متن درس

کتاب فلسفه و الهیات: بازاندیشی در ارزش‌های دنیوی و جایگاه مسلمین

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۹۹)

مقدمه: بازاندیشی در مغالطات تاریخی و جایگاه مسلمین

جهان اسلام، با وجود گستردگی جغرافیایی و جمعیتی، در سده‌های اخیر از جایگاه شایسته خود در عرصه‌های علمی، اقتصادی، و اجتماعی فاصله گرفته است. استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، در درس‌گفتار شماره ۱۵۹۹، با نگاهی عمیق و انتقادی، به ریشه‌های این انحطاط پرداخته و دو مغالطه تاریخی را عامل اصلی این وضعیت معرفی می‌کنند: نخست، تحقیر دنیا به‌جای مذمت مطامع نفسانی، و دوم، ترویج فقر به‌عنوان فضیلت. این مغالطات، با همکاری استعمار داخلی و خارجی، جوامع اسلامی را به سوی انحطاط سوق داده و از شکوفایی توانمندی‌های انسانی بازداشته است.

بخش اول: نقد مغالطات تاریخی و تأثیرات آن بر جوامع اسلامی

ریشه‌های انحطاط: نقش مغالطات در تضعیف مسلمین

استاد فرزانه، با نگاهی ژرف به تاریخ جوامع اسلامی، معتقدند که دو مغالطه اساسی، افکار و کردار مسلمین را مخدوش کرده و به انحطاط جایگاه ایشان در جهان منجر شده است. این مغالطات، با همکاری استعمار داخلی و خارجی، فرهنگ و هویت جوامع اسلامی را به سوی تحقیر توانمندی‌های انسانی سوق داده‌اند. نخست، تحقیر ذات دنیا به‌جای مذمت مطامع نفسانی، و دوم، ترویج فقر به‌عنوان فضیلت، که هر دو به تضعیف توان علمی، اقتصادی، و اجتماعی مسلمین انجامیده است.

این مغالطات، با تحریف ارزش‌های دینی، به‌گونه‌ای عمل کرده‌اند که مسلمین، با وجود جمعیت عظیم خود، از دستیابی به جایگاه ممتاز در عرصه‌های علمی، اقتصادی، ورزشی، و هنری بازمانده‌اند. به‌گونه‌ای که حتی از حد متوسط و طبیعی نیز پایین‌تر قرار گرفته‌اند.

جایگاه نازل مسلمین در جهان

با وجود جمعیت بیش از یک میلیارد نفری مسلمین، انتظار می‌رود که بخش قابل‌توجهی از ایشان در زمینه‌های علمی، اقتصادی، و فرهنگی پیشرو باشند. اما واقعیت کنونی، نشان‌دهنده جایگاهی نازل است. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که مسلمین نه‌تنها در سطح جهانی جایگاه ممتازی ندارند، بلکه حتی از حد متوسط نیز فاصله گرفته‌اند. این وضعیت، نتیجه مستقیم مغالطات یادشده است که توانمندی‌های انسانی را تحقیر کرده و مانع شکوفایی شده‌اند.

نابرابری در توزیع ثروت

یکی از نمودهای این انحطاط، نابرابری در توزیع ثروت در جهان اسلام است. استاد فرزانه اشاره می‌کنند که ثروت‌های کلان در برخی کشورهای اسلامی، اغلب به‌صورت غیرمشروع و توسط حکام انباشته شده است. این ثروت‌ها، نه از راه تلاش و زرنگی، بلکه از طریق سوءاستفاده از منابع عمومی به دست آمده‌اند. در مقابل، توده مردم از جایگاه اقتصادی طبیعی و نرمال محروم‌اند.

جمع‌بندی بخش اول

این بخش، با نگاهی انتقادی به مغالطات تاریخی، ریشه‌های انحطاط جوامع اسلامی را بررسی کرد. تحقیر دنیا و ترویج فقر، با همکاری استعمار، به تضعیف توانمندی‌های مسلمین منجر شده است. این مغالطات، جایگاه مسلمین را در جهان به سطحی نازل کشانده و نابرابری اقتصادی را تشدید کرده است. برای برون‌رفت از این وضعیت، بازاندیشی در ارزش‌های دنیوی و ترویج توانمندی‌های انسانی ضروری است.

بخش دوم: بازتعریف دنیامداری و ارزش‌های دینی

ضرورت دنیامداری مثبت

برای رفع انحطاط، استاد فرزانه پیشنهاد می‌کنند که باید دنیامداری مثبت ترویج شود. دنیامداری مثبت، به معنای کسب ثروت، علم، و قدرت برای خدمت به جامعه است، نه انباشت نفسانی. این دیدگاه، دنیا را نه دشمن ایمان، بلکه بستری برای کمال و خدمت معرفی می‌کند. به تعبیر استاد، همان‌گونه که باغبانی ماهر، زمین را برای کشت و زرع آماده می‌کند، انسان مؤمن نیز باید دنیا را برای خیر عمومی آباد سازد.

ویژگی‌های مؤمن در روایات

روایات اسلامی، ویژگی‌های مؤمن را در دارایی وسیع، علم فراوان، و توانایی تأمین معاش دیگران تعریف می‌کنند. استاد فرزانه تأکید دارند که مؤمن باید خانه‌ای بزرگ، علمی گسترده، و توان خدمت به دیگران داشته باشد. این ویژگی‌ها، نه‌تنها نشانه ایمان، بلکه مظهر کمال انسانی‌اند.

تأثیر استعمار بر فرهنگ فقر

استعمار، با ترویج این مغالطه که فقر فضیلت و ثروت دزدی است، جوامع اسلامی را به سوی ناتوانی سوق داده است. استاد فرزانه این نگاه را تحریف ارزش‌های دینی می‌دانند و معتقدند که باید ثروت را به‌عنوان نتیجه زرنگی و عرضه مشروع دانست، نه دزدی.

ارزش شخصیت در دنیامداری

فردی که دنیا (ثروت، علم، قدرت) دارد، شخصیتی ارزشمند دارد و باید به خدمت‌رسانی به جامعه افتخار کند. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که انسان باید توانایی اداره بخشی از جامعه را داشته باشد و از خودخوری و انباشت نفسانی پرهیز کند.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با تأکید بر دنیامداری مثبت، به بازتعریف ارزش‌های دینی پرداخت. دنیا، به‌عنوان مزرعه آخرت، بستری برای کمال و خدمت است. روایات اسلامی، مؤمن را فردی توانمند در علم، ثروت، و خدمت معرفی می‌کنند. استعمار، با تحریف این ارزش‌ها، فقر را فضیلت و ثروت را دزدی جلوه داده است. برای اصلاح این وضعیت، باید دنیامداری مثبت و خدمت به جامعه ترویج شود.

بخش سوم: ترویج قدرت‌خواهی و ارزش‌های طبیعی

ترویج قدرت‌خواهی

استاد فرزانه، با نگاهی جامعه‌شناختی، بر ضرورت ترویج قدرت‌خواهی در میان مسلمین تأکید دارند. قدرت‌خواهی، به معنای توسعه توانمندی‌های علمی، ورزشی، و هنری است. انسان مؤمن باید توانایی‌های خود را در برابر محدودیت‌های طبیعت نشان دهد، همان‌گونه که کوهنورد قله‌ای را فتح می‌کند یا دونده از آهو پیشی می‌گیرد.

ارزش مظاهر طبیعی

مظاهر طبیعی، مانند نظافت، لباس مرتب، و بهداشت، ظهورات الهی‌اند و باید ارج نهاده شوند. استاد فرزانه معتقدند که این مظاهر، تجلیات زیبایی پروردگار هستند و باید در امر به معروف و نهی از منکر مورد توجه قرار گیرند.

مذمت مطامع نفسانی

در مقابل، مطامع نفسانی، مانند طمع و خودخواهی، باید تحقیر شوند. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که ثروت و قدرت، زمانی ارزشمندند که برای خیر عمومی به کار روند، نه برای انباشت نفسانی.

مشروعیت قدرت‌نمایی

قدرت‌نمایی در زمینه‌های مختلف، از ورزش تا علم و هنر، مشروع و ارزشمند است. استاد فرزانه تأکید دارند که حتی اگر این تلاش‌ها خطراتی داشته باشند، نشان‌دهنده عظمت انسانی‌اند.

جواز ورزش‌های رزمی

ورزش‌های رزمی، حتی با وجود خطرات، مشروع‌اند، زیرا انسان را در برابر طبیعت و محدودیت‌ها نشان می‌دهند. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که این فعالیت‌ها، اگر بر اساس اصول باشند، هیچ اشکال شرعی ندارند.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تأکید بر ترویج قدرت‌خواهی و ارزش‌های طبیعی، به ضرورت توسعه توانمندی‌های انسانی پرداخت. مظاهر طبیعی، مانند نظافت و بهداشت، تجلیات الهی‌اند و باید ارج نهاده شوند. در مقابل، مطامع نفسانی باید تحقیر شوند. قدرت‌نمایی و ورزش‌های رزمی، به‌عنوان ابراز عظمت انسانی، مشروع و ارزشمندند.

بخش چهارم: اصلاح نظام علم دینی و احیای علوم قرآنی

آموزش توانمندی از کودکی

استاد فرزانه تأکید دارند که از کودکی باید به افراد آموزش داده شود تا توانایی‌های خود را نشان دهند. این آموزش، از مدرسه تا حوزه و دانشگاه، باید خودباوری و توانمندی را تقویت کند.

ضرورت احیای علوم دینی

حوزه‌های علمیه باید علوم دینی، مانند روان‌شناسی، نجوم، و گیاه‌شناسی، را از قرآن کریم و روایات استخراج کنند. استاد فرزانه معتقدند که قرآن کریم ظرفیت علمی عظیمی دارد که باید مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

کاستی نظام علم دینی

نظام علم دینی کنونی، به دلیل عدم توجه به علوم کاربردی، طلاب را به سوی ناتوانی سوق داده است. استاد فرزانه خواستار اصلاح این نظام و طراحی رشته‌های علمی کاربردی‌اند.

ضرورت خودکفایی عالم

عالم دینی باید از علم خود درآمد کسب کند و به جامعه خدمت کند، نه اینکه به گدایی وابسته شود. استاد فرزانه تأکید دارند که عالم باید توانایی تأمین معاش دیگران را داشته باشد.

تأثیر استعمار بر علم دینی

استعمار، با ترویج مغالطات، علم دینی را از تولید علم و قدرت بازداشت و به سوی ناتوانی سوق داد. استاد فرزانه خواستار احیای جایگاه علم دینی در تولید دانش‌اند.

کاهش اعتقاد در میان طلاب

به دلیل فقر و کاستی نظام علم دینی، طلاب با افزایش سن از اعتقادات اولیه خود فاصله می‌گیرند. استاد فرزانه این وضعیت را نتیجه ناتوانی اقتصادی و علمی می‌دانند.

نقد تشریفات مذهبی

تشریفات مذهبی بیش از حد، مانند زیارت‌های متعدد، طلاب را از کارهای علمی و کاربردی بازمی‌دارد. استاد فرزانه تأکید دارند که این تشریفات باید در راستای تولید علم و خدمت به جامعه باشد.

ظرفیت علمی قرآن کریم

قرآن کریم حاوی آیات متعددی در زمینه اقتصاد، نجوم، و روان‌شناسی است که باید توسط علم دینی استخراج شود. استاد فرزانه معتقدند که این ظرفیت، می‌تواند علم دینی را به جایگاه شایسته‌اش بازگرداند.

إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ ۚ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
همانا خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشان فرمان می‌دهد و از زشتکاری و ناپسند و ستم بازمی‌دارد. شما را پند می‌دهد، باشد که پند گیرید. (سوره نحل، آیه ۹۰)

روایات در ارزش‌گذاری دنیا

استاد فرزانه به روایات متعددی استناد می‌کنند که دنیا را به‌عنوان مزرعه آخرت و بستری برای خیر عمومی معرفی می‌کنند. از جمله:

• روایت «الْبِرُّ وَصِلَةُ الْأَرْحَامِ إِمَارَةُ الدُّنْيَا»: نیکوکاری و صله رحم، امارت و آبادانی دنیاست. این روایت، بر ارزش دنیامداری مثبت برای خدمت به جامعه تأکید دارد.
• روایت «لَا تَكُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الدُّنْيَا»: از فرزندان دنیا نباشید. این روایت، به پرهیز از خودخواهی و خرابکاری در دنیا اشاره دارد، نه نفی ذات دنیا.
• روایت «وَاللَّهِ إِنَّا لَنَحِبُّ الدُّنْيَا»: به خدا سوگند، ما دنیا را دوست داریم. این روایت، دنیا را مزرعه آخرت می‌داند و بر ارزش آن تأکید دارد.
• روایت «وَاللَّهِ إِنَّا لَنَطْلُبُ الدُّنْيَا»: به خدا سوگند، ما دنیا را طلب می‌کنیم. این روایت، بر طلب دنیا برای خدمت به دیگران تأکید دارد.
• روایت «إِيَّاكُمْ وَمُجَالَسَةَ الْمُلُوكِ وَأَبْنَاءِ الدُّنْيَا»: از همنشینی با پادشاهان و فرزندان دنیا بپرهیزید. این روایت، بر استقلال عالم از وابستگی‌های نفسانی و سیاسی تأکید دارد.
• روایت «لَا تَمُدُّوا إِلَى مَا فِي أَيْدِي أَبْنَاءِ الدُّنْيَا»: به آنچه در دست فرزندان دنیاست چشم مدوزید. این روایت، بر پرهیز از حسرت به دارایی دیگران تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با تأکید بر اصلاح نظام علم دینی و احیای علوم قرآنی، به ضرورت آموزش توانمندی از کودکی، خودکفایی عالم، و استخراج علوم از قرآن کریم پرداخت. نظام علم دینی کنونی، به دلیل کاستی، باید با طراحی رشته‌های کاربردی اصلاح شود. روایات اسلامی، دنیا را بستری برای خیر عمومی معرفی می‌کنند و از تحقیر آن انتقاد دارند.

بخش پنجم: وارستگی و استقلال عالم دینی

ضرورت استقلال عالم

عالم دینی باید مستقل و آزاده باشد و جز به خدا و اولیای الهی وابسته نباشد. استاد فرزانه تأکید دارند که وابستگی به پادشاهان و خودخواهان، عالم را از جایگاه والای خود محروم می‌کند.

ارزش وارستگی

وارستگی، به معنای بی‌اعتنایی به مادیات برای خود و خدمت به دیگران، نشانه انسانیت است. استاد فرزانه، با ذکر مثالی از زنی که با شجاعت و بی‌اعتنایی به مادیات، به خدمت‌رسانی پرداخت، این ارزش را تبیین می‌کنند.

نقد خودخوری

خودخوری و انباشت ثروت برای خود، نکبت و فلاکت می‌آورد. استاد فرزانه تأکید دارند که ثروت و قدرت، تنها زمانی ارزشمندند که برای خیر عمومی به کار روند.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با تأکید بر استقلال و وارستگی عالم دینی، به ضرورت پرهیز از وابستگی و خودخوری پرداخت. عالم باید آزاده باشد و ثروت و قدرت را برای خدمت به جامعه به کار گیرد. وارستگی، به‌عنوان نشانه انسانیت، انسان را از خودخواهی به سوی خیر عمومی هدایت می‌کند.

نتیجه‌گیری کلی

این کتاب، با بازاندیشی در درس‌گفتار استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تحلیل مغالطات تاریخی و تأثیرات مخرب آنها بر جوامع اسلامی پرداخت. تحقیر دنیا و ترویج فقر، به انحطاط علمی، اقتصادی، و اجتماعی مسلمین منجر شده است. برای برون‌رفت از این وضعیت، باید دنیامداری مثبت، قدرت‌خواهی، و احیای علوم قرآنی ترویج شود. روایات اسلامی، دنیا را مزرعه آخرت می‌دانند و بر ارزش آن برای خیر عمومی تأکید دارند. اصلاح نظام علم دینی، آموزش توانمندی از کودکی، و استقلال عالم، از راهکارهای کلیدی برای ارتقای جایگاه مسلمین است. این اثر، با ارائه تحلیلی جامع و علمی، می‌تواند مبنایی برای مطالعات پیشرفته در فلسفه، الهیات، و جامعه‌شناسی دینی باشد.