متن درس

اقتدار انسانی در پرتو آیات سوره زمر

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۲۲)

مقدمه: جایگاه انسان در نظام خلقت

انسان، به مثابه گوهر تابناک خلقت، در مرکز نظام هستی جای گرفته و اقتدار او در گرو هماهنگی با قوانین وجودی و الهی است که در قرآن کریم، به‌ویژه در سوره زمر، به زیبایی تبیین شده است. این اثر، با تأمل در درس‌گفتار استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به بررسی عمیق جایگاه انسان مؤمن عالم در مسیر کمال می‌پردازد. محور اصلی این نوشتار، تقابل دو نیروی بنیادین وصول و غفلت است که سرنوشت وجودی انسان را رقم می‌زنند. وصول، چونان پلی زرین، انسان را به قله‌های قرب و لقای الهی رهنمون می‌شود، حال آنکه غفلت، مانند سوراخی در جیب وجود، سرمایه‌های معنوی او را به تاراج می‌برد. این

بخش اول: انسان مؤمن عالم و انتظار کمال

انتظار از انسان مؤمن عالم

انسان مؤمن عالم، که سالیان دراز در مسیر کسب علم و ایمان کوشیده، انتظار می‌رود که به مراتب والای وجودی دست یابد؛ مراتبی چون صاحب غیب شدن، دستیابی به قرب الهی، لقای پروردگار، و رویت حقیقت. این مراتب، چونان قله‌های رفیع، مقصد نهایی انسانی هستند که در راه ایمان و معرفت گام برمی‌دارد. استاد فرزانه تأکید دارند که اگر انسان پس از بیست، سی، یا حتی پنجاه سال تلاش، به این مراتب نرسد، نشانه‌ای آشکار از وجود نقص در مسیر اوست. این نقص، مانند شکافی در بنای وجود، مانع از تجمیع سرمایه‌های معنوی و دستیابی به کمال می‌گردد.

نشانه‌های نقص در مسیر کمال

استاد فرزانه با تأکید بر ضرورت خودارزیابی، بیان می‌دارند که عدم دستیابی به مراتب عالی وجودی، گواهی بر وجود مانعی در مسیر انسان است. این مانع، که غالباً ریشه در غفلت دارد، مانند سدّی است که جریان زلال معرفت و عبادت را متوقف می‌سازد. انسان مؤمن عالم، با وجود تلاش‌های بسیار، اگر نتواند به مقامات معنوی دست یابد، باید در خویشتن تأمل کند و ریشه‌های این ناکامی را بجوید. این خودآزمایی، چونان آینه‌ای است که عیوب وجودی را نمایان می‌سازد و انسان را به اصلاح دعوت می‌کند.

تشبیه غفلت به جیب سوراخ و اسهال وجودی

استاد فرزانه، با بهره‌گیری از تمثیلاتی بدیع، غفلت را به جیب سوراخ و بیماری اسهال تشبیه می‌کنند. جیب سوراخ، هر آنچه از اعمال خیر، علم، و عبادت در آن ریخته می‌شود، به هدر می‌دهد و مانع از انباشت سرمایه‌های معنوی می‌گردد. همچنین، غفلت، مانند اسهالی وجودی، هر آنچه انسان از معرفت و عمل صالح کسب می‌کند، از وجود او خارج می‌سازد و حتی به تخریب ساختار معنوی او می‌انجامد. این تمثیلات، به زیبایی عمق فاجعه غفلت را نشان می‌دهند که چگونه سرمایه‌های ارزشمند انسان را به نابودی می‌کشاند.

برای نمونه، همان‌گونه که انسان با مصرف غذای کافی باید به افزایش وزن و توان جسمانی دست یابد، انسان مؤمن نیز با تغذیه معنوی از عبادات و معارف، باید به رشد وجودی نائل شود. اما اگر غفلت، مانند اسهال، این تغذیه را بی‌اثر کند، انسان نه‌تنها به کمال نمی‌رسد، بلکه از کمبود انرژی معنوی رنج می‌برد. این تشبیه، ضرورت سلامت وجودی و دوری از غفلت را به روشنی نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش اول

انسان مؤمن عالم، به مثابه باغبانی است که سال‌ها در کشتزار وجود خویش بذر معرفت و عبادت کاشته است. انتظار می‌رود که این کشتزار، میوه‌های شیرین قرب و لقای الهی را به بار آورد. اما غفلت، مانند آفتی ویرانگر، این محصول را نابود می‌سازد. انسان باید با خودآزمایی و اصلاح مستمر، از هدررفت سرمایه‌های معنوی خود جلوگیری کند تا به قله‌های رفیع کمال دست یابد.

بخش دوم: تقابل وصول و غفلت در نظام خلقت

وصول و غفلت: دو مسیر متضاد

در نظام خلقت، دو مسیر متضاد پیش روی انسان قرار دارد: وصول، که چونان جریانی زلال به سوی قرب و کمال جاری است، و غفلت، که مانند گردابی عمیق، انسان را به سوی کمبود و حرمان می‌کشاند. استاد فرزانه تأکید دارند که وصول، انسان را به مراتب والای وجودی رهنمون می‌شود، در حالی که غفلت، تمامی تلاش‌های او را بی‌ثمر می‌سازد. این تقابل، مانند دو نیروی متضاد در میدان وجود، سرنوشت انسان را رقم می‌زند.

برای فهم بهتر این تقابل، استاد فرزانه غفلت را به پنچری لاستیک ماشین تشبیه می‌کنند. همان‌گونه که لاستیک پنچر، به‌تدریج یا ناگهان، توان حرکت ماشین را از بین می‌برد، غفلت نیز انرژی معنوی انسان را تخلیه می‌کند. اگر این پنچری اصلاح نشود، ماشین وجود انسان از حرکت بازمی‌ماند و به مقصد نمی‌رسد. این تشبیه، ضرورت هوشیاری در حفظ سلامت وجودی را به زیبایی نشان می‌دهد.

پیامدهای غفلت در زندگی مؤمن

غفلت، چونان سایه‌ای شوم، بر زندگی انسان مؤمن سایه می‌افکند و او را از نتیجه تلاش‌هایش محروم می‌سازد. انسان غافل، با وجود عبادات و کسب معرفت، از خود ناراضی است و به مراتب کمال دست نمی‌یابد. استاد فرزانه تأکید دارند که این نارضایتی، نشانه‌ای از هدررفت سرمایه‌های معنوی است که به دلیل وجود غفلت، به جای مصرف در مسیر رشد، نفله می‌شود.

تقسیم‌بندی غفلت: عام و خاص

استاد فرزانه غفلت را به دو نوع عام و خاص تقسیم می‌کنند. غفلت عام، در میان مردم عادی رایج است و شامل گناهانی چون آدم‌کشی، غیبت، دزدی، و دیگر معاصی است که ریشه در بی‌توجهی به ارزش‌های الهی دارد. برای مثال، عصبانیت ناگهانی که به گناه منجر می‌شود، نمونه‌ای از غفلت عام است که انسان را به پشیمانی و حسرت می‌کشاند. استاد فرزانه، با اشاره به آیه يَأْكُلْ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا (سوره حجرات: ۱۲، «گوشت برادرش را در حال مرگ بخورد»)، غیبت را به آدم‌خواری تشبیه می‌کنند که ریشه در غفلت عام دارد و ارزش انسانی را نابود می‌سازد.

در مقابل، غفلت خاص، مختص انسان مؤمن عالم، سالک، یا عارف است که به دلیل ظرافت مسیر کمال، خطرناک‌تر است. این نوع غفلت، در اعمالی چون نماز و روزه نیز ممکن است رخ دهد، اگر با حضور قلب و آگاهی همراه نباشد. برای نمونه، خود را خوب دانستن، ادعای شفاعت، غرور، تکبر، و احترام‌طلبی، از مصادیق غفلت خاص هستند که انسان را از قرب و لقای الهی بازمی‌دارند.

شرک: سوراخ جیب وجود

استاد فرزانه، شرک را به سوراخی در جیب وجود تشبیه می‌کنند که سرمایه‌های معنوی انسان را به هدر می‌دهد. این شرک، ممکن است در طول تحصیل علم و معرفت، به‌تدریج در وجود انسان رخنه کند و او را از وصول به کمال بازدارد. برای مثال، انسانی که به دلیل خودبزرگ‌بینی یا تکبر، خود را از دیگران برتر می‌داند، گرفتار شرکی است که مانند سوراخی در جیب، اعمال خیر او را بی‌اثر می‌سازد.

جمع‌بندی بخش دوم

تقابل وصول و غفلت، مانند دو مسیر متضاد در سفر وجودی انسان، سرنوشت او را رقم می‌زند. غفلت، چونان آفتی پنهان، سرمایه‌های معنوی را نابود می‌کند و انسان را از مقصد بازمی‌دارد. غفلت خاص، به دلیل تأثیر عمیق‌تر بر انسان مؤمن عالم، خطرناک‌تر است و نیازمند هوشیاری و اصلاح مستمر است. انسان باید با خودآزمایی، این سوراخ‌های وجودی را ترمیم کند تا به وصول و قرب الهی دست یابد.

بخش سوم: راهکارهای خروج از غفلت و دستیابی به وصول

اصلاح غفلت: امکان و ضرورت

استاد فرزانه تأکید دارند که غفلت، مانند جیب سوراخ، در برخی موارد قابل اصلاح است، اما گاهی به دلیل عمق آسیب، ترمیم آن دشوار می‌شود. این اصلاح، مانند دوختن جیب یا درمان بیماری، نیازمند هوشیاری و اقدام به‌موقع است. انسان باید با خودآزمایی، ریشه‌های غفلت را شناسایی کرده و با تمرین و آگاهی، آن‌ها را برطرف نماید.

اسراف و هدررفت معنوی

در نظام شرعی، اسراف، چه در امور مادی و چه در امور معنوی، پذیرفته نیست. استاد فرزانه با اشاره به احکام خمس، بیان می‌دارند که همان‌گونه که اسراف مادی باید محاسبه و جبران شود، اسراف معنوی نیز سرمایه‌های وجودی انسان را نابود می‌کند. انسان مؤمن باید با محاسبه دقیق اعمال خود، از هدررفت سرمایه‌های معنوی جلوگیری کند.

نماز و روزه با حضور قلب

عباداتی چون نماز و روزه، اگر با غفلت همراه باشند، به جای وصول، به مانعی برای کمال تبدیل می‌شوند. استاد فرزانه تأکید دارند که عبادت باید با حضور قلب و آگاهی انجام شود تا به حس، لمس، تعین، تشخص، و قرب منتهی گردد. برای مثال، انسانی که سال‌ها نماز می‌خواند اما پیشرفتی در قرب الهی ندارد، گرفتار غفلت است و باید در کیفیت عبادت خود تأمل کند.

شناخت رب: کلید وصول

استاد فرزانه با استناد به آیه وَأَنِيبُوا إِلَىٰ رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِن قَبْلِ أَن يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ (سوره زمر: ۵۴، «به سوی پروردگارتان بازگردید و تسلیم او شوید پیش از آنکه عذاب به سوی شما آید»)، بر ضرورت شناخت رب تأکید دارند. انسان بدون شناخت رب خویش، مانند ورزشکاری بدون مربی است که نمی‌تواند به مقصد برسد. هر انسان، رب خاص خود را دارد که باید با تأمل و معرفت، آن را شناسایی کند.

نقش مدبرات الهی

استاد فرزانه با اشاره به آیه وَيُنَجِّي اللَّهُ الَّذِينَ اتَّقَوْا بِمَفَازَتِهِمْ لَا يَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ (سوره زمر: ۶۱، «خداوند کسانی را که تقوا پیشه کردند، به سبب رستگاری‌شان نجات می‌دهد، بدی به آن‌ها نمی‌رسد و اندوهگین نمی‌شوند»)، بیان می‌دارند که خداوند با مدبرات خود، انسان‌های متقی را حفظ و هدایت می‌کند. این مدبرات، چونان فرشتگانی نگهبان، انسان را از سوء و حزن مصون می‌دارند و به سوی وصول رهنمون می‌شوند.

عبادت خالصانه و شکر

آیه بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَكُن مِّنَ الشَّاكِرِينَ (سوره زمر: ۶۶، «بلکه خدا را بپرست و از سپاسگزاران باش»)، بر ضرورت عبادت خالصانه و شکر تأکید دارد. استاد فرزانه بیان می‌دارند که عبادت صوری و عادتی، فاقد ارزش است و انسان باید با شکر و اخلاص، به وصول و قرب دست یابد.

قدرت مطلق الهی

استاد فرزانه با استناد به آیه وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَالسَّمَاوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ ۚ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَىٰ عَمَّا يُشْرِكُونَ (سوره زمر: ۶۷، «خدا را چنان‌که شایسته است نشناختند، حال آنکه زمین یکسره در روز قیامت در قبضه اوست و آسمان‌ها در دست راستش پیچیده‌اند، منزه است و برتر از آنچه شریک او می‌سازند»)، بر عظمت الهی تأکید دارند. این آیه، ناتوانی انسان در درک قدرت الهی را نتیجه غفلت و شرک می‌داند و انسان را به تسبیح و دوری از شرک دعوت می‌کند.

نور رب در دل انسان

آیه وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا (سوره زمر: ۶۹، «و زمین به نور پروردگارش روشن شد»)، به روشن شدن دل انسان با نور رب اشاره دارد. استاد فرزانه تأکید دارند که این نور، نشانه وصول و دوری از غفلت است که دل انسان را به روشنایی معرفت می‌آراید.

جمع‌بندی بخش سوم

خروج از غفلت و دستیابی به وصول، نیازمند شناخت رب، عبادت خالصانه، و خودآزمایی مستمر است. انسان، مانند ورزشکاری در باشگاه وجود، باید با تمرین و آگاهی، غفلت را برطرف کند و به حس و لمس قرب الهی دست یابد. آیات سوره زمر، چونان چراغی راهنما، انسان را به انابه، تسلیم، و تقوا دعوت می‌کنند تا از سایه غفلت به نور وصول رهنمون شود.

بخش چهارم: چالش‌های علم دینی و ضرورت خودآزمایی

چالش‌های علم دینی

استاد فرزانه با اشاره به چالش‌های علم دینی، بیان می‌دارند که بسیاری از احکام، مانند نجاست خون و منی، مورد سؤال و تردید قرار گرفته‌اند، اما پاسخ‌های علمی کافی ارائه نشده است. این چالش‌ها، که ریشه در عدم تبیین دقیق احکام دارند، می‌توانند به غفلت و دوری از ایمان منجر شوند. علم دینی باید با استدلال و پاسخ‌گویی علمی، این شبهات را برطرف کند تا ایمان انسان‌ها تقویت گردد.

ضرورت خودآزمایی و حس وصول

انسان باید شبانه‌روز خود را بررسی کند تا تغییرات وجودی خود را حس کند. استاد فرزانه تأکید دارند که انسان باید مانند ورزشکاری که وزن و توان خود را می‌سنجد، حس، لمس، و تعین وصول را تجربه کند. این خودآزمایی، مانند آینه‌ای است که غفلت‌های پنهان را نمایان می‌سازد و انسان را به اصلاح دعوت می‌کند.

لقاء موجودات و غفلت

استاد فرزانه بیان می‌دارند که همه موجودات در عالم به هم لقاء دارند و ارواح، ملائکه، و انبیا از وجود انسان عبور می‌کنند. اما غفلت، مانع از حس و لمس این لقاء می‌شود. انسان باید با رفع غفلت، این حضور معنوی را درک کند تا به قرب و لقای الهی دست یابد.

جمع‌بندی بخش چهارم

علم دینی، با پاسخ‌گویی به شبهات و چالش‌ها، می‌تواند راهگشای ایمان و دوری از غفلت باشد. انسان باید با خودآزمایی و تمرین مستمر، غفلت را برطرف کند و به حس و لمس وصول دست یابد. این مسیر، مانند سفری است که با نور معرفت و تقوا روشن می‌شود و انسان را به مقصد لقای الهی می‌رساند.

نتیجه‌گیری: راهی به سوی کمال

اقتدار انسانی، در گرو هماهنگی با نظام خلقت و دوری از غفلت است. سوره زمر، چونان نقشه‌ای الهی، مسیر وصول به قرب و لقای پروردگار را نشان می‌دهد. غفلت، مانند سایه‌ای تاریک، سرمایه‌های معنوی انسان را به تاراج می‌برد، اما با شناخت رب، عبادت خالصانه، و خودآزمایی مستمر، انسان می‌تواند از این سایه به نور وصول گام نهد. استاد فرزانه، با تمثیلات بدیع و استناد به آیات قرآن کریم، انسان را به تأمل در وجود خویش و اصلاح غفلت‌ها دعوت می‌کنند. این اثر، با ارائه راهکارهای عملی و تحلیل‌های عمیق، خواننده را به سفری معنوی در مسیر کمال رهنمون می‌سازد.