متن درس

کمال انسانی در پرتو سوره فاطر: تلاوت، اقامه صلاة و انفاق

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۹۱)

دیباچه

در جست‌وجوی کمال انسانی، سوره فاطر از قرآن کریم چونان چراغی فروزان، راه‌های وصول به مقام خشیت الهی و معرفت کامل را به انسان می‌نمایاند. این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به بررسی سه محور بنیادین تلاوت قرآن کریم، اقامه صلاة و انفاق مما رزقناهم می‌پردازد که در آیات سوره فاطر به‌عنوان کلیدهای سعادت و قرب الهی معرفی شده‌اند. این سه عنصر، نه‌تنها مسیر وصول به کمال را هموار می‌کنند، بلکه با تضمین الهی «تجارة لن تبور»، نویدبخش موفقیت قطعی در این سلوک معنوی‌اند. این اثر، با نگاهی نقادانه به روش‌های صوری و خرافی در عرفان، بر ضرورت بازگشت به اصول قرآنی تأکید دارد و با بهره‌گیری از سیره عالمان برجسته، الگوهای عملی بندگى را ارائه می‌دهد..

بخش یکم: خشیت الهی، میوه علم و بندگى

خشیت به‌عنوان کمال معرفت

خشیت الهی، که در آیه «إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ» (سوره فاطر، آیه ۲۸؛ کسانی که از بندگان خدا تنها دانایان از او می‌ترسند) به آن اشاره شده، میوه‌ای است که از پیوند علم و بندگى به بار می‌نشیند. این خشیت، نه ترسی عادی، بلکه حالتی متعالی از آگاهی و معرفت است که انسان را به مرتبه‌ای از قرب الهی می‌رساند. انسانی که از رهگذر علم به خشیت می‌رسد، به کمال وجودی دست یافته و از دیگر آفریدگان متمایز می‌گردد. این دیدگاه، علم را نه‌تنها ابزار معرفت، بلکه بذری می‌داند که در خاک بندگى کاشته شده و میوه‌ای به نام خشیت الهی به بار می‌آورد.

پرسش بنیادین: چگونه به کمال دست یابیم؟

پرسش محوری که در این مسیر پیش می‌آید، این است که انسان چگونه می‌تواند به مقام خشیت و کمال دست یابد؟ این پرسش، نه‌تنها ذهن جویندگان معرفت را به خود مشغول می‌کند، بلکه تمامی ساختارهای علمی و عملی را به چالش می‌کشد. پاسخ به این پرسش، نیازمند راهکارهایی عملی و مبتنی بر اصول قرآنی است که در سوره فاطر به روشنی بیان شده‌اند.

بخش دوم: نقد روش‌های صوری و خرافی در عرفان

انتقاد از عرفان‌های کاذب

در مسیر وصول به کمال، بسیاری از جویندگان به دام روش‌های صوری و خرافی می‌افتند. اعمالی نظیر چله‌نشینی، ریاضت‌های غیرشرعی، یا حتی باورهای عامیانه مانند ریختن آب جوش بر سر یا انجام اعمال غیرمتعارف، نه‌تنها به کمال نمی‌انجامند، بلکه انسان را از مسیر راستین منحرف می‌سازند. این روش‌ها، که گاه با نام عرفان ترویج می‌شوند، در حقیقت نمود تنبلی، ولگردی و دوری از اصول قرآنی‌اند. استاد فرزانه، با تمثیلی طنزآمیز، به شخصی اشاره می‌کنند که در حمام عمومی، زیر دوش آب جوش، به دنبال معرفت بود و گمان می‌کرد با این اعمال به ملکوت راه یافته است. این تمثیل، چونان آیینه‌ای، پوچی این روش‌ها را به تصویر می‌کشد.

توصیه به حضور در محضر اولیای الهی

در برابر این روش‌های کاذب، استاد فرزانه به حضور در محضر اولیای الهی، مانند حرم حضرت معصومه (س)، اشاره می‌کنند. این حضور، بدون نیاز به زيارت‌نامه یا روضه‌خوانی، فرصتی برای تربیت معنوی و تهذیب نفس فراهم می‌آورد. این توصیه، چونان کلیدی گشاینده، نشان می‌دهد که معرفت و کمال در سادگی و اخلاص نهفته است، نه در تشریفات و اعمال صوری.

نقد پیش‌داوری‌های نادرست

بسیاری از افراد، به دلیل شنیدن سخنان تکراری، گمان می‌کنند راه‌های کمال را می‌دانند، اما در عمل ناکام می‌مانند. این پیش‌داوری، چونان حجابی بر چشم حقیقت‌جویان، مانع از درک عمیق و عمل به اصول قرآنی می‌شود. استاد فرزانه تأکید دارند که این شکاف بین دانش نظری و عمل، ریشه بسیاری از ناکامی‌ها در مسیر کمال است.

بخش سوم: سه راهکار قرآنی برای وصول به کمال

تلاوت قرآن کریم: انس و بهره‌برداری معنوی

نخستین راهکار قرآنی، تلاوت قرآن کریم است که در آیه «إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ» (سوره فاطر، آیه ۲۹؛ کسانی که کتاب خدا را تلاوت می‌کنند) به آن اشاره شده است. تلاوت، برخلاف قرائت صوری که تنها ثواب اخروی به همراه دارد، انس و تعامل عمیق با قرآن کریم است. تلاوت، چونان گفت‌وگویی وجودی با کلام الهی، انسان را به معرفت و قرب الهی رهنمون می‌شود. استاد فرزانه، با اشاره به تلاوت معصومان، تأکید دارند که این عمل با تأمل عمیق و تأثیرپذیری از آیات همراه است، به‌گونه‌ای که گاه معصوم را به حالتی از ریتم و تحول درونی می‌رساند.

اقامه صلاة: نمازی با حضور قلب

دومین راهکار، اقامه صلاة است که در آیه «وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ» (سوره فاطر، آیه ۲۹؛ و نماز را برپا می‌دارند) بیان شده است. اقامه صلاة، فراتر از قرائت صوری نماز، نمازی است که با حضور قلب، تمرکز کامل و شرایط مناسب انجام می‌شود. استاد فرزانه، با نقد نمازهای صوری که با حواس‌پرتی، عجله یا در شرایط نامناسب (مانند جلوی تلویزیون) خوانده می‌شوند، تأکید دارند که چنین نمازهایی فاقد صفا و کمال‌اند. حدیث «مؤمن در مسجد مانند ماهی در آب است و منافق در مسجد مانند پرنده در قفس» به زیبایی این تفاوت را نشان می‌دهد. مؤمن در نماز به آرامش می‌رسد، اما منافق آن را قفسی تنگ می‌یابد.

انفاق مما رزقناهم: بخشش متناسب با رزق

سومین راهکار، انفاق مما رزقناهم است که در آیه «وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً» (سوره فاطر، آیه ۲۹؛ و از آنچه روزی‌شان کرده‌ایم، نهان و آشکار انفاق می‌کنند) آمده است. انفاق، باید متناسب با رزق و با اخلاص، چه در نهان و چه در آشکار، انجام شود. استاد فرزانه، با نقد انفاق‌های صوری و ناچیز، تأکید دارند که انفاق واقعی بخشی از رزق را به تناسب در بر می‌گیرد و از انباشت ثروت و گسترش فقر جلوگیری می‌کند.

تجارة لن تبور: تضمین الهی برای سعادت

انجام این سه عمل، به تضمین الهی «يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ» (سوره فاطر، آیه ۲۹؛ امیدوار به تجارتی‌اند که هرگز زیان نبیند) منجر می‌شود. این تجارت، که سعادت و قرب الهی را در پی دارد، قطعیت وصول به کمال را نوید می‌دهد. استاد فرزانه تأکید دارند که این سه عمل، بدون نیاز به اعمال صوری مانند ذکرهای خاص یا روزه‌های مستحبی، کافی‌اند برای رسیدن به معرفت و خشیت الهی.

بخش چهارم: الگوهای عملی بندگى

سیره آسید احمد خوانساری: اقامه صلاة با اخلاص

استاد فرزانه، با اشاره به سیره آسید احمد خوانساری، الگویی عملی از اقامه صلاة ارائه می‌دهند. این عالم برجسته، چه در نماز جماعت و چه در انفرادی، با اخلاص و ثبات عمل می‌کرد. نماز او، چونان آیینه‌ای صاف، هیچ تفاوتی در خلوت و جلوت نداشت و نشان‌دهنده حضور قلب و تمرکز کامل بود. این سیره، چونان مشعلی فروزان، راهنمای جویندگان کمال است.

تواضع و حکمت عملی

آسید احمد خوانساری، در بازار تهران، با طلبه‌ای جوان به گرمی احوال‌پرسی کرد تا به کسبه درس تواضع و احترام به طلاب بیاموزد. این رفتار، چونان نسیمی ملایم، حکمت عملی و تأثیرگذاری عالمان واقعی را نشان می‌دهد. این تواضع، نه‌تنها از مقام علمی او نکاست، بلکه بر عظمت معنوی‌اش افزود.

غم و گرفتاری عالمان

با وجود کمال و تقوا، عالمانی چون آسید احمد خوانساری گاه گرفتار غم و مشکلات مالی بودند. استاد فرزانه، با اشاره به این حالت (كان مغمومًا)، سختی‌های مسیر بندگى و تقوا را به تصویر می‌کشند. این غم، چونان سایه‌ای بر آفتاب وجود این عالمان، نشان‌دهنده دشواری‌های راه حق است.

مدیریت مالی با تقوا

آسید احمد، حتی برای مصرف شخصی از اموال شرعی، از سیدی دیگر اجازه می‌گرفت. این دقت و تقوا، چونان ستاره‌ای در آسمان عرفان واقعی، نشان‌دهنده پایبندی به اصول شرعی و اخلاقی است.

بخش پنجم: چالش‌ها و موانع در مسیر کمال

مشکلات اقامه صلاة

بسیاری از نمازها به دلیل عدم حضور قلب، پراکندگی ذهن، یا شرایط نامناسب (مانند مهر کثیف یا قبله نادرست) فاقد کمال‌اند. استاد فرزانه، با تمثیلی از «نماز ريگى»، به حالتی اشاره می‌کنند که فرد در شمارش رکعات دچار شک و سردرگمی می‌شود. این نماز، چونان کشتی‌ای بی‌لنگر، انسان را به ساحل معرفت نمی‌رساند.

سختی اقامه صلاة

اقامه صلاة، کاری دشوار و نیازمند اعصاب قوی و تمرکز بالاست. استاد فرزانه تأکید دارند که نماز، مانند ورزشی سنگین، نیازمند تعادل جسمانی و روانی است. نه گرسنگی مفرط و نه سیری بیش از حد، برای اقامه صلاة مناسب نیست.

نقد انفاق صوری

انفاق‌های صوری، مانند دادن مبالغ ناچیز بدون توجه به رزق، فاقد ارزش معنوی‌اند. استاد فرزانه، با اشاره به فقرای صوری که با سوءاستفاده (مانند ارسال پیامک برای کمک) انفاق را بی‌اثر می‌کنند، بر ضرورت انفاق آگاهانه و متناسب تأکید دارند.

چالش‌های طلاب در علم دینی

استاد فرزانه، با تعدیل انتقاد از علم دینی، به مشکلات مالی طلاب اشاره می‌کنند که گاه آن‌ها را به کارهای غیرمرتبط با درس و عبادت سوق می‌دهد. این چالش، چونان سنگی در مسیر رودخانه علم، مانع از تمرکز بر تلاوت و اقامه صلاة می‌شود. تأمین مالی طلاب، ضرورتی است که می‌تواند این موانع را برطرف سازد.

بخش ششم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

درس‌گفتار استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تمرکز بر سوره فاطر، سه راهکار بنیادین تلاوت قرآن کریم، اقامه صلاة و انفاق مما رزقناهم را به‌عنوان کلیدهای وصول به کمال انسانی و خشیت الهی معرفی می‌کند. تلاوت، چونان گفت‌وگویی عمیق با کلام الهی، انسان را به معرفت رهنمون می‌شود. اقامه صلاة، مانند پلی استوار، مؤمن را به آرامش و صفا می‌رساند. انفاق متناسب با رزق، چونان جویباری زلال، از انباشت ثروت و گسترش فقر جلوگیری می‌کند. این سه عمل، با تضمین الهی «تجارة لن تبور»، سعادت و قرب الهی را قطعی می‌سازند. نقد روش‌های صوری و خرافی، مانند چله‌نشینی و اعمال غیرشرعی، بر ضرورت بازگشت به اصول قرآنی تأکید دارد. سیره عالمان برجسته، مانند آسید احمد خوانساری، چونان مشعلی فروزان، الگویی عملی از بندگى، تواضع و تقوا ارائه می‌دهد. این نوشتار، با تبیین دقیق این اصول و چالش‌ها، راهنمای جامعی برای جویندگان کمال انسانی در پرتو قرآن کریم است.