متن درس
اقتدار معنوی انسان در پرتو آیات قرآنی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۵۰۳)
مقدمه
این نوشتار به بازخوانی و تحلیل عمیق درس‌گفتار شماره ۱۵۰۳ استاد فرزانه قدس‌سره در حوزه فلسفه اسلامی و انسان‌شناسی قرآنی می‌پردازد. محور این بررسی، تبیین جایگاه انسان در نظام خلقت با تمرکز بر مفاهیم کلیدی ملكوت، اقتدار الهی و انسانی، و رابطه انسان با موجودات متافیزیکی نظیر جن و ملائکه است. این تحلیل، با نگاهی آینده‌نگر، به پتانسیل‌های بالقوه انسان در دستیابی به مراتب متعالی وجود و تصرف در حقیقت اشیا اشاره دارد.
بخش یکم: توانمندی‌های وجودی انسان در قرآن کریم
آیات کلیدی سوره یس و اقتدار انسانی
سوره یس، به‌عنوان یکی از سوره‌های محوری قرآن کریم، دو آیه بی‌نظیر را در خود جای داده که به توانمندی‌های وجودی انسان در طول تاریخ بشریت اشاره دارند. این آیات، که محور این درس‌گفتار هستند، از ظرفیت‌های والای انسان در نظام خلقت و امکان ارتقای او در آینده سخن می‌گویند. این موضوع، در فلسفه اسلامی، به‌عنوان یکی از مباحث بنیادین انسان‌شناسی و حکمت خلقت مطرح است. انسان، به مثابه آیینه‌ای از صفات الهی، قادر است با شناخت حقیقت اشیا و تصرف در ملكوت آنها، به مراتب متعالی وجود دست یابد.
درنگ: آیات سوره یس، با تأکید بر توانمندی‌های انسان، دریچه‌ای به سوی درک عمیق جایگاه او در نظام خلقت می‌گشایند و از پتانسیل‌های بی‌کران او در آینده جهان خبر می‌دهند.
نظام احسن و رحمت الهی
یکی از شبهات بنیادین در فلسفه خلقت، سازگاری وجود عذاب و هلاکت با نظام احسن بودن عالم است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عالم، نظامی احسن است و رحمت الهی بر غضب او پیشی دارد. این دیدگاه، به هدفمندی خلقت و رحمت بی‌کران خداوند اشاره دارد که انسان را از هلاکت فراگیر مصون می‌دارد. نظام احسن، چونان باغی پربار است که هر شاخه‌اش به سوی کمال هدایت می‌شود، و انسان، به‌عنوان میوه این باغ، برای تعالی و رشد آفریده شده است.
برتری انسان در آینده
انسان در آینده، برتری وجودی خود را بیش از امروز احراز خواهد کرد، همان‌گونه که امروز نسبت به گذشته از مراتب بالاتری برخوردار است. این ارتقا، نه‌تنها در بعد مادی، بلکه در ساحت معنوی و متافیزیکی نیز رخ خواهد داد.
آیه ۸۱ سوره یس: أَوَلَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَىٰ أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ ۚ بَلَىٰ وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِيمُ
ترجمه: آیا کسی که آسمان‌ها و زمین را آفریده، قادر نیست مانند آنها را بیافریند؟ آری، و او آفریننده داناست.
این آیه، به توانایی بی‌حد الهی در آفرینش دوباره انسان‌ها با کیفیتی برتر اشاره دارد. «مثلهم» در اینجا نه به معنای مشابهت فلسفی، بلکه به ارتقای وجودی انسان در آینده دلالت می‌کند. انسان، چونان نهالی است که در آینده به درختی تنومند بدل خواهد شد، با شاخ و برگ‌هایی که آسمان معرفت را درمی‌نوردد.
بخش دوم: ملكوت و اقتدار معنوی
مفهوم ملكوت و رابطه آن با شئ
ملكوت، به معنای اقتدار معنوی، باطنی و ربوبی است که در دست خداوند قرار دارد. این مفهوم، حقیقت باطنی اشیا را نمایان می‌کند، فراتر از جنبه مادی (مُلك) آنها. ملكوت شئ، چونان روحی است که در کالبد جسم دمیده شده و حقیقت و توان آن را آشکار می‌سازد.
آیه ۸۳ سوره یس: فَسُبْحَانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ
ترجمه: پاک است آن که ملكوت هر چیز به دست اوست و به سوی او بازمی‌گردید.
ملكوت، چونان گوهری است که در صدف وجود اشیا نهفته است. انسان، با شناخت این حقیقت، می‌تواند به اقتدار معنوی دست یابد و در نظام خلقت، نقشی فعال و آگاهانه ایفا کند.
درنگ: ملكوت، حقیقت باطنی اشیاست که انسان را به سوی اقتدار معنوی و ربوبی هدایت می‌کند، و دستیابی به آن، نشانه تعالی وجودی انسان است.
امکان دسترسی انسان به ملكوت
انسان، به‌عنوان خلیفه الهی، قادر است ملكوت اشیا را در اختیار بگیرد و اقتدار معنوی کسب کند. این توانایی، به مثابه کلیدی است که درهای حقیقت را به روی او می‌گشاید، تا با تصرف در ملكوت، به مراتب متعالی وجود نائل آید. این پتانسیل، در آینده جهان به فعلیت خواهد رسید، زمانی که انسان از غفلت مادی رها شده و به سوی معرفت باطنی گام برمی‌دارد.
غرق شدن در مادیات و غفلت از ملكوت
انسان امروزی، در مادیات (مُلك) غرق شده و از ملكوت غافل مانده است. این غفلت، چونان پرده‌ای است که حقیقت وجود را از دیدگان او پنهان کرده و او را از درک باطن اشیا بازمی‌دارد. تمرکز بیش از حد بر جنبه‌های مادی، انسان را از پتانسیل‌های معنوی‌اش دور ساخته و او را در چرخه‌ای از نیازهای ظاهری گرفتار کرده است.
بخش سوم: مراحل رشد وجودی انسان
ارائة، وصول و ایصال
مسیر تعالی انسان، از سه مرحله کلیدی عبور می‌کند: ارائة، وصول و ایصال. ارائة، به معنای علم ظاهری است که در نظام آموزشی متداول یافت می‌شود. وصول، به شناخت تخته‌سنگ‌های وجودی انسان اشاره دارد که در نهاد هر فرد نهفته است. ایصال، مرحله دریافت عنایات ربوبی و ارتباط با حقیقت الهی است. این مراحل، چونان پله‌های نردبانی هستند که انسان را از خاک به افلاک می‌رسانند.
درنگ: ارائة، وصول و ایصال، سه مرحله بنیادین در مسیر اقتدار معنوی انسان‌اند که از علم ظاهری به معرفت باطنی و عنایات الهی منتهی می‌شوند.
ارتباط انسان با جن و ملائکه
انسان قادر است با موجودات متافیزیکی نظیر جن و ملائکه ارتباط برقرار کند و از ملكوت آنها بهره‌مند شود. این ارتباط، نشانه اقتدار معنوی اوست که در آینده جهان به‌صورت گسترده‌تری محقق خواهد شد. انسان، چونان پلی است که عالم ماده و عالم معنا را به هم متصل می‌کند، و با شناخت ملكوت جن و ملائکه، می‌تواند در نظام خلقت نقشی بی‌بدیل ایفا کند.
آیه ۱۱۹ سوره هود: وَلَمَلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ
ترجمه: و جهنم را از جن و انس همگی پر خواهیم کرد.
این آیه، به همزیستی جن و انس در آینده اشاره دارد، زمانی که انسان از ترس و ناآگاهی رها شده و با جن به‌صورت متعارف و نزدیک معاشرت خواهد کرد.
بخش چهارم: آینده جهان و اقتدار انسان
زندگی مشترک انسان و جن
در آینده جهان، انسان و جن به‌صورت نزدیک با یکدیگر زندگی خواهند کرد، به‌گونه‌ای که معاشرت، تدبیر و حتی وصلت میان آنها متداول خواهد شد. این همزیستی، چونان هم‌نشینی دو برادر است که در سایه معرفت و اقتدار معنوی شکل می‌گیرد.
آیه ۸۶ سوره هود: بَقِيَّةُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ
ترجمه: آنچه خدا برای شما باقی گذاشته، برایتان بهتر است، اگر مؤمن باشید.
این آیه، به نقش هدایتگر بقیة‌الله در ارتقای وجودی و معنوی انسان‌ها اشاره دارد، که خیر و برکت را برای مؤمنان به ارمغان می‌آورد.
ترس انسان از جن و رفع آن
انسان امروزی، به دلیل ناآگاهی و عدم شناخت ملكوت، از جن می‌ترسد. اما در آینده، با ارتقای وجودی و آگاهی، این ترس مرتفع خواهد شد. انسان، چونان شناگری خواهد شد که از امواج ناشناخته دریا هراسی ندارد و با اطمینان در اعماق حقیقت شناور می‌گردد.
اقتدار سلاطین جن و ملائکه
جن‌ها دارای سلاطین و گروه‌های مختلفی‌اند که انسان می‌تواند بر آنها حکم براند. همچنین، انسان قادر است با ملائکه ارتباط برقرار کرده و ملكوت آنها را در اختیار بگیرد.
آیه ۲۶ سوره آل‌عمران: قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ
ترجمه: بگو: خدایا، تو مالک مُلكی، به هر که بخواهی مُلك می‌دهی و از هر که بخواهی مُلك را می‌گیری.
این آیه، به امکان اعطای اقتدار الهی به انسان اشاره دارد، که شامل تصرف در ملكوت ملائکه نیز می‌شود.
درنگ: انسان، با تصرف در ملكوت جن و ملائکه، به اقتداری دست می‌یابد که او را در نظام خلقت به جایگاهی بی‌مانند می‌رساند.
بخش پنجم: نقش انبیا و اولیا در اقتدار معنوی
اقتدار سلیمان و نمونه‌های تاریخی
سلیمان علیه‌السلام، به دلیل تصرف در ملكوت جن و انس، نمونه‌ای برجسته از انسان مقتدر است. اقتدار او، چونان خورشیدی است که در آسمان خلقت می‌درخشد و راه را برای آیندگان روشن می‌کند.
آیه ۱۲ سوره سبأ: وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ
ترجمه: و برای سلیمان باد را [مسخر کردیم] که صبحگاهش یک ماه و شامگاهش یک ماه بود.
این آیه، به توانایی سلیمان در تصرف در ملكوت اشیا و موجودات اشاره دارد، که او را به نماد اقتدار معنوی بدل ساخته است.
ارتباط انبیا و اولیا با ملائکه
انبیا و اولیا، به دلیل معرفت والای خود، قادر بودند صدای ملائکه را بشنوند و در ملكوت آنها تصرف کنند.
آیه ۱۹ سوره آل‌عمران: فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ
ترجمه: پس فرشتگان او را ندا دادند در حالی که در محراب ایستاده و نماز می‌گزارد.
این آیه، به ارتباط مستقیم انبیا با ملائکه و دریافت ندا از آنها اشاره دارد، که نشانه‌ای از اقتدار معنوی آنهاست.
نقش ملائکه در حمایت از انسان
ملائکه، چونان سپاهیان الهی، به‌عنوان حامیان و مدافعان انسان‌ها عمل می‌کنند و در هدایت و حمایت آنها نقش دارند.
آیه ۹ سوره آل‌عمران: رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ لَا يُخْلِفُ الْمِيعَادَ
ترجمه: پروردگارا، تو مردم را برای روزی که شکی در آن نیست گرد می‌آوری، زیرا خدا وعده را خلاف نمی‌کند.
بخش ششم: معرفت و تحول ادراکی انسان
علم اسماء و دسترسی به ملكوت
علم اسماء، مقدمه‌ای برای دستیابی به ملكوت اشیاست. این علم، چونان مشعلی است که مسیر حقیقت را روشن می‌کند و انسان را به سوی شناخت باطن اشیا هدایت می‌نماید.
آیه ۳۱ سوره بقره: وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ
ترجمه: و به آدم همه نام‌ها را آموخت، سپس آنها را بر فرشتگان عرضه داشت.
این آیه، به توانایی انسان در شناخت حقیقت اشیا و تصرف در ملكوت آنها اشاره دارد، که از طریق علم اسماء محقق می‌شود.
درنگ: علم اسماء، کلید ورود به ملكوت اشیاست که انسان را به سوی معرفت و اقتدار معنوی هدایت می‌کند.
نقد فلسفه جوهر و عرض
فلسفه جوهر و عرض، به دلیل محدودیت در تبیین حقیقت اشیا، ناکارآمد است. حقیقت اشیا، در ملكوت آنها نهفته است، و انسان با گذر از این محدودیت‌ها، به درک وجودی اشیا نائل می‌آید. این نقد، چونان نسیمی است که پرده‌های کهنه را کنار می‌زند و افق‌های نوین معرفت را نمایان می‌سازد.
تحول در ادراک انسان
در آینده، انسان به جای تمرکز بر شکل و ظاهر، حقیقت و وجود اشیا را خواهد دید. این تحول ادراکی، چونان طلوع خورشیدی است که تاریکی‌های نادانی را پراکنده می‌کند و انسان را به سوی درک ملكوت هدایت می‌نماید.
بخش هفتم: نقش انقلاب ۵۷ در فهم مردم
تأثیر انقلاب در ارتقای آگاهی
انقلاب ۵۷، با باز کردن دریچه‌های فهم مردم، آنها را از تقلید کورکورانه رها کرده و به سوی آگاهی و معرفت هدایت نموده است. این تحول، چونان جریانی زلال است که خاک‌های جهل را از بستر جامعه می‌زداید و زمینه رشد معنوی را فراهم می‌آورد.
ضرورت مستندسازی علوم دینی
علوم دینی، برای پذیرش در میان نسل جدید، نیازمند مستندسازی و ارائه دلایل عقلی و منطقی است. این ضرورت، چونان بنایی است که با استدلال‌های استوار، اعتماد پژوهشگران را جلب می‌کند.
درنگ: مستندسازی علوم دینی، پلی است که معرفت دینی را به نسل‌های فهیم امروزی متصل می‌کند و از تقلید کورکورانه می‌رهاند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
این نوشتار، با تمرکز بر آیات سوره یس و تحلیل‌های عمیق استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی توانمندی‌های بی‌کران انسان در دستیابی به ملكوت اشیا و اقتدار معنوی پرداخته است. مفاهیم ملكوت، اقتدار الهی و انسانی، و رابطه انسان با جن و ملائکه، در چارچوب فلسفه اسلامی و انسان‌شناسی قرآنی تبیین شده‌اند. آیات کلیدی (یس: ۸۱ و ۸۳) از توانایی الهی در آفرینش انسان‌های برتر و امکان دسترسی انسان به ملكوت اشیا سخن می‌گویند. تأکید بر آینده جهان و ظهور انسان مقتدر در حد سلیمان و داود، همراه با نقد خرافات و تقلید کورکورانه، ضرورت تحول فکری و معنوی را آشکار می‌سازد. انقلاب ۵۷، با ارتقای فهم مردم، زمینه‌ساز این تحول بوده و علوم دینی نیازمند مستندسازی برای پذیرش نسل جدید هستند. این نوشتار، با ارائه ساختاری منظم و تفصیلی، منبعی جامع برای پژوهشگران فلسفه اسلامی و الهیات فراهم آورده و انسان را به سوی درک حقیقت وجودی و اقتدار معنوی هدایت می‌کند.
با نظارت صادق خادمی