متن درس

تأملاتی در مفهوم عالمین و عظمت دنیا در فلسفه اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۷۷)

دیباچه

در گستره معارف اسلامی، قرآن کریم چون خورشیدی فروزان، راهنمای بشر به سوی حقیقت است. مفهوم «عالمین» در این کتاب آسمانی، از جمله واژگانی است که تأمل در معنای آن، دریچه‌ای به سوی فهم عمیق‌تر نظام هستی و جایگاه انسان در آن می‌گشاید. استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در درس‌گفتار شماره ۱۵۷۷، با نگاهی نوآورانه و ژرف، به تحلیل این مفهوم پرداخته و با استناد به آیات قرآنی، بر معنای ناسوتی و انسانی «عالمین» تأکید ورزیده‌اند. این درس‌گفتار، نه‌تنها تفسیری تازه از واژه «عالمین» ارائه می‌دهد، بلکه با نقد دیدگاه‌های زهدگرایانه و فرهنگ وابستگی در میان عالمان، به بازسازی هویت عالم دینی و جایگاه والای دنیا در نظام معرفتی اسلامی می‌پردازد.

بخش نخست: تبیین مفهوم عالمین در قرآن کریم

معنای ناسوتی عالمین

استاد فرزانه در این درس‌گفتار، با استدلالی قرآنی و روشمند، واژه «عالمین» را در ترکیب «رب العالمین» به انسان‌ها، امت‌ها، و دوره‌های تاریخی تفسیر می‌کنند. ایشان تأکید دارند که در هیچ‌یک از آیات قرآن کریم، «عالمین» به عوالم ماورایی نظیر عرش، کرسی، لوح، قلم، برزخ، یا قیامت اشاره ندارد. این دیدگاه، در مقابل تفاسیر سنتی که این واژه را به تمامی عوالم هستی نسبت می‌دهند، رویکردی نوین و مبتنی بر قرائن قرآنی ارائه می‌دهد.

برای نمونه، در آیه شریفه:


الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ


ستایش خدایی را که پروردگار جهانيان است.

«عالمین» به انسان‌ها و جوامع بشری اشاره دارد که تحت ربوبیت الهی قرار دارند. این تفسیر، بر نقش محوری انسان در نظام خلقت تأکید می‌ورزد و دنیا را به‌عنوان بستر اصلی فعالیت انسانی معرفی می‌کند.

مطلق و مقید در تفسیر عالمین

استاد فرزانه با تکیه بر قواعد اصولی، اظهار می‌دارند که «عالمین» در اکثر آیات قرآنی با قرائن مقید همراه است و در موارد مطلق نیز، به دلیل حاکمیت نص بر ظاهر، باید به معنای مقید تفسیر شود. برای مثال، در آیه:


وَإِنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ


و من شما را بر جهانیان برتری دادم.

«عالمین» به امت‌های پیشین اشاره دارد و قرینه‌ای روشن برای معنای انسانی و تاریخی این واژه ارائه می‌دهد. این روش تفسیری، نشان‌دهنده دقت استاد در استفاده از اصول فقهی برای فهم دقیق‌تر آیات است.

نقد فقدان دقت در تفاسیر سنتی

یکی از نکات برجسته درس‌گفتار، نقد عدم دقت در تفاسیر سنتی است. استاد فرزانه معتقدند که کم‌توجهی به سیاق و قرائن آیات، منجر به برداشت‌های نادرست از «عالمین» شده است. این نقد، دعوتی است به بازنگری در روش‌های تفسیری و تأکید بر رویکردی علمی و مبتنی بر متن در فهم قرآن کریم.

انسان به‌عنوان عالم اکبر

استاد با استناد به مفهوم عرفانی «فيك انطوى العالم الاكبر» (در تو عالم بزرگ نهفته است)، هر انسان، سلول، یا ذره را عالمی مستقل می‌دانند که در گستره ازل تا ابد سیر می‌کند. این دیدگاه، انسان را چون آیینه‌ای می‌داند که عالم کبیر را در خود منعکس می‌سازد. هر سلول، چون ستاره‌ای در آسمان هستی، دارای سیر و سفری بی‌پایان است که در نظام ربوبی جای می‌گیرد.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، با تبیین معنای «عالمین» به‌عنوان انسان‌ها و امت‌ها، بر نقش محوری دنیا در نظام قرآنی تأکید کرد. استاد فرزانه با استدلال‌های قرآنی و اصولی، نشان دادند که «عالمین» در قرآن کریم، به حوزه ناسوتی و انسانی اختصاص دارد و تفاسیر ماورایی از این واژه، با متن قرآن همخوانی ندارد. این دیدگاه، دریچه‌ای نو به سوی فهم جایگاه انسان و دنیا در نظام معرفتی اسلامی می‌گشاید.

بخش دوم: عظمت دنیا در نظام قرآنی

دنیا به‌عنوان مزرعه آخرت

استاد فرزانه با تأکید بر ۷۳ مورد استفاده از «رب العالمین» در قرآن کریم، دنیا را به‌عنوان بستری برای سلامت و مقدمه‌ای برای سعادت اخروی معرفی می‌کنند. ایشان با استناد به آیه:


مَنْ كَانَ فِي هَٰذِهِ أَعْمَىٰ فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمَىٰ وَأَضَلُّ سَبِيلًا


هر که در این [جهان‌] کور باشد، در آخرت نیز کور و گمراه‌تر است.

بر این نکته تأکید دارند که سلامت در دنیا، شرط لازم برای سعادت در آخرت است. دنیا، چون مزرعه‌ای حاصلخیز، بستری است که در آن بذر عمل صالح کاشته می‌شود و محصول آن در آخرت برداشت می‌گردد.

نقد دیدگاه‌های زهدگرایانه

استاد با نقدی صریح، دیدگاه‌هایی را که دنیا را پست و بی‌ارزش می‌دانند، رد می‌کنند. ایشان واژه «دنیا» را از ریشه «دَنَوَ» (نزدیکی) می‌دانند و تأکید دارند که دنیا، به معنای نزدیکی به انسان و بستر تحقق کمالات اوست. این دیدگاه، در برابر زهدگرایی افراطی که دنیا را بی‌ارزش می‌شمارد، از عظمت دنیا دفاع می‌کند و آن را چون پلی به سوی سعادت اخروی معرفی می‌کند.

محدودیت‌های قرآن کریم در بیان علم الهی

استاد فرزانه اظهار می‌دارند که قرآن کریم تنها بخشی از علم الهی را که برای هدایت انسان لازم است، بیان کرده است. ایشان با اشاره به این نکته که «کلما يقربكم الى الجنة و يبعدكم عن النار» (هر آنچه شما را به بهشت نزدیک و از آتش دور می‌کند)، بر حکمت الهی در گزینش محتوای قرآن تأکید می‌ورزند. بسیاری از علوم غیرضروری یا فانتزی در قرآن ذکر نشده‌اند، زیرا هدف این کتاب آسمانی، هدایت عملی انسان به سوی کمال است.

عدم اشاره به عوالم ماورایی در آیات عالمین

استاد با بررسی دقیق آیات، تأکید دارند که هیچ‌یک از آیات مربوط به جن، ملائکه، عرش، کرسی، لوح، قلم، یا قیامت، از ترکیب «رب العالمین» استفاده نکرده‌اند. برای نمونه، در آیات مربوط به عرش، مانند:


الرَّحْمَٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَىٰ


خداوند رحمان بر عرش استیلا یافت.

یا در آیات مربوط به جن، هیچ‌گاه «رب العالمین» به کار نرفته است. این امر، نشان‌دهنده مهندسی زبانی دقیق قرآن کریم و تمرکز آن بر حوزه ناسوتی است.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با تبیین عظمت دنیا در نظام قرآنی، بر نقش آن به‌عنوان بستری برای سلامت و مقدمه‌ای برای سعادت تأکید کرد. استاد فرزانه با نقد دیدگاه‌های زهدگرایانه و استناد به آیات قرآنی، نشان دادند که دنیا، چون آیینه‌ای است که کمالات انسانی در آن متجلی می‌شود. این دیدگاه، به بازسازی مفهوم دنیا در فلسفه اسلامی کمک می‌کند و بر اهمیت آن در مسیر تکامل انسانی تأکید می‌ورزد.

بخش سوم: جایگاه عالم دینی در نظام اسلامی

نقد فرهنگ وابستگی در علم دینی

استاد فرزانه با نگاهی انتقادی، به بررسی فرهنگ وابستگی در علم دینی می‌پردازند. ایشان معتقدند که وابستگی عالمان به کمک‌های مالی دیگران، به کاهش جایگاه اجتماعی و معنوی آنها منجر شده است. این فرهنگ، که گاه ریشه در عوامل تاریخی و اجتماعی دارد، با کرامت و عزت نفس عالم سازگار نیست.

ضرورت حفظ کرامت عالم

استاد تأکید دارند که عالم دینی باید با صلابت و عزت نفس، از حضور در سفره‌های دیگران پرهیز کند. عالم، چون ستاره‌ای در آسمان معرفت، باید با استقلال و خودکفایی، نور هدایت را به جامعه بتاباند. ایشان پیشنهاد می‌دهند که عالمان به جای وابستگی، خود میزبان مردم باشند و با ساده‌زیستی، کرامت خود را حفظ کنند.

نقد نظام‌های اجتماعی و اقتصادی در علم دینی

استاد فرزانه به چالش‌های ساختاری در علم دینی اشاره کرده و بر ضرورت اصلاح نظام‌های اجتماعی و اقتصادی تأکید می‌ورزند. ایشان معتقدند که وابستگی مالی، به کاهش اعتماد عمومی به عالمان منجر شده و جایگاه آنها را در جامعه تضعیف کرده است.

پیامدهای اجتماعی وابستگی

استاد با اشاره به نمونه‌هایی، نشان می‌دهند که وابستگی عالمان به دیگران، گاه به تحقیر و آبروریزی آنها منجر شده است. برای مثال، تحقیقات غیرحساس درباره وضعیت مالی یک عالم، می‌تواند به نقض حریم خصوصی و کاهش کرامت او بینجامد. این امر، نشان‌دهنده ضرورت حفظ حریم و عزت عالمان در جامعه است.

ضرورت خودکفایی عالمان

استاد فرزانه پیشنهاد می‌دهند که عالمان برای حفظ کرامت خود، به فعالیت‌های مولد نظیر تألیف کتاب یا تدریس روی آورند. عالم، چون درختی تناور، باید با ریشه‌های خود در زمین معرفت، ثمره‌ای ارزشمند برای جامعه به ارمغان آورد.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با بررسی جایگاه عالم دینی در نظام اسلامی، بر ضرورت حفظ کرامت و خودکفایی عالمان تأکید کرد. استاد فرزانه با نقد فرهنگ وابستگی و ارائه راهکارهایی برای اصلاح نظام‌های اجتماعی و اقتصادی، به بازسازی هویت عالم دینی دعوت کردند. این دیدگاه، عالم را چون مشعلی فروزان می‌داند که باید با عزت و استقلال، راهنمای جامعه باشد.

نتیجه‌گیری کلی

درس‌گفتار استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تبیین معنای «عالمین» و عظمت دنیا در نظام قرآنی، گامی بلند در راستای فهم عمیق‌تر معارف اسلامی برداشته است. این نوشتار، با حفظ تمامی جزئیات و تحلیل‌های درس‌گفتار، در قالبی علمی و دانشگاهی، به بازسازی این مفاهیم پرداخته و با بهره‌گیری از تمثیلات فاخر، پیامی روشن و مؤثر به مخاطبان فرهیخته منتقل کرده است. تأکید بر معنای ناسوتی «عالمین»، نقد دیدگاه‌های زهدگرایانه، و دعوت به حفظ کرامت عالمان، از جمله دستاوردهای این درس‌گفتار است که در این متن به شکلی منسجم و دقیق ارائه شده است. این اثر، چون نهالی در باغ معرفت، می‌کوشد تا با ریشه‌های قرآنی، ثمره‌ای ارزشمند برای جامعه علمی و دینی به ارمغان آورد.