متن درس
تحلیل فلسفی اقتدار انسانی در پرتو آیات سوره زمر
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۶۲۰)
مقدمه
مفهوم اقتدار انسانی، به مثابه گوهر وجودی انسان در نظام هستی، از دیرباز مورد توجه فیلسوفان، عارفان و مفسران قرآن کریم بوده است. این نوشتار، با تکیه بر آیات سوره زمر و تحلیل‌های عمیق فلسفی، به تبیین جایگاه انسان در نظام واحد هستی، موانع کمال او و راه‌های وصول به مقامات متعالی وجودی می‌پردازد. این اثر، با الهام از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در تاریخ ۲۲ مهر ۱۳۹۲، به بررسی وحدت ساختاری هستی، نقش غفلت به‌عنوان مانع اصلی کمال انسانی، و ضرورت هماهنگی میان نماز، نیاز و ناز در نظام وجودی انسان اختصاص دارد.
بخش نخست: وحدت ساختاری و حرکت هماهنگ هستی
وحدت ساختاری هستی
هستی، به مثابه دستگاهی صنعتی با اجزای به‌هم‌پیوسته، از وحدتی ساختاری برخوردار است که خداوند، انسان و تمامی مخلوقات را در بر می‌گیرد. همان‌گونه که در یک دستگاه صنعتی، چرخ‌دنده‌ها، موتورها و اجزای ریز و درشت در هماهنگی موزون عمل می‌کنند، نظام هستی نیز از هماهنگی ذاتی برخوردار است. این وحدت، نشان‌دهنده پیوستگی میان خالق و مخلوق است، به‌گونه‌ای که همه موجودات در نظامی یکپارچه، حرکتی هماهنگ دارند.
درنگ: وحدت ساختاری هستی، مانند دستگاهی صنعتی است که اجزای آن، از خداوند تا مخلوقات، در هماهنگی موزون عمل می‌کنند و هر جزء، نقشی خاص در نظام کلی ایفا می‌نماید.
حرکت واحد در نظام هستی
حرکت در نظام هستی، در مراتب مختلف وجودی، ظهوری، طبیعی، ارادی، نازل و عالی، به‌صورت واحدی جریان دارد. این حرکت، که شامل حرکت حق، خلق، ماده و مجرد است، در نظامی یکپارچه و هماهنگ عمل می‌کند. به تعبیر حکیم سبزواری در منظومه: «أَذِمَّةُ الْأُمُورِ طَرًّا بِيَدِهِ وَالْكُلُّ مُسْتَمَدَّةٌ مِنْ مَدَدِهِ» (همه امور در دست اوست و همه از مدد او بهره‌مندند). این بیت، حرکت هستی را به اراده الهی وابسته می‌داند، مانند گیسوان زنی با جمال که با حرکت او، همه اجزا به‌صورت هماهنگ به جنبش درمی‌آیند.
درنگ: حرکت واحد هستی، مانند گیسوان زنی است که با حرکت او، همه اجزا در نظمی ذاتی و هماهنگ به جنبش درمی‌آیند، هرچند ظاهری آشوب‌گونه داشته باشد.
تشبیه نظام هستی به دستگاه صنعتی
نظام هستی، به سان دستگاهی صنعتی مانند ساعت یا ماشین، از اجزای متعددی تشکیل شده است که هر یک در حرکتی هماهنگ، به حیات و پویایی کل نظام کمک می‌کنند. چرخ‌دنده‌ها، لاستیک‌ها و اجزای ریز و درشت در این دستگاه، هر یک نقشی خاص دارند و در هماهنگی با یکدیگر، نظامی موزون را پدید می‌آورند.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست این نوشتار، به تبیین وحدت ساختاری و حرکت هماهنگ در نظام هستی پرداخت. این وحدت، که همه موجودات از خداوند تا مخلوقات را در بر می‌گیرد، به مثابه دستگاهی صنعتی است که اجزای آن در هماهنگی کامل عمل می‌کنند. حرکت واحد در مراتب مختلف وجودی، نشان‌دهنده نظمی ذاتی است که تحت اراده الهی جریان دارد.
بخش دوم: اقتدار انسانی و موانع کمال
اقتدار انسانی و اختیار
انسان، به دلیل برخورداری از اختیار، در نظام هستی جایگاهی ممتاز دارد، اما همین اختیار، او را در معرض تخریب و فساد قرار می‌دهد. برخلاف گیاهان، حیوانات و اجسام که به‌طور طبیعی و جبلی به وصول می‌رسند، انسان به دلیل اختیار، ممکن است در غفلت گرفتار شود و از کمال بازماند.
غفلت: مانع اصلی کمال انسانی
سوره زمر، غفلت را به‌عنوان مانع اصلی کمال انسانی معرفی می‌کند. غفلت، مانند چرخ‌دنده‌ای شکسته در دستگاه وجودی انسان، او را از حرکت هماهنگ با نظام هستی بازمی‌دارد. انسان غافل، در مراحلی مانند سکرات، برزخ یا برهوت، نفله می‌شود و به کمال نمی‌رسد.
درنگ: غفلت، مانند جیب سوراخ یا بیماری اسهال، اعمال انسان را بی‌اثر می‌کند و او را از سرمایه‌های وجودی محروم می‌سازد.
دو مسیر انسانی: وصول یا غفلت
انسان در برابر دو مسیر متضاد قرار دارد: وصول، که هم‌راستا با حرکت حق، ملائکه و طبیعت است، و غفلت، که به حرمان، گمراهی و تخریب منجر می‌شود. آیات ۴۴ تا ۷۵ سوره زمر، به‌طور منسجم به این دو مفهوم پرداخته و غفلت را عامل اصلی ناکامی انسان معرفی می‌کنند.
شفاعت الهی و ایمان به آخرت
آیه قُلْ لِلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعًا ۖ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (سوره زمر: ۴۴) بر این نکته تأکید دارد که شفاعت یکسره از آن خداست، فرمانروایی آسمان‌ها و زمین از آن اوست، و سپس به سوی او بازمی‌گردید. همچنین، آیه وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ ۖ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ (سوره زمر: ۴۵) نشان می‌دهد که نبود ایمان به آخرت، زمینه‌ساز غفلت است.
کاستی ثروت در برابر غفلت
آیه وَلَوْ أَنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۚ وَبَدَا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ (سوره زمر: ۴۷) بر کاستی ثروت در برابر عذاب غفلت تأکید دارد. حتی اگر تمامی دارایی‌های زمین و مانند آن در اختیار انسان باشد، نمی‌تواند او را از عذاب ناشی از غفلت نجات دهد.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، به بررسی اقتدار انسانی و موانع کمال او پرداخت. غفلت، به‌عنوان مانع اصلی، انسان را از هماهنگی با نظام هستی بازمی‌دارد و او را در معرض حرمان و تخریب قرار می‌دهد. آیات سوره زمر، با تأکید بر شفاعت الهی، ایمان به آخرت و کاستی ثروت، راه‌های خروج از غفلت و رسیدن به وصول را نشان می‌دهند.
بخش سوم: نظام سه‌گانه عرفانی: نماز، نیاز، ناز
نظام سه‌گانه عرفانی
در عرفان اسلامی، کمال انسانی در سه مرحله تحقق می‌یابد: ترک طمع، نیاز (انفاق) و ناز (محبت به خدا و مخلوقات). این نظام سه‌گانه، راهکاری برای خروج از غفلت و رسیدن به وصول ارائه می‌دهد. نماز، به‌عنوان رکن عبادی، باید با انفاق (نیاز) و محبت (ناز) همراه شود تا اثرگذار باشد.
درنگ: نظام سه‌گانه نماز، نیاز و ناز، مانند سه ستون است که بنای کمال انسانی را استوار می‌سازد. فقدان هر یک، به مثابه جیب سوراخ، اعمال انسان را بی‌اثر می‌کند.
نماز بدون نیاز و ناز
نماز بدون انفاق و محبت، مانند نمازی بدون وضو، بی‌اثر است. آیه إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (سوره حمد: ۵) بر نظم در عبادت و نیاز تأکید دارد. عبادت بدون انفاق و محبت، به تکبر و غفلت منجر می‌شود.
نقد خودنمایی در انفاق
انفاق بدون نیت خالص و محبت، مانند خمس و زکات بدون ناز، به غرور و غفلت می‌انجامد. ناز به خدا و مخلوقات، انسان را از تکبر حفظ می‌کند و او را به وصول نزدیک می‌سازد.
پیامدهای ظلم و غفلت
آیه وَبَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ (سوره زمر: ۴۸) بر پیامدهای ظلم و غفلت تأکید دارد. ظلم، به‌عنوان عامل اصلی غفلت، انسان را به نجاست وجودی و تخریب می‌کشاند.
رحمت الهی و امید به نجات
آیه قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا (سوره زمر: ۵۳) بر رحمت بی‌کران الهی تأکید دارد و انسان را به امید و بازگشت به سوی خدا دعوت می‌کند.
جمع‌بندی بخش سوم
نظام سه‌گانه عرفانی، راهکاری جامع برای خروج از غفلت و رسیدن به کمال ارائه می‌دهد. نماز، نیاز و ناز، به‌عنوان سه رکن اساسی، انسان را از تکبر و غفلت حفظ کرده و به وصول می‌رسانند. رحمت الهی، امیدی است که حتی انسان غافل را به بازگشت و اصلاح دعوت می‌کند.
بخش چهارم: نقد غفلت در اعمال خیر
غفلت در عبادت و خیر
گاهی عبادت، علم یا خیر انسان، به دلیل فقدان محتوا، به غفلت منجر می‌شود. ریا و پرت شدن حواس در نماز، نمونه‌هایی از این غفلت هستند که عبادت را بی‌اثر می‌کنند.
تفريط در جنب الله
آیه أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَإِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ (سوره زمر: ۵۶) حسرت ناشی از تفريط در جنب الله را نشان می‌دهد. تفريط در جنب الله، یعنی خراب کردن عبادت، علم و خیر در محضر خدا، که خطرناک‌ترین نوع غفلت است.
درنگ: تفريط در جنب الله، مانند گمراهی در محضر خدا، خطرناک‌ترین نوع غفلت است که عبادت و خیر را بی‌اثر می‌سازد.
نقد خودبرتربینی و تعصب
خودبرتربینی و تعصب، از پیامدهای غفلت در عبادت و خیر هستند. تعصب در علم دینی، که گاهی به برچسب زدن به دیگران منجر می‌شود، مانعی برای درک صحیح نظام وجودی است.
جمع‌بندی بخش چهارم
غفلت در اعمال خیر، به‌ویژه عبادت و علم، انسان را از وصول بازمی‌دارد. تفريط در جنب الله، خودبرتربینی و تعصب، از خطرناک‌ترین موانع کمال هستند که انسان را به حسرت و ناکامی می‌کشانند.
نتیجه‌گیری نهایی
این نوشتار، با تکیه بر آیات سوره زمر و تحلیل‌های فلسفی، به تبیین اقتدار انسانی در نظام هستی پرداخت. وحدت ساختاری و حرکت هماهنگ هستی، جایگاه انسان را به‌عنوان موجودی مختار و در عین حال در معرض غفلت نشان داد. غفلت، به‌عنوان مانع اصلی کمال، مانند جیب سوراخ، اعمال انسان را بی‌اثر می‌کند. نظام سه‌گانه عرفانی (نماز، نیاز، ناز)، راهکاری جامع برای خروج از غفلت و رسیدن به وصول ارائه می‌دهد. رحمت الهی، امیدی است که انسان را به بازگشت و اصلاح دعوت می‌کند. این اثر، با حفظ تمامی جزئیات درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، تلاشی است برای ارائه تحلیلی عمیق و منسجم از مفاهیم فلسفی و قرآنی در قالبی علمی و دانشگاهی.
با نظارت صادق خادمی