متن درس
تأملاتی در جایگاه دنیا و ضرورت اقتدار علمی و اجتماعی در فلسفه اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۷۹)
مقدمه
در سپهر معرفت اسلامی، دنیا به‌سان مزرعه‌ای برای آخرت، جایگاهی بس والا و بنیادین دارد. این جایگاه، نه‌تنها در نظام فلسفی و عرفانی اسلام، بلکه در آیات نورانی قرآن کریم نیز به‌عنوان بستری برای کمال و سعادت انسانی مورد تأکید قرار گرفته است. با این حال، در طول تاریخ، برخی جریان‌های فکری، از جمله تأثیرات استعماری، با تحقیر دنیا، مسلمین را از اقتدار علمی، سیاسی و اجتماعی باز داشته‌اند. این نوشتار، با الهام از درس‌گفتار شماره ۱۵۷۹ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به بررسی جایگاه محوری دنیا، نقد فرهنگ تحقیر آن، و ضرورت بازسازی اقتدار علمی و اجتماعی در جوامع اسلامی می‌پردازد.
بخش نخست: دنیا، بستر حیات و کمال انسانی
دنیا به‌سان علت اصلی آخرت
دنیا در نظام معرفتی اسلام، نه‌تنها مقصدی گذرا، بلکه علتی بنیادین برای تحقق سعادت اخروی است. همان‌گونه که طهارت، شرط لازم برای عبادات و توجهات معنوی است، دنیا نیز به‌سان بستری برای سلامت و کمال انسانی عمل می‌کند. بدون سلامت و طهارت در دنیا، دستیابی به سعادت اخروی ناممکن است. این دیدگاه، ریشه در مفهوم قرآنی «الدنیا مزرعة الآخرة» دارد که دنیا را مزرعه‌ای برای کاشت اعمال صالح و برداشت سعادت اخروی می‌داند. استاد فرزانه تأکید دارند که دنیا، به‌عنوان ظرف تنفس و حیات انسان، اصلی‌ترین عالم در سیر تکاملی اوست. بی‌توجهی به این عالم، نه‌تنها به خسران دنیا، بلکه به تباهی آخرت نیز می‌انجامد.
درنگ: دنیا، به‌سان مزرعه‌ای برای آخرت، بستری است که سلامت و طهارت در آن، شرط لازم برای سعادت اخروی است. بی‌توجهی به دنیا، خسران دنیا و آخرت را در پی دارد.
طهارت، پیش‌نیاز کمال معنوی
طهارت در نظام معرفتی اسلام، نه‌تنها در بعد فقهی، بلکه در ساحت‌های فلسفی و عرفانی نیز به‌عنوان پیش‌نیازی برای هرگونه کمال و توجه معنوی مطرح است. استاد فرزانه، با تمثیلی زیبا، طهارت را به خاک حاصلخیزی تشبیه می‌کنند که بدون آن، هیچ بذر عبادتی به بار نمی‌نشیند. این طهارت، چه در بعد جسمانی و چه در ساحت روحی، زمینه‌ساز هر عمل صالح و توجه معنوی است. همان‌گونه که دنیا، ظرف حیات و کمال انسانی است، طهارت نیز ظرف سلامت و کمال معنوی به‌شمار می‌رود.
درنگ: طهارت، چه در بعد جسمانی و چه در ساحت روحی، پیش‌نیاز هر عبادت و توجه معنوی است و دنیا، به‌سان ظرف این طهارت، بستر کمال انسانی را فراهم می‌آورد.
بخش دوم: نقد فرهنگ تحقیر دنیا
تأثیرات استعماری بر تحقیر دنیا
در طول تاریخ، جریان‌های استعماری با تحقیر دنیا در چشم مسلمین، این عالم را زشت و کوچک جلوه داده‌اند. این استراتژی، با هدف تضعیف جایگاه علمی، سیاسی و اجتماعی مسلمین طراحی شده و به کاهش اقتدار جهانی آنان انجامیده است. استاد فرزانه با اشاره به این حقیقت تلخ، تأکید می‌کنند که این تحقیر، نه‌تنها به ناتوانی مسلمین در حوزه‌های علمی و سیاسی منجر شده، بلکه فرهنگ زهدگرایی افراطی را نیز ترویج کرده است. این فرهنگ، با کوچک شمردن دنیا، مسلمین را از بهره‌گیری از امکانات آن محروم ساخته و به وابستگی و ضعف سوق داده است.
درنگ: تحقیر دنیا، استراتژی استعماری برای تضعیف مسلمین بوده که با ترویج زهدگرایی افراطی، اقتدار علمی و اجتماعی آنان را به مخاطره انداخته است.
ضعف کنونی جوامع اسلامی
با وجود جمعیت بیش از یک میلیارد نفری مسلمین، جایگاه آنان در حوزه‌های علمی، سیاسی، نظامی و تجاری به‌شدت تضعیف شده است. استاد فرزانه با نگاهی نقادانه، اظهار می‌دارند که تنها بخش کوچکی از مسلمین (حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون نفر) در جایگاه اجتماعی و اقتصادی معمولی یا بالاتر قرار دارند، در حالی که بخش اعظم آنان (حدود ۸۰۰ میلیون نفر) در شرایطی پایین‌تر از استانداردهای انسانی زندگی می‌کنند. این ضعف، نتیجه مستقیم بی‌توجهی به دنیا و عدم مدیریت صحیح منابع و امکانات آن است.
درنگ: ضعف کنونی جوامع اسلامی در حوزه‌های علمی، سیاسی و اقتصادی، نتیجه بی‌توجهی به دنیا و عدم بهره‌گیری از امکانات آن است.
نقد ملاحظه‌گری مبتنی بر خشونت
استاد فرزانه با انتقادی صریح، اظهار می‌دارند که مسلمین در جهان امروز، تنها به دلیل خشونت‌ها و رفتارهای تهاجمی برخی گروه‌ها مورد توجه قرار می‌گیرند، نه به دلیل اقتدار علمی یا فرهنگی. این ملاحظه‌گری، که ریشه در ترس از خشونت دارد، جایگاهی برای عزت و اقتدار واقعی مسلمین باقی نگذاشته است. به‌جای آنکه مسلمین به‌واسطه علم، فرهنگ و تمدن مورد احترام باشند، تنها به دلیل رفتارهای خشونت‌آمیز مورد ملاحظه قرار می‌گیرند.
درنگ: ملاحظه‌گری جهانی نسبت به مسلمین، نه بر پایه اقتدار علمی و فرهنگی، بلکه بر اساس خشونت و رفتارهای تهاجمی است که جایگاه واقعی مسلمین را تضعیف کرده است.
بخش سوم: بازخوانی قرآنی جایگاه دنیا
تفسیر مفهوم «عالمین» در قرآن کریم
استاد فرزانه با استناد به آیات قرآن کریم، مفهوم «عالمین» را به انسان‌ها، امت‌ها و دوره‌های تاریخی محدود می‌کنند و آن را از معانی ماورایی مانند قیامت یا عرش جدا می‌سازند. این تفسیر، که مبتنی بر قرائن لفظی و معنایی است، بر اهمیت انسان و دنیا در نظام قرآنی تأکید دارد. به‌عنوان نمونه، در آیه وَتَرَى الْمَلَائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ ۖ وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَقِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (سوره زمر، آیه ۷۵)، عبارت «قيل الحمدلله رب العالمین» به انسان‌های سعادتمند نسبت داده می‌شود، نه ملائکه یا عرش، که نشان‌دهنده محوریت انسان در این مفهوم است.
ترجمه آیه: و فرشتگان را می‌بینی که گرداگرد عرش را فراگرفته‌اند، در حالی که به ستایش پروردگارشان تسبیح می‌گویند و میانشان به حق داوری شده و گفته شده است: سپاس خدایی را که پروردگار جهانیان است.
درنگ: مفهوم «عالمین» در قرآن کریم، به انسان‌ها و امت‌ها اشاره دارد و بر محوریت انسان در نظام هستی تأکید می‌کند.
جایگاه دنیا در آیات قرآنی
دنیا در قرآن کریم، در حدود ۱۱۵ مورد با عباراتی چون «الحیاة الدنیا» ذکر شده و به‌عنوان بستری برای حیات و کمال انسانی معرفی گردیده است. به‌عنوان نمونه، در آیه فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَٰلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا (سوره بقره، آیه ۸۵)، دنیا به‌سان ظرف حیات و محلی برای تحقق عدالت یا خفت معرفی شده است.
ترجمه آیه: پس جزای کسی از شما که چنین کند، جز رسوایی در زندگی دنیا نیست.
استاد فرزانه تأکید دارند که دنیا، به معنای «نزدیکی» از ریشه «دنى» است، در مقابل آخرت که به معنای «دوری» است. این تفسیر لغوی، دنیا را نه پست و بی‌ارزش، بلکه بستری حیاتی و نزدیک به انسان معرفی می‌کند.
درنگ: دنیا در قرآن کریم، به‌سان ظرف حیات و کمال انسانی معرفی شده و معنای «نزدیکی» آن، بر اهمیت و ارزش والای آن دلالت دارد.
نقد تفاسیر نادرست از دنیا
استاد فرزانه با نقدی عالمانه، تفاسیر نادرستی که دنیا را پست و بی‌ارزش می‌دانند، نتیجه سوءتفاهم و تبلیغات استعماری می‌خوانند. این تفاسیر، با تحقیر دنیا، مسلمین را از بهره‌گیری از امکانات آن محروم ساخته و به وابستگی و ضعف سوق داده‌اند. در مقابل، قرآن کریم دنیا را با عباراتی چون «متاع» و «زینة» توصیف کرده که نشان‌دهنده ارزش و اهمیت آن است. به‌عنوان مثال، در آیه زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا (سوره بقره، آیه ۲۱۲)، دنیا به‌سان زینتی ارزشمند معرفی شده که حتی برای کافران نیز جذاب است.
ترجمه آیه: زندگی دنیا برای کافران آراسته شده است.
درنگ: تفاسیر نادرست که دنیا را پست می‌دانند، نتیجه سوءتفاهم و تبلیغات استعماری است که مسلمین را از اقتدار و بهره‌گیری از دنیا محروم ساخته است.
بخش چهارم: نقد فرهنگ گداپروری و وابستگی
نقد وابستگی مالی علمای دینی
استاد فرزانه با تأکید بر عزت نفس در اخلاق اسلامی، از وابستگی مالی علمای دینی به دیگران انتقاد می‌کنند. عالم دینی، به‌عنوان الگویی برای جامعه، باید از نظر مالی و معنوی مستقل باشد و از طریق تولید علم و کار علمی، خودکفا گردد. وابستگی مالی، نه‌تنها جایگاه عالم را تضعیف می‌کند، بلکه به ترویج فرهنگ گداپروری در جامعه دامن می‌زند.
درنگ: عالم دینی باید از طریق تولید علم، خودکفا و مستقل باشد تا عزت نفس و جایگاه والای خود را حفظ کند.
نقد فعالیت‌های غیرعلمی علما
استاد فرزانه تأکید دارند که علمای دینی نباید به فعالیت‌های غیرمرتبط مانند کارهای دستی یا تجارت‌های غیرعلمی روی آورند، بلکه باید بر تولید علم و اقتدار علمی تمرکز کنند. نقش عالم، در تولید دانش و تأثیرگذاری فرهنگی است، نه درگیر شدن در اموری که از تخصص او به دور است.
درنگ: عالم دینی باید بر تولید علم و اقتدار فرهنگی تمرکز کند و از درگیر شدن در فعالیت‌های غیرعلمی پرهیز نماید.
نقد فرهنگ گداپروری
فرهنگ گداپروری، که استاد فرزانه آن را نتیجه تبلیغات استعماری می‌دانند، عرفان و علم دینی را به ذلت و وابستگی تقلیل داده است. این فرهنگ، با ترویج کشکول‌داری و وابستگی مالی، جایگاه علما و عرفان اسلامی را تضعیف کرده و به کاهش عزت نفس در جامعه منجر شده است.
درنگ: فرهنگ گداپروری، نتیجه تبلیغات استعماری است که عرفان و علم دینی را به ذلت تقلیل داده و عزت نفس جامعه را تضعیف کرده است.
نقد روایات نادرست درباره فقر انبیا و ائمه
استاد فرزانه با رد روایاتی که انبیا و ائمه علیهم‌السلام را فقیر و وابسته معرفی می‌کنند، تأکید دارند که آنان دارای ثروت و اقتدار بودند و از این امکانات برای خیر جامعه استفاده می‌کردند. این دیدگاه، با نقش اجتماعی و اقتصادی انبیا و ائمه همخوانی دارد که نه‌تنها از نظر معنوی، بلکه از نظر مادی نیز الگویی برای هدایت جامعه بودند.
درنگ: انبیا و ائمه علیهم‌السلام دارای ثروت و اقتدار بودند و از آن برای خیر جامعه بهره می‌بردند، نه آنکه فقیر و وابسته باشند.
بخش پنجم: چالش‌های اجتماعی و اقتصادی جوامع اسلامی
نقد بدهکاری گسترده در جامعه اسلامی
استاد فرزانه با انتقادی صریح، بدهکاری گسترده در جوامع اسلامی، به‌ویژه بدهی به بانک‌ها، را نشانه فقدان حیات واقعی می‌دانند. این بدهکاری، که بخش بزرگی از جامعه را درگیر خود ساخته، به کاهش کیفیت زندگی و پویایی اجتماعی منجر شده است. جامعه‌ای که در قرض و وابستگی غرق است، نمی‌تواند حیات واقعی و پویایی لازم برای کمال را تجربه کند.
درنگ: بدهکاری گسترده در جوامع اسلامی، نشانه فقدان حیات واقعی و مانعی برای پویایی و کمال اجتماعی است.
نقد نظام مسکن و فشارهای اقتصادی
نظام کنونی مسکن در جوامع اسلامی، که افراد را به پرداخت اقساط طولانی‌مدت و بدهکاری وامی‌دارد، مورد انتقاد استاد فرزانه قرار گرفته است. ایشان پیشنهاد می‌کنند که خانه‌ها باید با هزینه کم و متناسب با نیازهای واقعی ساخته شوند تا فشار مالی بر افراد کاهش یابد. این اصلاح، به تحقق عدالت اجتماعی و کاهش وابستگی مالی کمک می‌کند.
درنگ: نظام مسکن باید با ساخت خانه‌های متناسب با نیاز و کم‌هزینه اصلاح شود تا فشار مالی و بدهکاری کاهش یابد.
پیری جامعه اسلامی
استاد فرزانه، جامعه اسلامی را به دلیل بدهکاری و فقدان حیات واقعی، در حال پیری و از دست دادن جوانی توصیف می‌کنند. این پیری، نه‌تنها در بعد جسمانی، بلکه در ساحت‌های اجتماعی و اقتصادی نیز مشهود است و به کاهش پویایی و نشاط جامعه منجر شده است.
درنگ: بدهکاری و فقدان حیات واقعی، جامعه اسلامی را به سوی پیری و کاهش پویایی سوق داده است.
بخش ششم: تعادل در زندگی و ضرورت لهو و لعب
اهمیت لهو و لعب در سلامت روان
استاد فرزانه با استناد به آیه وَمَا هَٰذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ (سوره عنکبوت، آیه ۶۴)، تأکید دارند که لهو و لعب برای سلامت روان و تعادل در زندگی ضروری است. این دیدگاه، با نقد فرهنگ زهدگرایانه افراطی، بر اهمیت توجه به نیازهای روانی و اجتماعی انسان تأکید دارد.
ترجمه آیه: و این زندگی دنیا جز سرگرمی و بازی نیست.
درنگ: لهو و لعب، به‌عنوان بخشی از زندگی متعادل، برای سلامت روان و پویایی اجتماعی ضروری است.
نقد غرور در دنیا
در آیه إِنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا مَتَاعُ الْغُرُورِ (سوره آل‌عمران، آیه ۱۸۵)، استاد فرزانه دنیا را دارای انرژی و قدرتی توصیف می‌کنند که اگر با ایمان و تقوا همراه نباشد، به غرور و تکبر منجر می‌شود. این تفسیر، بر ضرورت ایمان و مدیریت صحیح امکانات دنیوی تأکید دارد.
ترجمه آیه: زندگی دنیا جز متاع فریب نیست.
درنگ: دنیا، با انرژی بالای خود، نیازمند ایمان و تقوا برای جلوگیری از غرور و تکبر است.
بخش هفتم: ضرورت اقتدار و ثروت بدون دلبستگی
استاد فرزانه تأکید دارند که مسلمین باید به دنبال اقتدار، علم و ثروت در دنیا باشند، اما بدون دلبستگی و علقه به آن. این امکانات باید در مسیر خیر جامعه و تحقق عدالت به کار گرفته شوند. زهد حقیقی، نه بی‌علاقگی به دنیا، بلکه استفاده صحیح از آن برای خیر جامعه است. این دیدگاه، با مفهوم عرفانی زهد همخوانی دارد که بر مدیریت صحیح امکانات دنیوی تأکید می‌کند.
درنگ: اقتدار و ثروت در دنیا، بدون دلبستگی و با هدف خیر جامعه، نشانه زهد حقیقی و تحقق عدالت است.
نتیجه‌گیری
این نوشتار، با بازخوانی درس‌گفتار شماره ۱۵۷۹ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به بررسی جایگاه محوری دنیا در نظام معرفتی اسلامی، نقد فرهنگ تحقیر دنیا، و ضرورت بازسازی اقتدار علمی و اجتماعی جوامع اسلامی پرداخت. دنیا، به‌سان مزرعه‌ای برای آخرت، بستری برای حیات و کمال انسانی است که بی‌توجهی به آن، به خسران دنیا و آخرت می‌انجامد. نقد فرهنگ گداپروری، وابستگی مالی، و تفاسیر نادرست از دنیا، همراه با تأکید بر تولید علم و اصلاح نظام‌های اجتماعی و اقتصادی، راهکارهایی برای احیای عزت و اقتدار مسلمین ارائه می‌دهد. این متن، با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و تفاسیر عالمانه، به ارائه دیدگاهی جامع و عمیق برای مخاطبان فرهیخته می‌پردازد و بر ضرورت بازگشت به معنای قرآنی دنیا به‌عنوان ظرف حیات و کمال تأکید دارد.
با نظارت صادق خادمی