متن درس

کاوش در معرفت و قدرت: تبیین فلسفی و قرآنی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۵۶۵)

دیباچه: درآمدی بر فلسفه قدرت و علم در قرآن کریم

شناخت انسان، به‌سان دریایی ژرف و بی‌کران، در آیینه قرآن کریم بازتابی شگرف یافته است. این کتاب آسمانی، با نگاهی عمیق به ماهیت وجودی انسان، او را نه‌تنها موجودی مادی که در بازارهای زندگی گام می‌زند، بلکه مخلوقی متعالی معرفی می‌کند که با دو بال قدرت علمی و عملی، توانایی صعود به قله‌های معرفت و کمال را داراست. درس‌گفتار شماره ۱۵۶۵، ارائه‌شده توسط استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوشی عمیق در این دو مفهوم بنیادین، یعنی قدرت و علم، می‌پردازد و با تکیه بر آیات قرآن کریم، پارادوکس معرفتی انسان، موانع رشد او، و ضرورت آینده‌نگری در علوم دینی را بررسی می‌کند.

بخش نخست: انسان و افق‌های قدرت

شناخت انسان: فراتر از ماده

انسان، در نگاه قرآن کریم، موجودی است که هویتش فراتر از نیازهای مادی و روزمره تعریف می‌شود. آیه شریفه يَأْكُلُ وَيَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ (سوره فرقان، آیه ۷؛ ترجمه: می‌خورد و در بازارها راه می‌رود) اگرچه به ظاهر به ساحت مادی انسان اشاره دارد، اما استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزند که انسان، موجودی است با ظرفیت‌های متعالی که قدرت او در دو ساحت علمی و عملی تجلی می‌یابد. این قدرت، همانند دو بال است که انسان را از خاک به سوی افلاک رهنمون می‌سازد. قدرت علمی، توانایی درک حقیقت خدا و آخرت را به انسان می‌بخشد، در حالی که قدرت عملی، او را قادر می‌سازد تا قامت قیامت را در دنیا و آخرت برپا کند.

مراتب قدرت: از دنیا تا آخرت

قدرت انسانی، به‌سان نردبانی است که از زمین به سوی آسمان‌ها امتداد می‌یابد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این قدرت، مراتبی دارد که انسان را از دنیا به برزخ و قیامت رهنمون می‌سازد. انسان می‌تواند پیش از مرگ، با بهره‌گیری از قدرت علمی و عملی، به مراتب متعالی وجود دست یابد. این دیدگاه، انسان را به مثابه مسافری معرفی می‌کند که در مسیر رشد، پیش از مرگ به قیامت می‌رسد و پس از آن، با قدرتی افزون‌تر در برزخ و قیامت حضور می‌یابد. این تحول وجودی، انسان را از موجودی دنیوی به موجودی متعالی بدل می‌سازد که با هوش و درایتی بی‌مانند، حقیقت هستی را ادراک می‌کند.

تحول معرفتی در آخرت

استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی بدیع، معرفت انسان در دنیا را به لامپ‌های خاموش تشبیه می‌کنند که با مرگ، روشن می‌شوند. این روشنایی، به بیداری کامل انسان در آخرت اشاره دارد، جایی که «لامپ‌های» معرفتی او، از حس و عقل تا شهود، به تمامی روشن می‌گردند. در دنیا، محدودیت‌های مادی و نفسانی، این لامپ‌ها را خاموش نگه می‌دارد، اما با مرگ، انسان به ادراکی ژرف‌تر دست می‌یابد. این تمثیل، همانند چراغی است که در تاریکی دنیا خاموش است، اما در سپیده‌دم آخرت، نورافشانی می‌کند.

بخش دوم: علم و معرفت در قرآن کریم

دامنه گسترده علم در قرآن

علم در قرآن کریم، به‌سان اقیانوسی بی‌کران است که هر موج آن، لایه‌ای از معرفت را به ساحل وجود انسان می‌رساند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزند که این گستردگی، نیازمند بررسی منظم و پیوسته است تا چیدمان علمی آن آشکار شود. قرآن کریم، با ۷۸۰ آیه درباره علم، ۴۲۰ آیه درباره رویت و نظر، ۶۸ آیه درباره ظن، و ۴۹ آیه درباره عقل، نقشه‌ای جامع از معرفت انسانی ارائه می‌دهد. این آمار، به مثابه ستارگان آسمان معرفت است که هر یک، نوری خاص بر مسیر انسان می‌افشانند.

پارادوکس معرفتی انسان

یکی از ویژگی‌های برجسته قرآن کریم در تبیین علم، پارادوکس معرفتی انسان است. خداوند در آیات متعدد، انسان را به‌گونه‌ای خطاب می‌کند که هم می‌داند و هم نمی‌داند. برای نمونه، آیه شریفه فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ (سوره سجده، آیه ۱۷؛ ترجمه: هیچ کس نمی‌داند چه چیزی از شادی چشم‌ها برایشان نهفته شده است) به نادانی انسان در برابر نعمت‌های الهی اشاره دارد، در حالی که آیه عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا أَحْضَرَتْ (سوره تکویر، آیه ۱۴؛ ترجمه: هر کس بداند چه چیزی آماده کرده است) از آگاهی انسان در بهشت سخن می‌گوید. این پارادوکس، به‌سان آینه‌ای است که دو روی وجود انسان را بازتاب می‌دهد: نادانی در برابر عظمت الهی و آگاهی در مسیر کمال.

علم الهی و پیامبران

علم الهی، به‌سان خورشیدی است که نورش بر پیامبران تابیده و آنان را به منبعی متعالی برای هدایت بشر بدل ساخته است. آیه إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ (سوره بقره، آیه ۳۰؛ ترجمه: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید) برتری علم الهی را نشان می‌دهد، در حالی که آیه أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ (سوره اعراف، آیه ۶۲؛ ترجمه: از خدا چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید) به علم متعالی پیامبران اشاره دارد. این علم، همانند چشمه‌ای زلال است که از سرچشمه وحی سیراب می‌شود و انسان را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.

نقش تقوا در کسب علم

استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به آیه وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ (سوره بقره، آیه ۲۸۲؛ ترجمه: از خدا بترسید و خدا به شما می‌آموزد) تأکید می‌ورزند که تقوا، کلید ورود به مدرسه الهی است. علم بدون تقوا، به‌سان شمشیری است که در دست ناآگاه، به جای دفاع، به ویرانی می‌انجامد. این آیه، به انسان می‌آموزد که با پاکیزه ساختن دل، می‌توان به علم الهی دست یافت، گویی خداوند خود معلم مستقیم او می‌شود.

بخش سوم: آینده‌نگری و تحول در علوم دینی

نقد گذشته‌محوری در علوم دینی

استاد فرزانه قدس‌سره با نقدی عمیق، گذشته‌محوری در علوم دینی را مانعی برای رشد معرفتی می‌دانند. این رویکرد، به‌سان درختی است که ریشه در خاک گذشته دارد، اما شاخه‌هایش به سوی آسمان آینده نمی‌روید. علوم دینی، به جای تمرکز بر تاریخ و مفاهیم انتزاعی، باید به تولید علم کاربردی و آینده‌نگر بپردازند. این نقد، نه به معنای نفی ارزش‌های گذشته، بلکه دعوتی است به بازاندیشی در روش‌های تولید علم، تا علوم دینی به جای انفعال در برابر چالش‌های زمان، پیشگام در حل آن‌ها باشند.

آینده‌نگری: ضرورتی قرآنی

قرآن کریم، با آیاتی چون لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (سوره انعام، آیه ۶۷؛ ترجمه: هر خبری جایگاهی دارد و به‌زودی خواهید دانست)، به آینده‌نگری دعوت می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزند که علوم دینی باید از گذشته درس گیرند، اما به آینده نگرند. این آینده‌نگری، به‌سان ستاره‌ای است که در شب تاریک، راه را به سوی مقصد روشن می‌سازد. معصومین علیهم‌السلام، با پیش‌بینی مغیبات و آینده، الگویی برای این رویکرد ارائه کرده‌اند.

کشف علوم و اشیای ناشناخته

استاد فرزانه قدس‌سره پیشنهاد می‌کنند که علوم دینی باید به کشف علوم و موجودات ناشناخته بپردازند. این پیشنهاد، به‌سان دعوتی است به کاوش در معدنی که هنوز گوهرهای آن استخراج نشده است. علوم دینی باید با رویکردی آزمایشگاهی، به تولید دانشی بپردازند که نه‌تنها به نیازهای کنونی پاسخ دهد، بلکه آینده را نیز پیش‌بینی کند. این رویکرد، نیازمند پیوند علم و صنعت، رویت و نظر، و بهره‌گیری از دو سیستم دل و عقل است.

نقش منجمین و نوابغ

استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به منجمین، که با تکیه بر ریاضیات و هوش، آینده را پیش‌بینی می‌کنند، بر امکان آینده‌نگری علمی تأکید می‌ورزند. این پیش‌بینی‌ها، به‌سان نقشه‌ای است که مسیر آینده را پیش روی انسان ترسیم می‌کند. اگر منجمین با عقل و هوش، آینده را پیش‌بینی می‌کنند، علوم دینی نیز می‌توانند با تکیه بر رویت و نظر، به کشف مغیبات و علوم ناشناخته بپردازند.

بخش چهارم: موانع رشد معرفتی و راه‌های برون‌رفت

موانع رشد: ظلم، کفر و شرک

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزند که ظلم، کفر و شرک، به‌سان ابرهایی تیره، نور معرفت را در دل انسان خاموش می‌کنند. این موانع، لامپ‌های معرفتی انسان را از کار می‌اندازند و او را در تاریکی جهل فرو می‌برند. در آخرت، انسانی که گرفتار این موانع است، تنها «لامپ‌های عذاب» را روشن می‌بیند، گویی تنها حقیقت باقی‌مانده برای او، رنج و حسرت است.

نقش وحی و عقل در رشد

رشد انسانی، از دو مسیر رویت (دل و وحی) و نظر (عقل و هوش) محقق می‌شود. این دو مسیر، به‌سان دو رودخانه‌اند که به دریای معرفت می‌ریزند. رویت، با تکیه بر وحی و شهود، انسان را به سوی حقیقت الهی هدایت می‌کند، در حالی که نظر، با بهره‌گیری از عقل و هوش، به کشف علوم و پیش‌بینی آینده می‌انجامد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزند که علوم دینی باید این دو مسیر را در هم آمیزند تا به تولید دانشی پویا و آینده‌نگر منجر شوند.

توصیه‌های معصومین

معصومین علیهم‌السلام، به‌سان ستارگان هدایت، راه آینده‌نگری را به انسان نشان داده‌اند. حدیث منسوب به امام حسن علیه‌السلام، که می‌فرماید: «برای دنیا چنان باش که گویی همیشه زنده‌ای و برای آخرت چنان که گویی فردا می‌میری»، به تعادل بین دنیا و آخرت و ضرورت آینده‌نگری اشاره دارد. این حدیث، به‌سان مشعلی است که مسیر زندگی متعادل را روشن می‌سازد.

بخش پنجم: قرآن کریم و مغیبات

قرآن کریم: منبعی برای آینده‌نگری

قرآن کریم، با آیاتی چون لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (سوره انعام، آیه ۶۷؛ ترجمه: هر خبری جایگاهی دارد و به‌زودی خواهید دانست)، منبعی بی‌بدیل برای آینده‌نگری است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزند که این آیات، به انسان می‌آموزند که آینده را نه‌تنها پیش‌بینی کند، بلکه با علم و تقوا، آن را بسازد. قرآن کریم، به‌سان کتابی است که نه‌تنها گذشته را روایت می‌کند، بلکه آینده را نیز پیش روی انسان می‌گشاید.

نقش حافظین الهی

آیه إِنْ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ كِرَامًا كَاتِبِينَ (سوره انفطار، آیه ۱۰-۱۱؛ ترجمه: بر شما نگهبانانی هستند، گرامی و نویسندگان) به وجود حافظین الهی اشاره دارد که نه‌تنها اعمال انسان را ثبت می‌کنند، بلکه در مسیر رشد او یاری‌رسانند. این حافظین، به‌سان باغبانانی هستند که از نهال وجود انسان مراقبت می‌کنند تا به درختی پربار بدل شود.

جمع‌بندی بخش

بخش پنجم، با تأکید بر آینده‌نگری قرآنی و نقش حافظین الهی، انسان را به تأمل در ظرفیت‌های معرفتی‌اش دعوت می‌کند. قرآن کریم، به‌سان مشعلی است که مسیر آینده را روشن می‌سازد و انسان را به سوی کشف علوم ناشناخته و مغیبات هدایت می‌کند.

جمع‌بندی: به سوی افق‌های نوین معرفت

درس‌گفتار شماره ۱۵۶۵، ارائه‌شده توسط استاد فرزانه قدس‌سره، نقشه‌ای جامع از قدرت و علم در نظام قرآنی ارائه می‌دهد. انسان، با دو بال قدرت علمی و عملی، توانایی صعود به مراتب متعالی وجود را داراست. قرآن کریم، با آیاتی چون وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ و لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ، به نقش تقوا و آینده‌نگری در کسب علم تأکید دارد. موانعی چون ظلم و کفر، نور معرفت را خاموش می‌کنند، اما با رویت و نظر، انسان می‌تواند به کشف علوم ناشناخته بپردازد. علوم دینی، برای پاسخگویی به نیازهای زمان، باید به جای گذشته‌محوری، به آینده‌نگری و تولید دانش کاربردی روی آورند. این نوشتار، به‌سان پلی است که انسان را از خاک دنیا به افلاک معرفت رهنمون می‌سازد.