متن درس

فلسفه جهان‌بینی اسلامی: بازتعریف ارزش ذاتی دنیا در پرتو تعالیم دینی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۰۶)

دیباچه: تأمل در ارزش ذاتی دنیا

جهان‌بینی اسلامی، به‌سان نگینی درخشان در تارک معرفت بشری، دنیا را نه به‌مثابه مانعی در برابر سعادت اخروی، بلکه چون بستری برای تحقق حیات طیبه می‌نگرد. این دیدگاه، که ریشه در تعالیم قرآن کریم و روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام دارد، دنیا را جلوه‌گاه کمال الهی و فرصتی برای تجارت معنوی و مادی می‌داند. بااین‌حال، تأثیرات مخرب استعمار، با تحقیر و کوچک‌سازی دنیا، جوامع اسلامی را به وادی افول و ناکامی کشانده است. این نوشتار، با الهام از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، در پی بازسازی این جهان‌بینی و بازتعریف ارزش ذاتی دنیاست. هدف آن است که با نگاهی فلسفی و عمیق، به نقد فرهنگ تحقیر دنیا پرداخته و راهکارهایی برای احیای جایگاه والای آن در نظام معرفتی و عملی اسلام ارائه شود.

بخش نخست: نقد تأثیرات استعماری بر جهان‌بینی اسلامی

تحقیر دنیا: پروژه استعماری برای تضعیف جوامع اسلامی

استعمار، چون سایه‌ای شوم بر آسمان معرفت جوامع اسلامی، با تحقیر دنیا و کوچک‌نمایی ارزش‌های آن، به تضعیف خودباوری و انفعال این جوامع انجامیده است. این پروژه، که با تحمیل الگوهای فکری بیگانه همراه بوده، دنیا را در نگاه مسلمانان به‌سان غولی ترسناک یا دام‌چاله‌ای فریبنده تصویر کرده است. نتیجه این تحقیر، افول تمدن اسلامی و گرفتاری در نابسامانی‌هایی چون فقر، ناتوانی و پراکندگی بوده است. به تعبیر قرآن کریم، ﴿وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ﴾ (انعام: ۳۲)، نه به معنای بی‌ارزشی دنیا، بلکه به هشدار در برابر غفلت از هدف والای خلقت اشاره دارد. استعمار، این آیه را از سیاق خود جدا کرده و به ابزاری برای تحقیر دنیا بدل ساخت.

پیامدهای افول‌آباد: از نابودی تا ناکامی

جهان‌بینی تحقیرآمیز، دنیای مسلمانان را به «افول‌آباد» بدل کرده است؛ سرزمینی که در آن، به‌جای شکوفایی و پیشرفت، شاهد قتل، غارت، تحقیر و نابودی هستیم. این وضعیت، نتیجه پذیرش فرهنگ شکست و عقب‌ماندگی است که دنیا را بی‌ارزش و فاقد اهمیت جلوه داده است. در چنین فضایی، جوامع اسلامی از خلاقیت، نوآوری و بهره‌مندی از منابع طبیعی و معنوی بازمانده‌اند. این افول، نه تنها در حوزه‌های مادی، بلکه در ساحت‌های معنوی و علمی نیز رخ‌نمایی کرده و جوامع را به انفعال کشانده است.

بخش دوم: بازتعریف ارزش ذاتی دنیا در جهان‌بینی اسلامی

حیات طیبه: میوه دنیاداری خیرخواهانه

جهان‌بینی اسلامی، دنیا را چون باغی پرثمر می‌نگرد که با کشت ایمان، کمال و خیر، میوه سعادت و حیات طیبه به بار می‌آورد. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً﴾ (نحل: ۹۷). حیات طیبه، زندگی‌ای است که در آن، دنیا با ایمان، برکت و قدرت مدیریت می‌شود و سعادت اخروی را به‌سان سایه‌ای همراه خود می‌آورد. این دیدگاه، در برابر فرهنگ تحقیر دنیا، بر ضرورت عظمت‌بخشی به آن تأکید دارد.

ارزش ذاتی دنیا: پاکی و طهارت در خلقت

در نظام خلقت الهی، دنیا ذاتاً پاک و طیب است و هیچ نکبتی در آن وجود ندارد. نکبات، چون طمع، تکبر و هواپرستی، به نفس انسانی تعلق دارند و نه به عالم خارج. حتی موادی که در نگاه عامه زاید و بی‌ارزش تلقی می‌شوند، مانند فضولات، قاذورات، میکروب‌ها و سموم، در نظام خلقت دارای کارکرد و ارزش‌اند. به تعبیر استاد فرزانه، «همه‌چیز در دنیا طیبات و طاهرات است» و آنچه زباله می‌نامیم، نتیجه جهل و ناتوانی انسان در بهره‌مندی از حکمت نهفته در خلقت است.

جهل: ریشه آشغال‌سازی دنیا

آنچه در فرهنگ عامه «آشغال» خوانده می‌شود، نه از ذات دنیا، بلکه از نادانی انسان سرچشمه می‌گیرد. در نظام خلقت، هیچ‌چیز زاید نیست؛ از خاک و سنگ تا فضولات و میکروب‌ها، همه دارای کاربرد و ارزش‌اند. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿الَّذِينَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ … مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا﴾ (آل‌عمران: ۱۹۱). این آیه، بر هدفمندی خلقت تأکید دارد و انسان را به تأمل در حکمت آفرینش فرامی‌خواند. جهل به کاربرد اشیاء، مانند دور ریختن پوست گردو یا استخوان، نتیجه عقب‌ماندگی علمی و فرهنگی است.

بخش سوم: بازیافت و ارزش اقتصادی منابع

اقتصاد چرخشی: نگاهی نو به زباله

در نگاه اسلامی، حتی موادی که به ظاهر بی‌ارزش‌اند، دارای ارزش اقتصادی و کاربردی‌اند. استاد فرزانه با ذکر مثالی از طلبه‌ای که از بازیافت شیشه و پلاستیک کسب درآمد می‌کرد، به اهمیت اقتصاد چرخشی اشاره می‌کنند. این دیدگاه، با اصل قرآنی پرهیز از اسراف هم‌خوانی دارد و نشان می‌دهد که آنچه «زباله» می‌نامیم، نتیجه ناتوانی در استفاده بهینه از منابع است. در نظام‌های پیشرفته، بازیافت به‌عنوان نشانه‌ای از دانش و فناوری شناخته می‌شود، در حالی که در جوامع عقب‌مانده، منابع به‌عنوان آشغال دور ریخته می‌شوند.

کاربردهای پزشکی و علمی مواد به ظاهر زاید

حتی موادی مانند بول و غائط، که در نگاه عامه نجس و بی‌ارزش‌اند، در پزشکی سنتی و مدرن کاربردهای درمانی دارند. استاد فرزانه تأکید دارند که در نظام خلقت، هیچ‌چیز بیهوده نیست و حتی میکروب‌ها و سموم، که در نگاه عامه مضرند، در علم پزشکی ارزشمند و گران‌قیمت‌اند. این دیدگاه، ریشه در حکمت الهی دارد که هر جزء از خلقت را با هدفی خاص آفریده است.

بخش چهارم: نقد فرهنگ تحقیر و راهکارهای احیای عظمت دنیا

نقد فرهنگ تحقیر قرآن کریم

یکی از دردناک‌ترین پیامدهای فرهنگ تحقیر، کاهش جایگاه قرآن کریم به امور حاشیه‌ای چون مراسم سوگواری و سر قبرهاست. این کتاب آسمانی، که منبع معرفت و هدایت است، در برخی جوامع اسلامی به ابزاری تزئینی بدل شده و از عظمت آن کاسته شده است. استاد فرزانه با تأسف یادآور می‌شوند که قرآن‌های پاره‌شده یا در آب و خاک دفن می‌شوند یا به‌عنوان زباله دور ریخته می‌شوند، که نشانه بی‌توجهی به ارزش این کلام الهی است.

مقایسه با فرهنگ‌های دیگر: احترام به منابع

در فرهنگ‌های پیشرفته، مانند فرهنگ ژاپن، به ابزار کار و منابع احترام ویژه‌ای گذاشته می‌شود. به‌عنوان مثال، کارگران ژاپنی پیش از آغاز کار، به دستگاه‌های خود تعظیم می‌کنند و آن‌ها را مایه رزق و روزی می‌دانند. در مقابل، در برخی جوامع اسلامی، حتی به مساجد و قرآن کریم بی‌احترامی می‌شود. این تفاوت فرهنگی، نشان‌دهنده عمق تأثیر استعمار در تحقیر منابع مادی و معنوی در جهان اسلام است.

احترام به اشیاء شخصی و دینی

علمای پیشین، به‌سان باغبانانی که از هر شاخه‌ای بهره می‌برند، به اشیاء شخصی و دینی خود احترام می‌گذاشتند. استاد فرزانه از حفظ لباس‌های کهنه و دفترچه‌های دوران کودکی خود یاد می‌کنند و این رفتار را نشانه احترام به گذشته و ارزش‌گذاری به زندگی می‌دانند. این فرهنگ، که ریشه در پرهیز از اسراف و احترام به خلقت دارد، می‌تواند الگویی برای اصلاح رفتارهای کنونی باشد.

بخش پنجم: روایات اسلامی در ستایش دنیا

جهان به‌سان دولت‌ها: بهره‌مندی از فرصت‌ها

روایات اسلامی، دنیا را چون مجموعه‌ای از دولت‌ها تصویر می‌کنند که انسان باید بهره خود را از آن بجوید: «الدُّنْيَا دُوَلٌ فَاطْلُبْ حَظَّكَ مِنْهَا». این روایت، دنیا را فرصتی برای کسب خیر، لذت، آرامش و کمال می‌داند. انسان موظف است با عقل و درایت، از خواب، خوراک، تفریح و عبادت خود به‌گونه‌ای بهره ببرد که به سعادت دنیوی و اخروی منجر شود.

دعا برای خیر دنیا و آخرت

قرآن کریم دعایی را به انسان می‌آموزد که خیر دنیا و آخرت را طلب می‌کند: ﴿رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً﴾ (بقره: ۲۰۱). این دعا، نشان‌دهنده نگاه متعادل اسلام به دنیا و آخرت است که خیر دنیا را شامل سلامت، امنیت، دانش و معرفت می‌داند.

جهان به‌سان بازار تجارت

روایات، دنیا را به بازاری تشبیه می‌کنند که سود و زیان آن در آخرت آشکار می‌شود: «الدُّنْيَا دَارُ تِجَارَةٍ رَبِحَهَا أَوْ خَسِرَهَا عَلَى الْآخِرَةِ». این تشبیه، بر ضرورت عمل صالح در دنیا تأکید دارد و نشان می‌دهد که دنیا، بستری برای کسب کمال و سعادت است.

رفعت آسمان دنیا

آسمان دنیا، به‌سان سایبانی بلند و رفیع، در روایات اسلامی ستایش شده است. ذکر «یا رفیع و یا رب» می‌تواند یأس و پریشانی را از روح انسان دور کند و او را به تأمل در عظمت خلقت فراخواند. این دیدگاه، دنیا را نه تنها مادی، بلکه دارای ارزش معنوی والایی می‌داند.

نفی استفاده ظالمانه از دنیا

مذمت دنیا در روایات، به استفاده ظالمانه از آن اشاره دارد: «لَا تَرْكَنُوا إِلَى الدُّنْيَا رُكُونَ الظَّالِمِينَ». این روایت، بر ضرورت استفاده اخلاقی و عادلانه از دنیا تأکید دارد و نکبات را به رفتارهای نفسانی، مانند ظلم و حرام‌خواری، محدود می‌کند.

جهان: طالب و مطلوب

روایت «الدُّنْيَا طَالِبَةٌ مَطْلُوبَةٌ» دنیا را چون موجودی زنده تصویر می‌کند که هم به سوی انسان می‌آید و هم انسان باید به سوی آن برود. این رابطه دوسویه، به‌سان رقص هماهنگ میان انسان و خلقت، فرصتی برای بهره‌مندی از نعمت‌های الهی فراهم می‌آورد.

بخش ششم: چالش‌های علم دینی و راهکارهای تحول

چالش‌های علم دینی در مواجهه با دنیا

علم دینی، به‌عنوان نگهبان معرفت اسلامی، در مواجهه با فرهنگ تحقیر دنیا دچار چالش‌هایی شده است. فقدان تخصص‌های علمی، فرهنگی و فکری، این نهاد را از تأثیرگذاری لازم در جامعه محروم کرده است. استاد فرزانه تأکید دارند که علم دینی باید با کسب استانداردهای جهانی و تخصص‌های کاربردی، جایگاه خود را در دنیای مدرن بازیابد.

نیاز به تخصص‌سازی در علم دینی

برای احیای جایگاه علم دینی، لازم است عالمان به تخصص‌های علمی، فرهنگی و هنری مجهز شوند. در دنیای مدرن، مقبولیت علمی به مدارک معتبر و استانداردهای جهانی وابسته است. علم دینی باید با تولید دانش کاربردی و تعامل با نیازهای جامعه، از انفعال به سوی پویایی حرکت کند.

نقد فرهنگ اسراف و بی‌وفایی

فرهنگ اسراف و بی‌توجهی به منابع، از دور انداختن لباس و کفش تا قرآن‌های پاره‌شده، نشانه‌ای از فاصله گرفتن از ارزش‌های اسلامی است. استاد فرزانه با اشاره به حفظ اشیاء قدیمی خود، مانند نعلین و دفترچه‌های کودکی، بر ضرورت احترام به خلقت و پرهیز از اسراف تأکید می‌کنند.

جمع‌بندی: احیای عظمت دنیا در پرتو جهان‌بینی اسلامی

جهان‌بینی اسلامی، دنیا را چون آینه‌ای درخشان از کمال الهی می‌بیند که در آن، هیچ‌چیز زاید نیست و هر جزء از خلقت دارای حکمت و ارزش است. استعمار، با تحقیر دنیا، جوامع اسلامی را به افول کشاند و از بهره‌مندی از ظرفیت‌های مادی و معنوی آن محروم کرد. برای برون‌رفت از این وضعیت، لازم است با بازسازی فرهنگی، تخصص‌سازی در علم دینی و احترام به منابع، جایگاه والای دنیا در نظام معرفتی اسلام احیا شود. روایات اسلامی، با تشبیه دنیا به دولت‌ها، بازار تجارت و سایه‌ای حامی، بر ضرورت بهره‌مندی عقلانی و اخلاقی از آن تأکید دارند. این تحول، می‌تواند به تحقق حیات طیبه و سعادت دنیوی و اخروی منجر شود.