متن درس

کاوشی در معرفت‌شناسی قرآنی: بازخوانی مفهوم علم در قرآن کریم

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۶۱)

مقدمه: قرآن کریم، سرچشمه معرفت و دانش

قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راهنمای بشر به سوی حقیقت و معرفت است. این کتاب الهی، نه‌تنها منبعی برای هدایت معنوی، بلکه گنجینه‌ای بی‌مانند از علوم و دانش‌های گوناگون است که از زیبایی‌شناسی و مهندسی تا علوم تجربی و غریبه را در بر می‌گیرد. استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در درس‌گفتار شماره ۱۵۶۱، با نگاهی ژرف به جایگاه علم در قرآن کریم، بر ضرورت بازگشت به این منبع عظیم معرفتی تأکید ورزیده‌اند. ایشان با نقدی عالمانه بر وضعیت کنونی علم دینی، به‌ویژه در حوزه‌های علمیه، از مهجوریت قرآن کریم سخن گفته و راهکارهایی برای احیای جایگاه آن به‌عنوان محور معرفت دینی ارائه کرده‌اند.

بخش نخست: جامعیت علم در قرآن کریم

تنوع و گستردگی مفهوم علم

قرآن کریم، چونان دریایی بی‌کران، مفاهیم علمی را در خود جای داده است. این کتاب آسمانی، با بیش از ۷۸۰ مورد اشاره به واژه «علم»، ۷۳ مورد «عالم» و ۲۱ مورد «اعلان»، در مجموع ۸۷۲ واژه مرتبط با دانش را در بر دارد. این گستردگی واژگانی، نشان از غنای معرفت‌شناختی قرآن کریم دارد که نه‌تنها به علم الهی، بلکه به علوم تجربی، زیبایی‌شناسی، مهندسی و حتی علوم غریبه مانند رمل و اسطرلاب اشاره می‌کند. آیه شریفه لَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ (هیچ تر و خشکی نیست مگر اینکه در کتابی روشن است) گواهی بر این جامعیت است. این آیه، قرآن کریم را چونان کتابی معرفی می‌کند که همه علوم و فنون را در خود جای داده، از دانش‌های ملموس تا معارف باطنی.

این تنوع، قرآن کریم را به گنجینه‌ای بی‌همتا تبدیل کرده که می‌تواند محور تولید دانش در حوزه‌های گوناگون باشد. اما بهره‌گیری از این گنجینه، نیازمند رویکردی علمی و تخصصی است که فراتر از قرائت ظاهری آیات باشد. استاد فرزانه، با اشاره به این ظرفیت عظیم، بر ضرورت بازنگری در روش‌های مطالعه قرآن کریم تأکید دارند.

مقایسه علم با دیگر مفاهیم معرفتی

در قرآن کریم، علم از مفاهیمی چون «روئت»، «نظر»، «عقل» و «اولوالالباب» متمایز است. روئت، به معنای دیدن ظاهری، ۲۹۱ مورد در قرآن کریم آمده، در حالی که «نظر» با ۱۲۹ مورد، به تأمل و دقت اشاره دارد. «عقل» و «اولوالالباب» نیز به ترتیب به محتوای معرفتی و معرفت مضاعف دلالت دارند. اما علم، با ۷۸۰ مورد، از نظر کمیت و کیفیت، جایگاهی والا دارد. این تمایز، نشان‌دهنده نقش محوری علم در نظام معرفتی قرآن کریم است، که چونان ستاره‌ای درخشان، دیگر مفاهیم را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

تنوع صیغه‌های علم

قرآن کریم، با بهره‌گیری از صیغه‌های گوناگون واژه علم، مانند عَلِمَ، عَلَّمْتُ، تَعْلَمُونَ (۵۶ مورد)، يَعْلَمُ (۹۳ مورد)، يَعْلَمُونَ (۸۵ مورد) و أَعْلَمُ (۴۹ مورد)، غنای زبانی بی‌مانندی را به نمایش می‌گذارد. صفت عَلِيمٌ نیز، با ۱۴۰ مورد، به‌ویژه در آیاتی چون وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ (و خدا به ستمگران داناست)، به علم ذاتی الهی اشاره دارد. تنها در موارد نادری، مانند سخنان فرعون درباره ساحری که او را عليم خواند، این صفت به غیر خدا اطلاق شده است. این تنوع صیغه‌ها، چونان نغمه‌های گوناگون یک سمفونی، زیبایی و پیچیدگی زبان قرآن کریم را نشان می‌دهد.

استاد فرزانه تأکید دارند که شمارش دقیق این صیغه‌ها و تحلیل کاربرد آن‌ها، گامی اساسی در شناخت علوم قرآنی است. این کار، نیازمند پژوهشی داده‌محور است که می‌تواند الگوهای زبانی و معنایی قرآن کریم را آشکار سازد.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست، به جامعیت و تنوع مفهوم علم در قرآن کریم پرداخت. این کتاب الهی، با گستردگی واژگان و صیغه‌های مرتبط با علم، منبعی بی‌نظیر برای تولید دانش در حوزه‌های گوناگون است. تمایز علم از دیگر مفاهیم معرفتی و تنوع صیغه‌های آن، نشان‌دهنده غنای زبانی و معرفتی قرآن کریم است. با این حال، بهره‌گیری از این ظرفیت، نیازمند رویکردی علمی و تخصصی است که فراتر از روش‌های سنتی باشد. استاد فرزانه، با تأکید بر این نکته، راه را برای بازنگری در مطالعه قرآن کریم هموار می‌سازند.

بخش دوم: مهجوریت قرآن کریم و تأثیر روایات

حذف عترت و تأثیر آن بر سنت

استاد فرزانه، با تأسف، به حذف عترت به دست دشمنان اسلام اشاره دارند. معصومین علیهم‌السلام، که چونان نگهبانان حقیقت، مفسران اصلی قرآن کریم بودند، یا مسموم شدند یا به شهادت رسیدند. این فاجعه، به تضعیف سنت و مهجوریت قرآن کریم انجامید. پس از معصومین، دو منبع اصلی، یعنی قرآن کریم و سنت، برای امت اسلامی باقی ماند. اما تمرکز بیش از حد بر سنت، به‌ویژه در قالب روایات، راه را بر بهره‌گیری از قرآن کریم بست.

ریشه‌های سنت و محدودیت‌های تدوین روایات

سنت، به‌ویژه در قالب کتب اربعه (آثار شیخ طوسی، کلینی و صدوق)، پس از عصر معصومین شکل گرفت. این کتب، که از منابع اصلی روایات شیعی‌اند، در زمانی تدوین شدند که معصومین حضور نداشتند. فقدان امکانات نوشتاری، مانند کاغذ و قلم، و فشار دشمنان، روایات را به ثبت شفاهی یا بر پوست و استخوان محدود کرد. این شرایط، به مشکلات سندی و محتوایی روایات انجامید، به‌گونه‌ای که هیچ روایتی از خطاهای نسخه‌ای، واژگانی یا سندی مصون نماند. استاد فرزانه تأکید دارند که این محدودیت‌ها، اثر قرآن کریم را خنثی کرد و آن را به حاشیه راند.

به عنوان نمونه، روایات از افرادی نقل شده‌اند که معصومین را ندیده‌اند. این امر، اعتبار روایات را کاهش داده و احتمال تحریف را افزایش داده است. در مقابل، قرآن کریم، به دلیل حفاظت الهی، از تحریف مصون مانده است. آیه شریفه إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (ما خود ذکر را نازل کردیم و ما نگهبان آنیم) بر این حفاظت تأکید دارد.

مهجوریت قرآن کریم به دلیل تمرکز بر روایات

تمرکز بیش از حد بر روایات، به‌ویژه در حوزه‌های فقه، رجال و عرفان، قرآن کریم را به کتابی فانتزی و غیرمرجع تبدیل کرد. این کتاب الهی، که چونان خورشیدی درخشان، می‌توانست محور معرفت دینی باشد، به حاشیه رانده شد و جای خود را به روایاتی داد که خود از مشکلات سندی رنج می‌برند. استاد فرزانه، با نقدی عالمانه، به این انحراف اشاره دارند و تأکید می‌کنند که علم دینی، به جای بهره‌گیری از قرآن کریم، در دام روایات گرفتار شد.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، به بررسی مهجوریت قرآن کریم در سایه تمرکز بر روایات پرداخت. حذف عترت، محدودیت‌های تدوین روایات و مشکلات سندی آن‌ها، به تضعیف جایگاه قرآن کریم انجامید. این کتاب الهی، که منبعی بی‌نظیر برای معرفت دینی است، به دلیل اولویت‌بندی نادرست در علم دینی، از محوریت خارج شد. استاد فرزانه، با نقدی عمیق، بر ضرورت بازگشت به قرآن کریم به‌عنوان محور اصلی معرفت تأکید دارند.

بخش سوم: ضعف‌های آموزشی در علم دینی

ناتوانی در قرائت قرآن کریم

استاد فرزانه، با تأسف، به ناتوانی علمای دینی در قرائت صحیح قرآن کریم اشاره دارند. تا پیش از تحولات معاصر، بسیاری از طلاب و حتی معلمان، توانایی قرائت روان و صحیح آیات را نداشتند. به عنوان نمونه، در نگارش عبارت كَفَىٰ بِالْمَوْتِ وَاعِظًا (مرگ به‌عنوان پنددهنده کافی است)، برخی معلمان «كَفَىٰ» را با «كَفَا» اشتباه گرفتند. این خطاها، نشانه‌ای از ضعف عمیق در آموزش قرآنی است که ریشه در دوری از قرآن کریم دارد.

این ضعف، حتی در دوران معاصر نیز ادامه دارد. کمتر کسی در میان طلاب به قرائت مستمر قرآن کریم، مانند یک جزء یا حزب روزانه، پایبند است. این فقدان فرهنگ قرائت، مانع از بهره‌گیری از ظرفیت‌های معرفتی قرآن کریم شده و آن را به کتابی تزئینی تقلیل داده است.

نظام آموزشی پیشنهادی برای قرآن کریم

استاد فرزانه، نظامی آموزشی برای مطالعه قرآن کریم پیشنهاد می‌کنند که شامل مراحل قرائت، لغت، اصطلاح، ادبیات، ترجمه و علوم است. این نظام، چونان پلی استوار، می‌تواند طلاب را از قرائت ابتدایی به فهم عمیق علوم قرآنی رهنمون سازد. اما این نظام، به دلیل تمرکز علم دینی بر روایات، هرگز به‌طور کامل اجرا نشد. این امر، به از دست رفتن فرصت‌های معرفتی قرآن کریم انجامید.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، به ضعف‌های آموزشی در علم دینی و ناتوانی در قرائت صحیح قرآن کریم پرداخت. این ضعف‌ها، ریشه در اولویت‌بندی نادرست و دوری از قرآن کریم دارد. نظام آموزشی پیشنهادی استاد فرزانه، راهکاری برای احیای جایگاه قرآن کریم در علم دینی است که نیازمند بازنگری ساختاری در نظام‌های آموزشی است.

بخش چهارم: ضرورت تحول علمی در مطالعه قرآن کریم

نیاز به آزمایشگاه‌های علمی

استاد فرزانه تأکید دارند که استخراج علوم قرآنی، نیازمند آزمایشگاه‌های علمی، تحقیقات دقیق و تخصص‌های گوناگون است. قرآن کریم، چونان معدنی غنی، علوم متنوعی از زیبایی‌شناسی و خط‌شناسی تا مهندسی، فیزیک و شیمی را در خود جای داده است. اما بهره‌گیری از این علوم، نیازمند رویکردی علمی و آزمایشگاهی است که فراتر از روش‌های سنتی باشد.

همکاری با دانشمندان جهانی

برای کشف علوم قرآنی، همکاری با دانشمندان جهانی در حوزه‌های مختلف ضروری است. استاد فرزانه، با تمثیلی زیبا، حوزه‌های علمیه را به تیمی تشبیه می‌کنند که برای موفقیت در میدان علم، باید از تخصص‌های جهانی بهره گیرد، همان‌گونه که در ورزش، از مربیان و بازیکنان بین‌المللی استفاده می‌شود. این همکاری، می‌تواند قرآن کریم را به منبعی جهانی برای تولید دانش تبدیل کند.

نقد خودبسندگی علم دینی نیز در این راستا مطرح می‌شود. ادعای خودبسندگی، چونان دیواری بلند، مانع از بهره‌گیری از دانشمندان جهانی شده و علم دینی را در تنگنای روش‌های سنتی گرفتار کرده است.

زیبایی‌شناسی و ترتیبات قرآنی

قرآن کریم، با ترتیبات زیبایی‌شناختی و محتوایی خود، چونان تابلویی نفیس، شگفتی می‌آفریند. ذیل آیات، رأس آیات و کدهای آیات، نشان‌دهنده نظمی بی‌نظیر است که نیازمند تحلیل تخصصی است. به عنوان مثال، در خط‌شناسی، هر حرف با دقت نقطه‌ای بررسی می‌شود، همان‌گونه که در هندسه و ریاضیات، نظم و دقت حاکم است. این زیبایی‌ها، قرآن کریم را به منبعی بی‌همتا برای مطالعه علمی تبدیل کرده است.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، بر ضرورت تحول علمی در مطالعه قرآن کریم تأکید کرد. آزمایشگاه‌های علمی، همکاری با دانشمندان جهانی و تحلیل تخصصی ترتیبات قرآنی، راهکارهایی برای احیای جایگاه قرآن کریم به‌عنوان منبعی جامع برای تولید دانش هستند. نقد خودبسندگی علم دینی، نشان‌دهنده نیاز به گشایش درهای علم دینی به سوی تخصص‌های جهانی است.

بخش پنجم: دفاع از قرآن کریم و پاسخ به شبهات

تحریف‌ناپذیری قرآن کریم

قرآن کریم، به دلیل حفاظت الهی، از تحریف مصون است. آیه شریفه إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (ما خود ذکر را نازل کردیم و ما نگهبان آنیم) گواهی بر این مدعاست. با این حال، استاد فرزانه به مشکلات جزئی نگارشی، مانند خطاهای ناشی از ثبت بر پوست و استخوان، اشاره دارند. این مشکلات، به محتوای اصلی قرآن کریم آسیبی نرسانده‌اند، اما پنهان‌کاری آن‌ها به اتهامات بیشتر منجر شده است.

شفافیت در مواجهه با شبهات

استاد فرزانه، با تمثیلی از فردی که به زندان افتاده و اتهامات گوناگونی به او نسبت داده شده، تأکید دارند که پنهان‌کاری مشکلات قرآنی، به اتهامات بیشتر منجر می‌شود. باید با شفافیت و روش‌های علمی، از محتوای قرآن کریم دفاع کرد و اشکالات جزئی را پذیرفت. این رویکرد، چونان سپری استوار، اعتماد به قرآن کریم را تقویت می‌کند.

جمع‌بندی بخش پنجم

بخش پنجم، به دفاع از تحریف‌ناپذیری قرآن کریم و ضرورت شفافیت در مواجهه با شبهات پرداخت. حفاظت الهی، قرآن کریم را از تحریف مصون داشته، اما پذیرش مشکلات جزئی و پاسخ علمی به شبهات، راهی برای تقویت اعتماد به این کتاب الهی است.

نتیجه‌گیری: احیای جایگاه قرآن کریم در علم دینی

درس‌گفتار استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، چونان ندایی بیدارگر، ضرورت بازگشت به قرآن کریم را به‌عنوان محور معرفت دینی گوشزد می‌کند. این کتاب الهی، با جامعیت علمی و تنوع واژگانی، منبعی بی‌نظیر برای تولید دانش در حوزه‌های گوناگون است. اما مهجوریت آن در علم دینی، به دلیل تمرکز بر روایات و ضعف‌های آموزشی، مانع از بهره‌گیری از این ظرفیت شده است. پیشنهادهایی چون ایجاد آزمایشگاه‌های علمی، همکاری با دانشمندان جهانی و تحلیل تخصصی آیات، راهکارهایی برای احیای جایگاه قرآن کریم هستند. دعای اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ (خداوندا بر محمد و آل محمد درود فرست) در پایان درس‌گفتار، آرمان تحول علمی در علم دینی را نشان می‌دهد. باشد که این اثر، گامی در راستای این آرمان والا باشد.