متن درس

فلسفه وجود دنیوی: تبیین جایگاه دنیا در نظام خلقت

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۹۶)

مقدمه: بازاندیشی در جایگاه دنیا

دنیا، به‌مثابه آینه‌ای که جلوه‌های الهی را در خود بازمی‌تاباند، در اندیشه دینی نه‌تنها بستری برای رشد و کمال انسان است، بلکه معیاری برای ارزش‌گذاری در عوالم دیگر به‌شمار می‌رود. این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای عمیق فلسفی و کلامی، می‌کوشد جایگاه والای دنیا را در نظام خلقت تبیین کند. با نگاهی انتقادی به تحریف‌های تاریخی و استعماری، این اثر به بازسازی نگاه اصیل دینی به دنیا پرداخته و از سوءتفاهم‌های رایج در باب پستی آن فاصله می‌گیرد. ساختار این نوشتار، با عناوین تخصصی و شرح تفصیلی، به‌گونه‌ای طراحی شده که هم برای پژوهشگران حوزه فلسفه و الهیات و هم برای جویندگان حقیقت در فضای دانشگاهی، منبعی جامع و روشنگر باشد.

بخش اول: تبیین ذات دنیا در نظام هستی

نزدیکی و پایین بودن دنیا: نقدی بر مفهوم پستی

دنیا، گرچه در مراتب وجودی نسبت به آخرت پایین‌تر و به انسان نزدیک‌تر است، اما این نزدیکی و جایگاه وجودی، به معنای نقص یا پستی نیست. همان‌گونه که طهارت، به‌عنوان شرط صلوة، نزدیک‌تر و پایین‌تر از صلوة است، اما خودْ علتی برای کمال انسان از طریق صلوة محسوب می‌شود، دنیا نیز بستری است که زمینه‌ساز تحقق کمالات انسانی است. این تشبیه، که ریشه در قواعد فلسفی و فقهی دارد، نشان می‌دهد که دنیا، به‌مثابه ظرف ناسوت، نقشی بنیادین در رشد و تعالی انسان ایفا می‌کند.

فقدان مذمت ذاتی دنیا در متون دینی

در بررسی متون دینی، به‌ویژه روایات، هیچ نشانه‌ای از مذمت ذاتی دنیا یافت نمی‌شود. در بیش از ده هزار روایت مرتبط با دنیا، هیچ‌یک به پستی ذات آن اشاره نکرده‌اند. مذمت‌های موجود، به عوارض نفسانی و متعلقات آن، مانند طمع یا حب نفس، بازمی‌گردد. دنیا، در ذات خود، نه‌تنها پست نیست، بلکه به‌مثابه آینه‌ای زلال، جلوه‌های کمال الهی را بازمی‌تاباند. این دیدگاه، ریشه در تحلیل دقیق متون دینی دارد و از سوءتفاهم‌های رایج در باب پستی دنیا انتقاد می‌کند.

دنیا، محور اعتدال و تنظیم عوالم

دنیا، به‌سان محور و معیاری برای تنظیم و تعادل همه عوالم، نقشی بی‌بدیل در نظام خلقت ایفا می‌کند. ارزش انسان در دنیا، معادل ارزش او در همه عوالم، از جمله بهشت و جهنم، است. این دیدگاه، که ریشه در نگاهی فلسفی و عرفانی دارد، دنیا را به‌عنوان معیاری برای ارزش‌گذاری و توجیه عوالم دیگر معرفی می‌کند. آنچه در دنیا به انسان نزدیک می‌شود، در عوالم دیگر نیز نمود می‌یابد، و این پیوند عمیق، دنیا را به بستری بنیادین برای تحقق کمالات تبدیل می‌کند.

جمع‌بندی بخش اول

بخش نخست این نوشتار، با تبیین جایگاه ذاتی دنیا در نظام خلقت، نشان داد که دنیا نه‌تنها پست نیست، بلکه بستری برای تحقق کمالات انسانی و معیاری برای ارزش‌گذاری در عوالم دیگر است. نزدیکی دنیا به انسان، مشابه نقش طهارت در صلوة، نشانه نقص نیست، بلکه بیانگر جایگاه علّی آن در رشد و تعالی است. فقدان مذمت ذاتی دنیا در متون دینی و نقش آن به‌عنوان محور اعتدال عوالم، بر ارزش والای این عالم تأکید دارد.

بخش دوم: نقد تحریف‌های تاریخی و استعماری

تأثیر استعمار بر تحقیر دنیا

استعمار، با تحریف نگاه اصیل دینی به دنیا، مسلمین را به سوی یأس و عقب‌ماندگی سوق داد. دشمنان دین، با بدگویی از دنیا، و دوستان شکست‌خورده، با توجیه ناکامی‌های خود، این باور را رواج دادند که دنیا بی‌ارزش و پست است. این تحریف، که ریشه در انگیزه‌های سیاسی و روان‌شناختی دارد، مسلمین را از پیگیری علم، ثروت، و قدرت بازداشت و به انحطاط جوامع اسلامی انجامید. این نقد، با نگاهی تاریخی و جامعه‌شناختی، به تأثیر مخرب استعمار بر نگاه مسلمین به دنیا اشاره دارد.

نقش شکست‌خوردگان در بدگویی از دنیا

برخی از افراد، به دلیل ناکامی‌های شخصی و یأس، دنیا را بی‌ارزش جلوه دادند و این باور را به دیگران منتقل کردند. این مکانیزم دفاعی، که ریشه در روان‌شناسی شکست دارد، به تحقیر دنیا و کاهش انگیزه مسلمین برای ارتقا در علم و ثروت منجر شد. این گروه، با توجیه ناتوانی‌های خود، به‌جای اصلاح، به بدگویی از دنیا پرداختند و این سوءتفاهم را در جامعه رواج دادند.

سلطه استعمار بر اقتصاد اسلامی

کشورهای غربی، با تأسیس نهادهایی مانند بانک‌های جهانی اسلامی، اقتصاد کشورهای اسلامی را تحت کنترل خود درآوردند. این نهادها، با جذب ثروت‌های کشورهای اسلامی، سود آن را به خود اختصاص داده و مسلمین را در چرخه‌ای از وابستگی و کاستی گرفتار کردند. ضعف نظام بانکی در کشورهای اسلامی، به خروج بخش عظیمی از ثروت به خارج انجامید و این امر، نتیجه تحقیر دنیا و ناتوانی در مدیریت آن است.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با نگاهی انتقادی به تحریف‌های تاریخی و استعماری، نشان داد که بدگویی از دنیا، نتیجه انگیزه‌های سیاسی و ناکامی‌های داخلی است. استعمار و افراد شکست‌خورده، با تحقیر دنیا، مسلمین را از کسب علم، ثروت، و قدرت بازداشتند و به انحطاط جوامع اسلامی انجامیدند. سلطه اقتصادی غرب بر کشورهای اسلامی، نتیجه ضعف در مدیریت منابع و تحقیر دنیا است.

بخش سوم: دنیا، مزرعه آخرت

دنیا، کبریت احمر و اسم اعظم

دنیا، به‌مثابه کبریت احمر و اسم اعظم الهی، بستری ضروری برای تحصیل همه عوالم است. قوت، قدرت، سلامت، همت، حکمت، و ثروت، همگی در دنیا ارزشمندند و زمینه‌ساز کمال انسانی‌اند. این دیدگاه، با نگاهی عرفانی، دنیا را مظهر فیض الهی معرفی می‌کند و از تحقیر آن انتقاد می‌کند. دنیا، به‌سان گوهری گران‌بها، درخشان و ارزشمند است که بدون آن، دستیابی به کمالات اخروی ممکن نیست.

روایات در تبیین جایگاه دنیا

روایات متعدد، دنیا را در جایگاه والایی قرار داده‌اند. به‌عنوان مثال، روایت السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا شَمْسَ الدُّنْيَا، امیرالمؤمنین علیه‌السلام را خورشید دنیا می‌داند، که نشان‌دهنده ارزش والای این عالم است. همچنین، روایت هَذِهِ مَفَاتِيحُ خَزَائِنِ الدُّنْيَا، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله را صاحب کلیدهای خزائن دنیا معرفی می‌کند، که نشان‌دهنده توانایی اولیا در مدیریت دنیا بدون افتادن در دام عوارض آن است. این روایات، با نگاهی عرفانی، بر ارزش ذاتی دنیا تأکید دارند.

مذمت عوارض نفسانی، نه ذات دنیا

روایات، مانند اعْلَمُوا أَنَّ أَصْلَ كُلِّ خَطِيئَةٍ حُبُّ الدُّنْيَا (بدانید که ریشه هر گناه، محبت به دنیاست)، به حب نفس و طمع نفسانی اشاره دارند، نه به ذات دنیا. همچنین، آیه کریمه تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا (سوره انفال، آیه ۶۷؛ شما متاع دنیا را می‌خواهید) به فساد و هوا و هوس نفسانی اشاره دارد، نه به ذات دنیا. این تمایز، که ریشه در تحلیل کلامی دارد، از نسبت دادن خطاها به ذات دنیا انتقاد می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تأکید بر جایگاه دنیا به‌عنوان مزرعه آخرت، نشان داد که دنیا بستری ضروری برای کسب کمالات انسانی و اخروی است. روایات، با معرفی دنیا به‌عنوان مظهر کمالات اولیا، ارزش ذاتی آن را تأیید می‌کنند. مذمت‌های وارد بر دنیا، به عوارض نفسانی مانند طمع و فساد بازمی‌گردد، نه به ذات آن که چون گوهری درخشان در نظام خلقت می‌درخشد.

بخش چهارم: ضرورت اعتدال در تعامل با دنیا

لهو و لعب، لازمه سلامت روان

لهو، لعب، و لغو، به‌مثابه نسیمی که روح انسان را تازه می‌کند، برای سلامت روان مردم عادی ضروری‌اند. این فعالیت‌ها، که در نگاه فقهی برای عامه مستحب یا واجب‌اند، به تعادل روانی و معنوی کمک می‌کنند. بااین‌حال، اولیای الهی، به دلیل کمالشان، به این امور نیاز ندارند، همان‌گونه که روایت يَا عِيسَى الْقِ عَنْكَ زِينَةَ الدُّنْيَا (ای عیسی، از زینت دنیا دوری کن) به پرهیز حضرت عیسی علیه‌السلام از زینت‌های دنیوی اشاره دارد، نه نفی ارزش آنها برای دیگران.

مسئولیت سنگین صاحب دنیا

روایت وَيْلٌ لِصَاحِبِ الدُّنْيَا (وای بر صاحب دنیا) به مسئولیت سنگین کسانی اشاره دارد که ثروت یا قدرت دارند، اما نمی‌توانند به وظایف خود عمل کنند. این مفهوم، مشابه آیه کریمه وَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ ﴿٤﴾ الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ (سوره ماعون، آیات ۴-۵؛ وای بر آن نمازگزارانی که از نمازشان غافل‌اند) است که به کوتاهی در انجام وظایف اشاره دارد. صاحب دنیا، کسی است که دنیا در چنگ اوست، اما از خدمت به دیگران بازمی‌ماند.

ناکامی‌های دنیوی و عوارض آن

روایت اسْتَعِينُوا اللَّهَ عَلَى نَكَبَاتِ الدُّنْيَا (از خدا در برابر ناکامی‌های دنیا یاری بخواهید) به عوارض نفسانی مانند ظلم، اسراف، و معصیت اشاره دارد، نه به ذات دنیا. این ناکامی‌ها، مانند فضولات در وجود انسان معصوم، به ذات دنیا ربطی ندارند و نتیجه انحرافات انسانی‌اند. دنیا، چون گوهری پاک، از این عوارض مبراست.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با تأکید بر ضرورت اعتدال در تعامل با دنیا، نشان داد که لهو و لعب برای سلامت روان مردم عادی ضروری است، اما اولیا از آن بی‌نیازند. مسئولیت سنگین صاحب دنیا و ناکامی‌های ناشی از عوارض نفسانی، به ذات دنیا ربطی ندارند و اصلاح نگاه به دنیا را ضروری می‌سازند.

بخش پنجم: اصلاح نظام اجتماعی و اقتصادی

ضرورت پیگیری دنیا برای کمال

مسلمین باید به‌جای تحقیر دنیا، به دنبال ارتقا در علم، ثروت، و خدمت باشند تا به کمال انسانی و اجتماعی دست یابند. این دیدگاه، که ریشه در نگاهی عملی و اجتماعی دارد، بر ضرورت فعالیت هدفمند در دنیا تأکید دارد. دنیا، به‌سان مزرعه‌ای حاصل‌خیز، بستری است که با کوشش و همت، ثمرات اخروی را به بار می‌آورد.

نظام مسکن و جلوگیری از فساد

دولت باید با تأمین خانه‌های مناسب (از ۳۰ تا ۱۰۰ متر) برای مردم، از فساد و دزدی ناشی از گرانی مسکن جلوگیری کند. این خانه‌ها، مانند پارک‌های عمومی، باید در اختیار مردم قرار گیرند تا فشارهای اقتصادی کاهش یابد. گرانی مصالح ساختمانی، مانند آجر و سیمان، در برابر غذا، نشانه کاستی اقتصادی است که باید اصلاح شود.

تأثیر تحقیر دنیا بر مشکلات اجتماعی

تحقیر دنیا، به کاهش ازدواج و افزایش طلاق منجر شده است، زیرا جوانان به دلیل مشکلات مادی از تشکیل خانواده بازمی‌مانند. این مشکل، که ریشه در نگاه نادرست به دنیا دارد، به تنش‌های اجتماعی و کاهش انسجام خانواده‌ها انجامیده است. اصلاح این نگاه، به بهبود وضعیت اجتماعی کمک می‌کند.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با تأکید بر ضرورت اصلاح نظام اجتماعی و اقتصادی، نشان داد که پیگیری دنیا برای کسب کمالات ضروری است. تأمین مسکن عمومی و اصلاح نگاه به دنیا، راهکارهایی برای کاهش فساد و مشکلات اجتماعی مانند کاهش ازدواج و افزایش طلاق هستند.

بخش ششم: سیره اولیا و تأثیرات اجتماعی

سیره معصومین و زیبایی زندگی

معصومین علیهم‌السلام، زندگی زیبا و ملکوتی داشتند و تحقیر آنها به‌عنوان افرادی ساده و محروم، نتیجه سوءتفاهم است. به‌عنوان مثال، سیره امیرالمؤمنین علیه‌السلام، سرشار از عشق، صفا، و کمال بود. این دیدگاه، با استناد به سیره اهل بیت، بر زیبایی و کمال زندگی آنها تأکید دارد و از تحریف آن انتقاد می‌کند.

نقش زنان در زندگی علما

زن متشخص و زیبا، به‌مثابه گلی که فضای زندگی را عطرآگین می‌کند، علم و انگیزه علما را تقویت می‌کند. برخلاف برخی توصیه‌های نادرست که زنان ساده را پیشنهاد می‌کنند، زن متشخص به تولید علم و انگیزه کمک می‌کند. این دیدگاه، با نگاهی روان‌شناختی و اجتماعی، بر تأثیر مثبت زنان در زندگی علما تأکید دارد.

تأثیر عطر و زن بر کیفیت عبادت

روایت أَخْتَرْتُ مِنْ دُنْيَاكُمْ ثَلَاثًا: النِّسَاءَ، الطِّيبَ، قُرَّةَ عَيْنِي فِي الصَّلَاةِ (از دنیای شما سه چیز برگزیدم: زنان، عطر، و روشنی چشمم در نماز) نشان می‌دهد که زن و عطر، کیفیت عبادت را تقویت می‌کنند. این عناصر دنیوی، به‌سان نوری که مسیر عبادت را روشن می‌کند، به تعالی معنوی کمک می‌کنند.

جمع‌بندی بخش ششم

این بخش، با تبیین سیره معصومین و نقش عناصر دنیوی مانند زنان و عطر در زندگی دینی، نشان داد که دنیا بستری برای تحقق زیبایی و کمال است. زندگی ملکوتی معصومین و تأثیر مثبت زنان متشخص بر علما، بر ارزش والای دنیا تأکید دارد.

نتیجه‌گیری کلی

این نوشتار، با تبیین جایگاه والای دنیا در نظام خلقت، نشان داد که دنیا نه‌تنها پست نیست، بلکه مزرعه‌ای حاصل‌خیز برای کشت کمالات اخروی است. نقد تحریف‌های استعماری و ناکامی‌های داخلی، ضرورت اصلاح نگاه به دنیا را آشکار کرد. دنیا، به‌سان آینه‌ای زلال، جلوه‌های الهی را بازمی‌تاباند و معیاری برای ارزش‌گذاری در عوالم دیگر است. روایات و آیات قرآن کریم، با تأکید بر ارزش ذاتی دنیا، از نسبت دادن عوارض نفسانی به آن انتقاد می‌کنند. اصلاح نظام اجتماعی و اقتصادی، پیگیری علم و ثروت، و توجه به سیره معصومین، راهکارهایی برای بازسازی نگاه اصیل دینی به دنیاست. این اثر، با ارائه نگاهی جامع و عمیق، می‌تواند مبنایی برای مطالعات پیشرفته در حوزه فلسفه، الهیات، و جامعه‌شناسی دینی باشد.