعالی تأکید دارد.

نقد غفلت از روایات

استاد فرزانه، با نقد غفلت از روایات در تربیت و آموزش، بر ضرورت بهره‌گیری از این گنجینه عظیم برای پرورش انسان متعالی تأکید دارند. روایات، دستورات جامعی برای تربیت نطفه و رشد وجودی ارائه داده‌اند که باید احیا شوند.

جمع‌بندی بخش ششم

قرآن کریم و روایات، به مثابه چراغی هدایتگر، راه تکامل وجودی انسان را روشن می‌کنند. توحید مفضل، به‌عنوان اثری بی‌نظیر، می‌تواند مبنایی برای احیای علوم دینی و ترویج معارف الهی باشد. تفسیر صحیح آیات و بهره‌گیری از روایات، کلید پرورش انسان متعالی است.

نتیجه‌گیری نهایی

انسان، این گوهر بی‌همتای آفرینش، در سیر تاریخی و وجودی خویش، از بدویت به سوی کمال در حرکت است. دوره نه‌ماهه بارداری، به سان کوره‌ای الهی، بستری برای تزریق کمالات وجودی است که می‌تواند نسلی آگاه و متعالی را به دنیا آورد. علوم قرآنی و روایی، با ارائه دستورات جامع، راهگشای این مسیرند، اما نظام‌های آموزشی و دینی کنونی، به دلیل فقدان عمق و پویایی، از شکوفایی این ظرفیت‌ها بازمانده‌اند. خودسازی، با بهره‌گیری از طبیعت و ساده‌سازی سنت‌ها، به همراه احیای علوم دینی، می‌تواند انسان را به مراتب متعالی وجودی برساند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتار استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تلاشی است برای تبیین این مفاهیم و دعوتی به سوی خودسازی و احیای معارف الهی.