متن درس

کتاب ظرفیت‌های متافیزیکی انسان در فلسفه اسلامی و انسان‌شناسی قرآنی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۰۸)

مقدمه

این نوشتار، بازتابی عمیق و جامع از درس‌گفتارهای استاد فرزانه در حوزه فلسفه اسلامی و انسان‌شناسی قرآنی است که با محوریت ظرفیت‌های وجودی انسان برای پیوند با عوالم متافیزیکی، از جمله ملائکه، جن، و عالم آخرت، نگاشته شده است. هدف این اثر، تبیین توانمندی‌های انسان در ارتقای معنوی و علمی، با تأکید بر ضرورت حرکت آگاهانه به سوی شناخت و ارتباط با عوالم غیرمادی است. این کتاب، با نگاهی نقادانه به محدودیت‌های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی، از جمله تأثیرات استعمار و ساده‌لوحی دینی، بر لزوم تمرین، تعهد و هدایت در مسیر وصول به حقایق متافیزیکی تأکید دارد.

بخش یکم: ظرفیت‌های وجودی انسان در مسیر تحول و تعالی

تحول انسان از ناتوانی به توانمندی

انسان، که روزگاری در کسوت ناتوانی و فقدان ابزار، در غارهای تاریک روزگار می‌گذراند، امروز با بهره‌گیری از علم و صنعت، به قله‌های اقتدار مادی دست یافته است. این تحول، نه به یک‌باره، بلکه در سایه تلاش‌های بی‌وقفه و صرف حیات طبیعی او در طول تاریخ به دست آمده است. از غارنشینی تا تسخیر کرات، این مسیر پرشکوه، گواهی بر ظرفیت عظیم انسان برای پیشرفت و تعالی است. همان‌گونه که انسان با کوشش و ممارست، از پیاده به سواره بدل گشت، می‌تواند با همان اراده و تعهد، به سوی عوالم متافیزیکی گام بردارد.

اقتدار مادی و نقش تلاش علمی

اقتدار مادی انسان، مرهون فداکاری‌ها و تحمل دشواری‌های دانشمندان و پیشگامان علم است که با تلاش لحظه‌به‌لحظه، امکانات مادی را برای بشریت فراهم آوردند. این قدرت، که از علم و صنعت سرچشمه گرفته، نشان‌دهنده توان انسان در تبدیل ناتوانی به توانایی است. این حرکت، همانند باغبانی است که با کاشت بذر و آبیاری مداوم، درختی تنومند را به بار می‌آورد.

امکان وصول به عوالم متافیزیکی

انسانی که از محدودیت‌های مادی فراتر رفته و به کرات سفر می‌کند، می‌تواند با همان اراده و تمرین، به عوالم متافیزیکی، از جمله عالم ملائکه، جن و موجودات غیرمادی، وصل شود. این وصول، نیازمند حرکتی تدریجی و آگاهانه است، همان‌گونه که پیشرفت مادی انسان در سایه تلاش و ممارست به دست آمده است. قرآن کریم، با تأکید بر امکان ارتباط با این عوالم، انسان را به سوی این مسیر متعالی دعوت می‌کند.

وَالصَّافَّاتِ صَفًّا * وَالزَّاجِرَاتِ زَجْرًا * فَالتَّالِيَاتِ ذِكْرًا
سوگند به صف‌بستگان به صف * و بازدارندگان به شدت * و خوانندگان ذکر.

این آیات از سوره صافات، بر نقش ملائکه در نظام هستی و امکان ارتباط انسان با آنها تأکید دارند.

نقد عدم تشویق به ارتباط با عوالم متافیزیکی

چرا انسان به ارتباط با ملائکه، جن و عوالم متافیزیکی تشویق نشده است؟ این پرسش، ریشه در محدودیت‌های فرهنگی و تاریخی، از جمله تأثیرات استعمار و ساده‌لوحی دینی دارد که پیوند انسان با حقایق متافیزیکی را قطع کرده است. این محدودیت‌ها، همانند دیواری بلند، مانع از دسترسی انسان به گنجینه‌های معنوی شده‌اند.

نمونه‌های تاریخی ناآگاهی و ساده‌لوحی

در گذشته، انسان‌هایی که از آتش و چگونگی بهره‌گیری از آن بی‌خبر بودند، به تدریج با کسب دانش، به تسخیر کرات دست یافتند. این پیشرفت، گواهی بر ظرفیت انسان برای یادگیری و تعالی است. با این حال، نمونه‌هایی از ناآگاهی، مانند افرادی که به دلیل عدم شناخت، ماشین را با امامزاده اشتباه می‌گرفتند و کفش‌های خود را درمی‌آوردند، نشان‌دهنده فقدان آموزش و تجربه است. این رفتارها، مانند گمگشتگان در بیابانی بی‌انتها، نتیجه نبود هدایت و آگاهی است.

نقد رفتارهای ناآگاهانه در محیط‌های مدرن

در گذشته، برخی طلاب به دلیل ناآگاهی، در مواجهه با فرش‌های گران‌قیمت، کفش‌های خود را درمی‌آوردند، گویی گناهی مرتکب می‌شوند. این رفتار، نشان‌دهنده عدم درک صحیح از موقعیت‌های اجتماعی و نیاز به آموزش است. همانند کودکی که در تاریکی از سایه خود هراس دارد، این ناآگاهی مانع از تعامل صحیح با جهان پیرامون می‌شود.

اهمیت هدایت مربی در مسیر رشد

انسان، برای طی مسیر رشد معنوی و علمی، نیازمند تقلید از مربی آگاه است، همان‌گونه که موسی علیه‌السلام از خضر بهره جست. پرهیز از ابتکارات ناآگاهانه و پیروی از هدایت مربی، مانند دنباله‌روی از ستاره‌ای درخشان در شبی تاریک، انسان را به مقصد رهنمون می‌سازد.

جمع‌بندی بخش یکم

این بخش، با تبیین ظرفیت‌های وجودی انسان، از تحول او از ناتوانی به توانمندی سخن گفت و بر امکان وصول به عوالم متافیزیکی تأکید کرد. نقد محدودیت‌های فرهنگی و تاریخی، نشان‌دهنده موانعی است که انسان را از پیوند با حقایق متافیزیکی باز داشته است. هدایت مربی و تمرین آگاهانه، کلید رهایی از این محدودیت‌ها و حرکت به سوی تعالی است.

بخش دوم: عالم آخرت و امکان وصول به آن

امکان ارتباط با عالم آخرت

ارتباط با عالم آخرت، قیامت، بهشت و جهنم، همان‌گونه که سفر به کرات ممکن شده، برای انسان دست‌یافتنی است. قرآن کریم، با اختصاص حدود دو هزار آیه به این عوالم، بر امکان و ضرورت این ارتباط تأکید دارد. این آیات، مانند نقشه‌ای دقیق، مسیر وصول به این عوالم را ترسیم می‌کنند.

لَوْ تَعْلَمُونَ الْيَقِينَ * لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ
اگر یقین بدانید، * حتماً جهنم را خواهید دید.

این آیه از سوره طور، با تأکید بر یقین، امکان مشاهده جهنم را برای انسان تأیید می‌کند.

ضرورت آمادگی و تمرین برای وصول

وصول به عوالم متافیزیکی، نیازمند مقدماتی چون تعهد، تمرین و آمادگی است. این مقدمات، مانند ابزارهای یک معمار، انسان را برای ساخت بنای وجودی خود آماده می‌سازند. بدون این آمادگی، حرکت به سوی این عوالم، مانند سفری بدون توشه است.

تفاوت انسان مؤمن در اعتقاد به عوالم متافیزیکی

تفاوت انسان مؤمن با غیرمؤمن، در اعتقاد به امکان ارتباط با عوالم متافیزیکی است. این اعتقاد، باید به عمل و تلاش برای وصول به این عوالم منجر شود، همان‌گونه که بذری که در خاک کاشته می‌شود، با آبیاری به بار می‌نشیند.

نمونه‌های تاریخی وصول به عوالم متافیزیکی

افرادی مانند زید، در محضر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، از وصول به عوالم متافیزیکی سخن گفته‌اند. این نمونه‌ها، مانند ستارگان درخشان در آسمان تاریخ، امکان عملی این ارتباط را نشان می‌دهند.

واقعیت جهنم در قرآن کریم

إِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ
آن درختی است که از ریشه جهنم می‌روید.

این آیه از سوره صافات، بر واقعیت جهنم و نزدیکی آن به انسان تأکید دارد و امکان وصول به آن را نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با استناد به آیات قرآن کریم، امکان و ضرورت ارتباط با عالم آخرت را تبیین کرد. تأکید بر آمادگی، تمرین و هدایت مربی، انسان را به سوی وصول به این عوالم رهنمون می‌سازد. نمونه‌های تاریخی، گواهی بر امکان‌پذیری این مسیر هستند.

بخش سوم: نقش علوم متافیزیکی در تعالی انسان

جایگاه شهر قم در علوم متافیزیکی

شهر قم، به دلیل عنایت الهی، می‌تواند به مرکزی برای علوم متافیزیکی در جهان تبدیل شود. این جایگاه، مانند گوهری درخشان در میان شهرها، نیازمند پرورش انسان‌های قدرتمند معنوی در حوزه‌های علمیه است.

چالش‌های پیش روی علوم متافیزیکی

چالش‌هایی مانند تمرکز بر علوم ظاهری به جای علوم متافیزیکی، مانع از شکوفایی ظرفیت‌های معنوی شده است. این مشکلات، مانند علف‌های هرز در باغی پربار، نیازمند ریشه‌کنی و اصلاح هستند.

ضرورت حرکت قبل از مرگ

وصول به عالم آخرت پیش از مرگ، ارزشی به‌مراتب بیشتر از وصول پس از مرگ دارد. این حرکت، مانند سفری زودهنگام به سوی مقصدی پرشکوه، تأثیر عمیقی بر زندگی و فرهنگ انسان دارد.

نقش ملائکه و جن در حرکت انسان

ارتباط با ملائکه و جن، مانند یافتن راهنمایی در سفری ناشناخته، حرکت به سوی عوالم متافیزیکی را تسهیل می‌کند. این ارتباط، نیازمند شناخت و تمرین برای یافتن موکل و مدبر است.

رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ * إِنَّا زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ * وَحِفْظًا مِنْ كُلِّ شَيْطَانٍ مَارِدٍ * لَا يَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلَى وَيُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جَانِبٍ * دُحُورًا وَلَهُمْ عَذَابٌ وَاصِبٌ * إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ
پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست و پروردگار مشرق‌ها * ما آسمان دنیا را به زیور ستارگان آراستیم * و آن را از هر شیطان سرکش حفظ کردیم * که به سوی ملأ اعلی گوش فرا نمی‌دهند و از هر سو رانده می‌شوند * رانده‌شده و برایشان عذابی پایدار است * مگر آنکه چیزی را به‌سرعت برباید که شهابی سوزان او را دنبال کند.

این آیات، نظام عالم را نشان می‌دهند که ملائکه و جن تحت نظارت الهی‌اند و انسان می‌تواند با آنها ارتباط برقرار کند.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تأکید بر جایگاه شهر قم و نقش علوم متافیزیکی، بر ضرورت پرورش انسان‌های قدرتمند معنوی تأکید کرد. ارتباط با ملائکه و جن، به‌عنوان تسهیل‌کننده این مسیر، نیازمند شناخت و تمرین است.

بخش چهارم: مسیرهای وجودی و نزولی-صعودی در عرفان اسلامی

تمایز مسیرهای وجودی و نزولی-صعودی

عوالم وجودی، که انسان را به سوی اسمای الهی و ذات حق هدایت می‌کنند، از عوالم نزولی-صعودی، که به برزخ و قیامت منتهی می‌شوند، متمایزند. این تمایز، مانند تفاوت میان سفری به سوی قله‌های رفیع و سفری در دشتی هموار است.

برتری اولیای کامل در حرکت به سوی ذات الهی

اولیای کامل، که به سوی ذات الهی حرکت می‌کنند، از دغدغه‌های بهشت و جهنم فارغ‌اند. این حرکت، مانند پرواز پرنده‌ای آزاد به سوی آسمان بی‌کران، نشان‌دهنده برتری مسیر وجودی است.

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمودند: نه از ترس جهنم و نه از طمع بهشت، بلکه به دلیل یافتن حقیقت الهی عمل می‌کنم.

این کلام، مانند نوری درخشان، بر اولویت عشق به ذات الهی تأکید دارد.

تفاوت انسان‌ها در مواجهه با جهنم

برخی انسان‌ها، مانند ابراهیم علیه‌السلام در آتش، در جهنم نمی‌سوزند. این افراد، به دلیل ارتباط با عوالم متافیزیکی، از تأثیرات مادی و معنوی مصون‌اند.

نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا
هرگاه پوست‌هایشان بسوزد، پوست‌های دیگری به جای آن قرار می‌دهیم.

این آیه از سوره دخان، بر شدت عذاب جهنم و تفاوت انسان‌های عادی با اولیای کامل تأکید دارد.

وقود جهنم و مسئولیت انسان

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خود و خانواده‌تان را از آتشی که سوختش مردم و سنگ‌هاست حفظ کنید.

این آیه از سوره تحریم، بر ضرورت محافظت از خود در برابر گمراهی و ارتباط با حقیقت تأکید دارد.

صراط مستقیم و مسیر اولیای انعامی

اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ * صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ
ما را به راه راست هدایت کن * راه کسانی که به آنها نعمت دادی.

این آیه از سوره فاتحه، بر اهمیت هدایت به سوی مسیر اولیای کامل تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با تمایز میان مسیرهای وجودی و نزولی-صعودی، بر برتری اولیای کامل در حرکت به سوی ذات الهی تأکید کرد. آیات قرآن کریم، این مسیر را به‌عنوان صراط مستقیم معرفی می‌کنند که انسان را به سوی کمال رهنمون می‌سازد.

بخش پنجم: نقد و بررسی موانع و ظرفیت‌های علوم متافیزیکی

نقد تمرکز علم دینی بر علوم ظاهری

علم دینی، به جای تمرکز بر علوم متافیزیکی، گاه بر علوم ظاهری مانند صرف و نحو متمرکز شده است. این تمرکز، مانند کاشتن بذر در خاکی خشک، مانع از پرورش انسان‌های قدرتمند معنوی شده است.

نقد ساده‌لوحی در باورهای دینی

برخی باورهای دینی، مانند گل‌های مصنوعی، فاقد طراوت و خاصیت‌اند. این ساده‌لوحی، مانند سایه‌ای که مانع تابش نور می‌شود، انسان را از حرکت به سوی عوالم متافیزیکی باز می‌دارد.

گفت‌وگوی اهل جهنم و مسئولیت فردی

وَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ يَتَسَاءَلُونَ * قَالُوا إِنَّكُمْ كُنْتُمْ تَأْتُونَنَا عَنِ الْيَمِينِ * قَالُوا بَلْ لَمْ تَكُونُوا مُؤْمِنِينَ * وَمَا كَانَ لَنَا عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ بَلْ كُنْتُمْ قَوْمًا طَاغِينَ
و برخی به برخی دیگر روی آورند و از یکدیگر پرس‌وجو کنند * گویند: شما از جانب راست بر ما وارد می‌شدید * گویند: خیر، شما خود مؤمن نبودید * و ما بر شما تسلطی نداشتیم، بلکه خود قومی طغیانگر بودید.

این آیات از سوره صافات، بر مسئولیت فردی انسان در برابر گمراهی تأکید دارند.

پاداش مخلصان در بهشت

إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ * أُولَٰئِكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ * فَوَاكِهُ وَهُمْ مُكْرَمُونَ * فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ * عَلَىٰ سُرُرٍ مُتَقَابِلِينَ * يُطَافُ عَلَيْهِمْ بِكَأْسٍ مِنْ مَعِينٍ * بَيْضَاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ * لَا فِيهَا غَوْلٌ وَلَا هُمْ عَنْهَا يُنْزَفُونَ * وَعِنْدَهُمْ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ عِينٌ * كَأَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ
مگر بندگان مخلص خدا * آنان را رزقی معین است * میوه‌ها، و ایشان گرامی‌ داشته‌شدگان‌اند * در باغ‌های پرنعمت * بر تخت‌هایی روبه‌روی یکدیگر * بر آنان جامی از شراب زلال گردانده می‌شود * سفید و لذت‌بخش برای نوشندگان * در آن نه زیانی است و نه مست می‌شوند * و نزدشان زیبارویان چشم‌فروبسته‌اند * گویی تخم‌مرغ‌های پوشیده‌اند.

این آیات، پاداش مخلصان را در بهشت توصیف می‌کنند که نتیجه اخلاص و ارتباط با عوالم متافیزیکی است.

نقد تاریخی محدودیت‌های علوم متافیزیکی

در گذشته، محدودیت‌های تاریخی و اجتماعی، مانند فشارهای استعماری، مانع از نشر علوم متافیزیکی شده بود. علمایی مانند ابن‌سینا، صدرا و کلینی، با وجود وصول به این عوالم، به دلیل شرایط زمانه، نتوانستند این علوم را علنی کنند. این محدودیت‌ها، مانند قفسی آهنین، مانع از پرواز اندیشه‌های متعالی شدند.

نقش انقلاب ۵۷ در احیای علوم متافیزیکی

انقلاب ۵۷، با باز کردن فضا برای بحث درباره علوم متافیزیکی، بستری برای احیای این علوم فراهم کرد. این تحول، مانند گشایش دروازه‌ای به سوی باغی پربار، امکان ترویج علوم معنوی را فراهم آورده است.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با نقد موانع تاریخی و تمرکز نادرست علم دینی، بر ضرورت احیای علوم متافیزیکی تأکید کرد. انقلاب ۵۷، با فراهم آوردن بستر مناسب، راه را برای ترویج این علوم هموار کرده است.

بخش ششم: عرفان شیعی و جایگاه آن در جهان

ویژگی‌های عرفان شیعی

عرفان شیعی، با تکیه بر ولایت اهل بیت علیهم‌السلام، منطقی، علمی و مستند است و می‌تواند جهان را متحول کند. این عرفان، مانند نوری که از مشکات الهی ساطع می‌شود، راهنمای انسان به سوی حقیقت است.

نقد عرفان غیرشیعی

برخی عرفا، به دلیل فقدان مربی آگاه، دچار اشتباهاتی شده‌اند. این اشتباهات، مانند گمگشتگی در مسیری پرپیچ‌وخم، نتیجه نبود هدایت صحیح است.

ضرورت نشر عرفان شیعی

نشر عرفان شیعی، نیازمند تلاش جمعی و امکانات است. این تلاش، مانند کاشت بذری در خاک حاصلخیز، می‌تواند شیعه را به‌عنوان مرجع علمی و معنوی در جهان معرفی کند.

جمع‌بندی بخش ششم

این بخش، با تبیین ویژگی‌های عرفان شیعی، بر ضرورت نشر آن تأکید کرد. عرفان شیعی، با منطق و استناد به ولایت اهل بیت، می‌تواند راهگشای تحول جهانی باشد.

نتیجه‌گیری کلی

این کتاب، با تبیین ظرفیت‌های متافیزیکی انسان در فلسفه اسلامی و انسان‌شناسی قرآنی، بر امکان و ضرورت ارتباط با عوالم ملائکه، جن و آخرت تأکید کرد. آیات قرآن کریم، به‌عنوان چراغی روشنگر، این مسیر را ترسیم می‌کنند. محدودیت‌های تاریخی و فرهنگی، مانند دیوارهایی بلند، مانع از این ارتباط شده‌اند، اما انقلاب ۵۷، بستری برای احیای این علوم فراهم آورده است. عرفان شیعی، با تکیه بر ولایت اهل بیت، می‌تواند انسان را به سوی ذات الهی رهنمون سازد و جهان را متحول کند.