متن درس

فلسفه مفهوم دنیا در قرآن کریم

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۸۱)

مقدمه: تبیین جایگاه دنیا در الهیات قرآنی

مفهوم دنیا در قرآن کریم، نه تنها به‌عنوان بستری برای زیست مادی، بلکه به‌منزله ظرف کمال، عیارسنجی انسان، و تجلی اسم اعظم الهی مطرح است. این مفهوم، که در نگرش‌های عرفی و غیرقرآنی گاه با نگاهی منفی و زهدگرایانه تفسیر شده، در آیات الهی از جایگاهی والا برخوردار است. در این اثر، با استناد به آیات قرآن کریم و تأملات فلسفی، به بررسی این موضوع پرداخته می‌شود که چگونه دنیا، به‌عنوان موهبتی الهی، زمینه‌ساز عظمت، شخصیت، و قدرت انسان است. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، در جلسه ۱۵۸۱ (مورخ ۱۳ مهر ۱۳۹۲)، می‌کوشد تا با نگاهی جامع و عمیق، جایگاه دنیا را در منظومه الهیاتی و فلسفی قرآن کریم تبیین نماید.

بخش یکم: دنیا به‌منزله ظرف کمال و شخصیت‌سازی انسان

جهان‌بینی و تأثیر آن بر هویت انسان

جهان‌بینی انسان، که از باورها و نگرش‌های او نسبت به دنیا نشأت می‌گیرد، نقشی بنیادین در شکل‌گیری شخصیت، عظمت، و موقعیت او ایفا می‌کند. هر اعتقادی که انسان نسبت به دنیا داشته باشد، به‌طور مستقیم بر موفقیت یا شکست او اثر می‌گذارد. دنیا، در این نگاه، نه تنها بستری برای زیست مادی، بلکه صحنه‌ای برای تحقق استعدادهای انسانی و تجلی کمال است. این دیدگاه، ریشه در فلسفه وجودی انسان دارد که هویت او را در تعامل پویا با محیط مادی و معنوی تعریف می‌کند. همان‌گونه که باغبانی ماهر، خاک را بستری برای رویش گل می‌داند، دنیا نیز در الهیات قرآنی، خاک حاصلخیزی است که انسان در آن به بار می‌نشیند.

جهان به‌عنوان تجلی اسم اعظم الهی

در قرآن کریم، دنیا به‌عنوان افضل‌الاسماء و جلوه‌ای از اسم اعظم الهی معرفی شده است. این تعریف، دنیا را از هرگونه جنبه منفی ذاتی مبرا می‌داند و آن را به‌منزله آیینه‌ای می‌بیند که صفات الهی در آن متجلی می‌شود. برخلاف نگرش‌های زهدگرایانه که دنیا را پست و بی‌ارزش می‌پندارند، این دیدگاه، دنیا را ظرف خیر و کمال معرفی می‌کند. همان‌گونه که خورشید، نور خود را بر زمین می‌افکند و حیات می‌بخشد، دنیا نیز در الهیات قرآنی، پرتوی از نور الهی است که انسان را به سوی کمال رهنمون می‌سازد.

عدم مذمت دنیا در قرآن کریم

بررسی دقیق آیات قرآن کریم نشان می‌دهد که هیچ آیه‌ای به‌صورت صریح دنیا را نکوهش نکرده است. برخلاف برخی روایات یا سخنان غیرمستند که دنیا را منفی جلوه داده‌اند، قرآن کریم در هیچ موردی دنیا را مذموم نشمرده است. این نکته، نقدی است بر سنت‌های عرفی که با تفسیرهای نادرست، دنیا را مانعی برای سعادت اخروی معرفی کرده‌اند. قرآن کریم، دنیا و آخرت را در امتداد یکدیگر می‌بیند، نه در تقابل با هم. همان‌گونه که رودخانه‌ای به سوی دریا جاری است، دنیا نیز جریانی است که انسان را به سوی مقصد نهایی‌اش هدایت می‌کند.

جهان به‌عنوان موهبت الهی

قرآن کریم، دنیا را موهبتی الهی می‌داند که انسان را به سوی کمال علّی و ثبات فعلی سوق می‌دهد. این موهبت، نه تنها هدف نهایی نیست، بلکه ابزاری است برای تحقق استعدادهای انسانی. همان‌گونه که مادری فرزند خود را در آغوش می‌پرورد، دنیا نیز انسان را در دامان خود پرورش می‌دهد تا به قله‌های کمال دست یابد. این دیدگاه، با فلسفه ارسطویی که کمال را در فعلیت یافتن قوه‌ها می‌داند، همخوانی دارد.

جهان، معیار سنجش عیار انسان

ارزش و عیار انسان، به میزان بهره‌مندی و تعامل صحیح او با دنیا وابسته است. قرآن کریم، دنیا را به‌منزله ترازویی می‌بیند که عیار انسان در آن سنجیده می‌شود. هر فرد، به اندازه هماهنگی‌اش با دنیا، از شخصیت و قدرت برخوردار می‌شود. این مفهوم، به نظریه ارزش‌گذاری انسان در فلسفه اسلامی اشاره دارد که انسان را موجودی مختار و مسئول در برابر امکانات مادی و معنوی می‌داند.

پیوستگی دنیا و آخرت

قرآن کریم در آیه‌ای می‌فرماید: مَنْ كَانَ فِي هَٰذِهِ أَعْمَىٰ فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمَىٰ وَأَضَلُّ سَبِيلًا (اسراء: ۷۲). هرکس در این دنیا کور باشد، در آخرت نیز کور و گمراه‌تر خواهد بود. این آیه بر پیوستگی عمیق میان دنیا و آخرت تأکید دارد. کوری در دنیا، به معنای عدم درک حقیقت و ناتوانی در بهره‌مندی از مواهب الهی است که نتیجه آن، محرومیت در آخرت خواهد بود. این مفهوم، همانند پلی است که دو سوی رودخانه را به هم متصل می‌کند؛ دنیا و آخرت، دو سوی یک حقیقت واحدند.

نزدیکی دنیا و دوری آخرت

واژه “دنیا” از ریشه “دنو” به معنای نزدیکی است، در حالی که آخرت به معنای دوری است. اما این نزدیکی، به هیچ وجه به معنای پست بودن دنیا نیست. برخی، به دلیل ناآگاهی یا سوءنیت، دنیا را حقیر پنداشته‌اند، حال آنکه قرآن کریم، دنیا را به‌منزله باغی پرثمر می‌بیند که انسان در آن به کشت و زرع می‌پردازد تا محصول آن را در آخرت برداشت کند.

بخش دوم: نقد نگرش‌های نادرست و زهدگرایانه به دنیا

نقد برداشت‌های نادرست از دنیا

برخی افراد، به دلیل جهل یا سوءنیت، دنیا را مذموم جلوه داده‌اند و این امر به تضعیف جوامع اسلامی منجر شده است. این نگرش‌های نادرست، که گاه ریشه در تفسیرهای غیرقرآنی یا توطئه‌های استعماری دارند، دنیا را مانعی برای سعادت اخروی معرفی کرده‌اند. این در حالی است که قرآن کریم، دنیا را به‌منزله زمینه‌ای برای کمال و عظمت انسان می‌بیند. همان‌گونه که بیماری، نتیجه سوءاستفاده از نعمت غذاست، محرومیت جوامع اسلامی نیز نتیجه سوءتفاهم نسبت به دنیا بوده است.

تعداد آیات مرتبط با دنیا

بررسی قرآن کریم نشان می‌دهد که ۱۱۵ آیه به موضوع دنیا اشاره دارند، بدون آنکه هیچ‌یک به مذمت آن بپردازند. به‌عنوان مثال، آیه وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (بقره: ۲۰۱) دعا برای خیر در دنیا و آخرت را تشویق می‌کند. این آیه، دنیا را به‌منزله نعمتی معرفی می‌کند که در کنار آخرت، ارزشمند و خیر است.

اعتدال در بهره‌مندی از دنیا

بهره‌مندی بیش از حد یا ناکافی از دنیا، هر دو زیان‌بار است، همان‌گونه که مصرف بیش از حد یا ناکافی غذا به بدن آسیب می‌رساند. دنیا، مانند زعفرانی است که در مقدار مناسب، طعم و عطر زندگی را می‌افزاید، اما در افراط، به بیماری می‌انجامد. این اصل، ریشه در فلسفه اعتدال اسلامی دارد که انسان را به استفاده متعادل از مواهب الهی دعوت می‌کند.

نقد تأثیرات استعمار و نگرش‌های نادرست

استعمار و برخی نگرش‌های زهدگرایانه، جوامع اسلامی را از بهره‌مندی از مواهب دنیا محروم کرده‌اند. این محرومیت، نتیجه همکاری عوامل خارجی و ناآگاهی‌های داخلی بوده است. همان‌گونه که دزدی، باغی را از میوه محروم می‌کند، این نگرش‌ها نیز جوامع اسلامی را از خیرات دنیا بی‌بهره ساخته‌اند.

نقد روایات غیرمستند

بسیاری از مذمت‌های دنیا، به روایات غیرمستند یا سخنان افراد غیرمعصوم بازمی‌گردد. قرآن کریم، به‌عنوان منبع اصلی الهیات اسلامی، مرجع معتبرتری نسبت به این روایات است. این نکته، بر اهمیت نقد حدیث و بررسی سندیت روایات تأکید دارد.

خیر بودن دنیا در قرآن کریم

آیه وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (بقره: ۲۰۱) بر خیر بودن دنیا و آخرت تأکید دارد. این آیه، دنیا را مقدمه‌ای برای آخرت می‌داند و دعا برای خیر در هر دو را تشویق می‌کند.

نقد برداشت‌های بیمارگونه از دنیا

برخی افراد، به دلیل عدم درک صحیح دنیا، آن را منفی می‌پندارند، مانند کسی که زعفران را بیش از حد مصرف کند و بیمار شود. این نگرش بیمارگونه، نتیجه جهل یا سوءاستفاده است و نه ذات دنیا. دنیا، مانند دارویی است که در مقدار مناسب، شفا می‌بخشد، اما در افراط، زیان می‌رساند.

بخش سوم: دنیا به‌منزله متاع و زینت حیات

زینت دنیا برای کافران

آیه زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا (بقره: ۲۱۲) بیان می‌کند که دنیا برای کافران زینت داده شده است. این زینت، نشانه ارزش ذاتی دنیاست که حتی کافران را جذب می‌کند. دنیا، مانند عروسی است که با زینت، زیبایی‌اش دوچندان می‌شود؛ این زیبایی، نه تنها مذموم نیست، بلکه نشانه استعداد ذاتی آن برای کمال است.

دنیا به‌عنوان متاع حیات

آیه ذَٰلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا (آل‌عمران: ۱۸۵) دنیا را به‌عنوان متاع حیات معرفی می‌کند. متاع، به معنای ابزار و وسیله‌ای برای زندگی است که انسان را در مسیر کمال یاری می‌دهد. دنیا، مانند کشتی‌ای است که انسان را در دریای حیات به سوی ساحل مقصود می‌رساند.

وجاهت در دنیا و آخرت

آیه وَجِيهًا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ (آل‌عمران: ۴۵) در توصیف حضرت عیسی (ع) بر وجاهت او در دنیا و آخرت تأکید دارد. این آیه نشان می‌دهد که عزت و وجاهت در دنیا و آخرت، هر دو ارزشمند هستند و هیچ تعارضی میان آن‌ها وجود ندارد.

ثواب دنیا و آخرت

آیه فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَةِ (آل‌عمران: ۱۴۸) بر پاداش دنیا و آخرت تأکید دارد. ثواب، به معنای پاداش اعمال صالح است که در دنیا و آخرت نصیب انسان می‌شود. این آیه، دنیا را به‌منزله زمینی حاصلخیز می‌بیند که اعمال صالح در آن به بار می‌نشیند.

اراده دنیا و آخرت

آیه مَنْ كَانَ يُرِيدُ ثَوَابَ الدُّنْيَا نُؤْتِهِ مِنْهَا (آل‌عمران: ۱۴۵) نشان می‌دهد که اراده دنیا به خودی خود مذموم نیست، اما ترک آخرت به مشکلات نفسانی منجر می‌شود. این آیه، انسان را به تعادل میان دنیا و آخرت دعوت می‌کند، مانند مسافری که در مسیر سفر، هم به مقصد می‌اندیشد و هم از مواهب مسیر بهره می‌برد.

بخش چهارم: نقد چالش‌های اجتماعی و فرهنگی در علم دینی

نقد نگرش‌های زهدگرایانه در علم دینی

زهدگرایی افراطی، که دنیا را بی‌ارزش می‌پندارد، نتیجه جهل یا سوءنیت است و به تضعیف جوامع اسلامی منجر شده است. این نگرش، که گاه در برخی تعالیم علم دینی ریشه دارد، با روح قرآن کریم سازگار نیست. دنیا، مانند درختی است که میوه‌های آن، با مراقبت و پرورش صحیح، به کمال می‌رسد.

اهمیت لهو و لعب در سلامت روان

آیه وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ (انعام: ۳۲) دنیا را به بازی و سرگرمی تشبیه می‌کند، اما این تشبیه، به معنای بی‌ارزشی نیست، بلکه بر ضرورت فعالیت‌های تفریحی در سلامت روان تأکید دارد. فقدان لهو و لعب، به اختلالات روانی منجر می‌شود، مانند گیاهی که از نور و آب محروم شود و پژمرده گردد.

چالش‌های نظام آموزشی در علم دینی

نظام آموزشی در برخی مراکز علم دینی، به دلیل فقدان امکانات رفاهی مانند آب خنک، استراحتگاه، و فضاهای تفریحی، به کاهش بهره‌وری و افسردگی طلاب منجر شده است. این چالش‌ها، مانند خاکی نامناسب برای کشت، مانع رشد علمی و معنوی طلاب می‌شوند. علم دینی باید با فراهم آوردن امکانات مناسب، بستری برای شکوفایی فراهم کند.

اهمیت نویسندگی و تولید محتوای علمی

طلاب و عالمان دینی باید دست به قلم شوند و تولید محتوای علمی کنند. نویسندگی، مانند جویباری است که دانش را به نسل‌های آینده منتقل می‌کند. فقدان این مهارت در میان طلاب، نشانه ضعف نظام آموزشی است که باید اصلاح شود.

تشویق به نویسندگی خلاق

طلاب باید از خودشان بنویسند و نه صرفاً از دیگران نقل کنند. نویسندگی خلاق، نشانه حیات علمی و فرهنگی است. همان‌گونه که شاعری با سرودن اشعار خود، روح زمانه را جاودانه می‌کند، عالم دینی نیز با خلق آثار اصیل، هویت علمی خود را تثبیت می‌نماید.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

این اثر، با تکیه بر آیات قرآن کریم و تأملات فلسفی استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، نشان داد که دنیا در الهیات قرآنی، نه تنها مذموم نیست، بلکه موهبتی الهی است که زمینه‌ساز کمال، عیارسنجی، و عظمت انسان است. نگرش‌های زهدگرایانه و غیرقرآنی، که دنیا را مانعی برای سعادت اخروی می‌دانند، نتیجه جهل یا سوءنیت است و به تضعیف جوامع اسلامی منجر شده است. آیات قرآنی، با تأکید بر خیر بودن دنیا و پیوستگی آن با آخرت، انسان را به تعادل در بهره‌مندی از مواهب الهی دعوت می‌کنند. عالمان دینی، با تولید محتوای علمی و نویسندگی خلاق، می‌توانند نقش مؤثری در احیای این نگرش ایفا کنند. دنیا، مانند باغی است که با کشت و کار عالمانه، میوه‌های کمال و سعادت را به بار می‌آورد.