متن درس

تأملاتی در چیستی علم و مفهوم عالمین در فلسفه اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۷۶)

مقدمه: در جست‌وجوی حقیقت علم و معرفت قرآنی

در پهنه معرفت بشری، علم چون نوری است که از ژرفای وجود الهی ساطع شده و راه انسان را به سوی کمال روشن می‌سازد. این نور، نه‌تنها به ادراک حقیقت منجر می‌شود، بلکه چون نیرویی پویا، عالم را به سوی تحول و خلاقیت سوق می‌دهد. در این نوشتار، که برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره است، مفهوم علم به‌مثابه قدرتی خلاق و پویا مورد کاوش قرار می‌گیرد. همچنین، واژه «عالمین» در قرآن کریم، که چون گوهری در آیات الهی می‌درخشد، با نگاهی عمیق و اصولی بررسی می‌شود تا معنای حقیقی آن در بستر ناسوت و زندگی انسانی روشن گردد. این نوشتار، با تأمل در مفاهیم فلسفی و قرآنی، می‌کوشد چارچوبی علمی و منسجم برای فهم این دو مفهوم بنیادین ارائه دهد.

بخش نخست: چیستی علم در نگاه فلسفی و قرآنی

علم به‌مثابه قدرت و خلاقیت

علم، در نگاه استاد فرزانه، نه‌تنها معرفتی نظری، بلکه نیرویی است که باید به خلق و تحول منجر شود. علمی که از تولید و اثرگذاری بازماند، به توهمات و خیالات فروکاسته می‌شود. این دیدگاه، ریشه در حکمت اسلامی دارد که علم را چون نوری الهی می‌داند که انسان را به فعلیت و تأثیرگذاری در عالم رهنمون می‌سازد. استاد فرزانه تأکید دارند که علم حقیقی باید قدرتی باشد که در حوزه‌های گوناگون، از فلسفه تا صنعت، نمود یابد.

نقد علوم مفهومی و ضرورت پیوند علم و عمل

یکی از محورهای اصلی درس‌گفتار، نقد تمرکز بیش‌ازحد علم دینی بر مفاهیم انتزاعی است. استاد فرزانه با تمثیلی گویا، علوم مفهومی را به بازی با واژگان تشبیه می‌کنند که از تولید ملموس و کاربردی بازمانده‌اند. علم دینی، به‌جای محدود ماندن در مفاهیم، باید به تولید ابزار و صنعت منجر شود تا رشد یابد. این نقد، به ضرورت پیوند علم و عمل در نظام‌های آموزشی اشاره دارد. بدون ابزار و زیرساخت‌های مادی، علم به مفاهیمی بی‌ثمر بدل می‌شود که نمی‌تواند نیازهای جامعه را برآورده سازد.

در فلسفه اسلامی، علم و عمل چون دو بال معرفت انسانی‌اند. فیلسوفانی چون فارابی و ملاصدرا، علم را نیرویی می‌دانند که باید در خدمت تسخیر طبیعت و تحقق اراده انسانی قرار گیرد. استاد فرزانه با این تأکید، علم دینی را به بازنگری در روش‌های خود و حرکت به سوی تولید دانش کاربردی و خلاق دعوت می‌کنند.

آینده‌نگری در برابر گذشته‌نگری

استاد فرزانه با تأکید بر آینده‌نگری، از علم دینی می‌خواهند که از تمرکز صرف بر گذشته و مبادی تاریخی فراتر رود. گذشته‌نگری، هرچند در حد آشنایی با مبادی مفید است، اما علم حقیقی در گرو پیش‌بینی نیازهای آینده و برنامه‌ریزی برای آن‌هاست. این دیدگاه، با مفهوم عقل عملی در فلسفه اسلامی همخوانی دارد که بر توانایی انسان در برنامه‌ریزی و آینده‌نگری تأکید می‌کند. علم دینی باید چون چشمه‌ای جوشان، به خلق راه‌حل‌هایی برای آینده بپردازد و از حصار معلومات گذشته رها شود.

تمایز میان علم و معلومات تاریخی

استاد فرزانه با تمایز میان علم و معلومات، تأکید می‌کنند که نقل اخبار گذشتگان، به‌خودی‌خود علم نیست، بلکه معلومات است. علم حقیقی، در تحلیل و فعلیت یافتن این معلومات ظهور می‌یابد. تاریخ، زمانی به علم بدل می‌شود که با تحلیل و تفسیر، به فهم قوانین اجتماعی و انسانی منجر شود. این دیدگاه، با رویکرد ابن‌خلدون به تاریخ همخوانی دارد که تاریخ را نه‌تنها نقل وقایع، بلکه علمی تحلیلی برای درک پویایی‌های اجتماعی می‌داند.

استاد فرزانه با این تأکید، علم دینی را به بازسازی و تحلیل معلومات تاریخی دعوت می‌کنند تا از این طریق، دانشی پویا و کاربردی تولید شود. تاریخ، چون آینه‌ای است که گذشته را نشان می‌دهد، اما علم، چراغی است که آینده را روشن می‌سازد.

نقش ابزار و صنعت در رشد علم

رشد علم، در گرو تولید ابزار و صنعت است. استاد فرزانه با بیانی تمثیلی، علم بدون صنعت را به بازی با مفاهیم تشبیه می‌کنند که از خلق ارزش بازمی‌ماند. علم دینی باید با تولید ابزار و زیرساخت‌های مادی، به فعلیت برسد. این دیدگاه، به اهمیت فناوری در تولید دانش اشاره دارد و علم را چون بذری می‌داند که تنها در خاک ابزار و صنعت به بار می‌نشیند.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست این نوشتار، با تأمل در چیستی علم، آن را نیرویی پویا و خلاق معرفی کرد که باید به تحول و تولید منجر شود. نقد تمرکز علم دینی بر مفاهیم انتزاعی و دعوت به آینده‌نگری، نشان‌دهنده ضرورت بازنگری در روش‌های تولید دانش است. تمایز میان علم و معلومات تاریخی و تأکید بر نقش ابزار و صنعت، چارچوبی برای احیای علم حقیقی در جامعه ارائه می‌دهد. این بخش، علم دینی را به سوی پویایی و خلاقیت فرامی‌خواند تا چون ستاره‌ای در آسمان معرفت، راه آینده را روشن سازد.

بخش دوم: کاوش در مفهوم «عالمین» در قرآن کریم

زمینه‌های علمی در قرآن کریم

استاد فرزانه اشاره می‌کنند که قرآن کریم، با حدود ۱۸۷۲ مورد زمینه اندیشه، منبعی غنی برای معرفت‌شناسی است. این آیات، به مفاهیمی چون علم، رویت، و نظر اشاره دارند و نشان‌دهنده توجه قرآن کریم به ابعاد علمی و معرفتی زندگی انسانی‌اند. این غنا، قرآن کریم را نه‌تنها کتابی معنوی، بلکه منبعی برای تأملات علمی و فلسفی معرفی می‌کند.

معنای «عالمین» در قرآن کریم

واژه «عالمین»، که ۷۳ بار در قرآن کریم ذکر شده، یکی از مفاهیم کلیدی مورد بررسی استاد فرزانه است. این واژه، پرسشی بنیادین را پیش می‌کشد: آیا «عالمین» به عوالم ماورایی مانند عرش، کرسی، و لوح اشاره دارد یا به انسان‌ها، امت‌ها، و دوره‌های تاریخی محدود است؟ استاد فرزانه با بررسی آیات قرآنی، به این نتیجه می‌رسند که «عالمین» در اکثر موارد، به انسان‌ها و امت‌ها اشاره دارد و نه عوالم ماورایی.

بررسی آیات قرآنی مرتبط با «عالمین»

استاد فرزانه با استناد به آیات متعدد، معنای «عالمین» را تبیین می‌کنند. در ادامه، برخی از این آیات با ترجمه و تحلیل ارائه می‌شوند:

• الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (سوره فاتحه، آیه ۲)
  ترجمه: ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان است.
  تحلیل: این آیه، «عالمین» را به انسان‌ها و امت‌ها نسبت می‌دهد، نه عوالم ماورایی.
• وَإِنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ (سوره بقره، آیه ۴۷ و ۱۲۲)
  ترجمه: و من شما را بر جهانیان برتری دادم.
  تحلیل: «عالمین» در این آیه، به امت‌های پیشین اشاره دارد و برتری قوم بنی‌اسرائیل را نشان می‌دهد.
• إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ (سوره آل‌عمران، آیه ۳۳)
  ترجمه: خداوند، آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برگزید.
  تحلیل: «عالمین» به انسان‌ها و امت‌ها اشاره دارد، نه موجودات ماورایی.
• وَاصْطَفَاكِ عَلَىٰ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ (سوره آل‌عمران، آیه ۴۲)
  ترجمه: و تو را بر زنان جهانیان برگزید.
  تحلیل: این آیه، به برتری حضرت مریم بر زنان امت‌ها اشاره دارد.
• وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ (سوره آل‌عمران، آیه ۹۶)
  ترجمه: و هدایتی برای جهانیان است.
  تحلیل: «عالمین» به مردمان و اقوام اشاره دارد که از هدایت کعبه بهره‌مند می‌شوند.
• وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ (سوره انبیاء، آیه ۱۰۷)
  ترجمه: و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.
  تحلیل: این آیه، رسالت پیامبر اکرم (ص) را برای انسان‌ها و امت‌ها تبیین می‌کند.
• تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَىٰ عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا (سوره فرقان، آیه ۱)
  ترجمه: بزرگ است کسی که فرقان را بر بنده‌اش نازل کرد تا برای جهانیان هشداردهنده باشد.
  تحلیل: «عالمین» به مردمان اشاره دارد که پیامبر (ص) برای هدایت و هشدار آن‌ها مبعوث شده است.

این آیات، به‌وضوح نشان می‌دهند که «عالمین» در قرآن کریم، به انسان‌ها، امت‌ها، و دوره‌های تاریخی اشاره دارد و نه عوالم ماورایی.

نقد تفاسیر سنتی از «عالمین»

استاد فرزانه برخی تفاسیر سنتی را نقد می‌کنند که «عالمین» را به عوالم ماورایی مانند عرش، کرسی، و لوح نسبت می‌دهند. ایشان با استناد به قرائن قرآنی، تأکید دارند که این واژه به انسان‌ها و امت‌ها محدود است. این نقد، به اهمیت توجه به قرائن لفظی و معنایی در تفسیر قرآن کریم اشاره دارد.

مطلق و مقید در تفسیر «عالمین»

استاد فرزانه با استناد به اصول فقه، تأکید می‌کنند که اگر در آیات، قرینه‌ای برای معنای مقید وجود داشته باشد، معنای مطلق باید به آن مقید شود. از آنجا که اکثر آیات قرآنی، «عالمین» را به انسان‌ها و امت‌ها نسبت می‌دهند، معنای مطلق این واژه نیز باید به همین حوزه محدود گردد. این استدلال، با قاعده «حکومت نص بر ظاهر» در اصول فقه همخوانی دارد.

قرآن کریم به‌مثابه کتاب جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی

استاد فرزانه قرآن کریم را کتابی جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی معرفی می‌کنند که با انسان‌ها و مسائل ناسوتی آن‌ها سخن می‌گوید. این کتاب الهی، نه برای ملائکه یا موجودات ماورایی، بلکه برای هدایت انسان‌ها در زندگی دنیوی و اخروی نازل شده است. این دیدگاه، به بعد اجتماعی و انسانی قرآن کریم تأکید دارد و آن را چون آیینه‌ای می‌داند که زندگی انسانی را در تمامی ابعادش بازتاب می‌دهد.

تفسیر «یوم‌الدین» در سوره فاتحه

استاد فرزانه «یوم‌الدین» را نه به معنای روز قیامت، بلکه به معنای حرکت و نظام دنیوی تفسیر می‌کنند. «دین» در این معنا، روش و حرکت زندگی در دنیاست. این تفسیر، با برخی دیدگاه‌های عرفانی و فلسفی همخوانی دارد که دین را نظام زندگی انسانی می‌دانند. استاد فرزانه تأکید دارند که «یوم‌الدین» به پویایی و نظام‌مندی زندگی دنیوی اشاره دارد، نه صرفاً به آخرت.

نقد تفاسیر آخرت‌محور از «یوم‌الدین»

استاد فرزانه برخی تفاسیر را نقد می‌کنند که «یوم‌الدین» را به روز قیامت محدود می‌کنند. ایشان با استناد به معنای لغوی «دین» (روش و حرکت)، این واژه را به نظام زندگی دنیوی نسبت می‌دهند. این نقد، به ضرورت بازنگری در تفاسیر سنتی و توجه به معنای وسیع‌تر دین اشاره دارد.

اهمیت فهم دقیق معانی قرآنی در عبادت

استاد فرزانه تأکید دارند که هنگام قرائت سوره فاتحه در نماز، باید معنای دقیق «عالمین» و «یوم‌الدین» را دانست تا عبادت با معرفت انجام شود. عبادت بدون معرفت، چون پرنده‌ای بی‌بال است که نمی‌تواند به سوی کمال پرواز کند. این نکته، به اهمیت معرفت در سنت اسلامی اشاره دارد و عبادت را عملی آگاهانه و عمیق معرفی می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم این نوشتار، با کاوش در مفهوم «عالمین» و «یوم‌الدین» در قرآن کریم، نشان داد که این مفاهیم به انسان‌ها، امت‌ها، و نظام زندگی دنیوی اشاره دارند. نقد تفاسیر سنتی و تأکید بر قرائن قرآنی، چارچوبی اصولی برای فهم این واژگان ارائه داد. قرآن کریم، چون کتابی جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی، انسان را در مرکز توجه خود قرار داده و راه هدایت او را روشن می‌سازد. این بخش، با دعوت به فهم دقیق معانی قرآنی، عبادت را به معرفتی عمیق پیوند می‌زند.

نتیجه‌گیری کلی

این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، دو محور بنیادین را کاوش کرد: چیستی علم و معنای «عالمین» در قرآن کریم. علم، به‌مثابه نیرویی پویا و خلاق، باید به تحول و تولید منجر شود و از حصار مفاهیم انتزاعی رها گردد. علم دینی، با پیوند با صنعت و آینده‌نگری، می‌تواند چون چشمه‌ای جوشان، نیازهای جامعه را برآورده سازد. همچنین، «عالمین» در قرآن کریم، به انسان‌ها و امت‌ها اشاره دارد و قرآن را کتابی جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی معرفی می‌کند که برای هدایت انسان در زندگی دنیوی و اخروی نازل شده است. تفسیر «یوم‌الدین» به‌مثابه نظام زندگی دنیوی، به پویایی دین در زندگی انسانی تأکید دارد. این نوشتار، با ارائه چارچوبی علمی و منسجم، راه را برای تأملات عمیق‌تر در فلسفه اسلامی و معارف قرآنی هموار می‌سازد.