متن درس

اقتدار انسانی در پرتو وحی: تأملاتی در سوره شوری

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۵۶)

دیباچه

در این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتار شماره ۱۶۵۶ استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به کاوش در موضوع‌شناسی وحی در سوره شوری و مفهوم اقتدار انسانی پرداخته شده است. این درس‌گفتار، با نگاهی عمیق به ضرورت تعادل میان جسم و روح، بر ایجاد فضایی معنوی و جسمانی برای تهذیب نفس تأکید دارد. رویکرد عرفانی عنایتی، به‌عنوان جایگزینی برای روش‌های ریاضتی خشن، در کنار نقد فرهنگ استبدادی و ارائه راهکارهای عملی برای چابکی جسمانی و معنوی، محورهای اصلی این بحث را تشکیل می‌دهند.

بخش نخست: ضرورت ایجاد فضای اختصاصی برای تهذیب جسم و روح

مفهوم باشگاه خصوصی

استاد فرزانه تأکید دارند که هر مؤمن، عالم یا عارفی باید برای خود فضایی اختصاصی، که از آن به «باشگاه خصوصی» تعبیر می‌شود، در خانه خود فراهم آورد. این فضا، بستری است برای پرورش جسم و روح، که انسان را از وابستگی به محیط‌های عمومی و وقت‌گیر بی‌نیاز می‌سازد. این باشگاه، همانند باغی سرسبز، باید مکانی باشد که در آن، جسم با ورزش‌های ساده و روح با تمرینات معنوی به سوی کمال هدایت شود. چنین فضایی، انسان را از پراکندگی و اتلاف وقت در اماکن عمومی، مانند سالن‌های ورزشی یا مراکز معنوی ناکارآمد، مصون می‌دارد.

این رویکرد، نه‌تنها به سلامت جسمانی کمک می‌کند، بلکه روح را نیز برای دریافت فیض الهی آماده می‌سازد. همان‌گونه که باغبان با آبیاری و هرس، درخت را به باروری می‌رساند، انسان نیز باید با ورزش و عبادت، جسم و روح خود را برای پرواز معنوی مهیا کند.

محدودیت زمانی و تعادل در وظایف

عالم یا طلبه، به دلیل کثرت وظایف دینی و اجتماعی، نمی‌تواند ساعات طولانی را صرف فعالیت‌های جسمانی یا معنوی کند. استاد فرزانه تأکید دارند که نیم تا یک ساعت ورزش روزانه در خانه، برای حفظ سلامت کافی است. این محدودیت زمانی، همانند تنظیم ساعت شنی، به انسان می‌آموزد که با نظم و تعادل، میان وظایف گوناگون هماهنگی ایجاد کند. این مفهوم، با حکمت الهی در شرع هم‌خوانی دارد، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید:
شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ
(ماه رمضان ماهی است که در آن قرآن برای هدایت مردم نازل شده است) (بقره: ۱۸۵). این آیه، به هدایت متعادل شرع اشاره دارد که انسان را به سوی کمال می‌برد بدون آنکه او را در تنگنای فشار قرار دهد.

بخش دوم: نقد نهادهای معنوی و ضرورت بازنگری

کاستی نهادهای سنتی در پرورش معنوی

استاد فرزانه، با نگاهی نقادانه، مساجد، حوزه‌ها و خانقاه‌ها را به دلیل فقدان برنامه‌های تربیتی و تمرینی برای کمالات معنوی، ناکارآمد می‌دانند. این نهادها، به‌سان باغ‌هایی بدون باغبان، نمی‌توانند به‌عنوان «باشگاه معنوی» عمل کنند. مساجد، گاه به اقامه نمازهای خشک و خالی محدود می‌شوند و حوزه‌ها و خانقاه‌ها نیز از فقدان برنامه‌های جامع برای پرورش روح رنج می‌برند. این نقد، همانند هشداری است که قرآن کریم می‌فرماید:
وَمَا تَأْتِيهِمْ مِنْ آيَةٍ مِنْ آيَاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِينَ
(و هیچ نشانه‌ای از نشانه‌های پروردگارشان برایشان نیامد مگر آنکه از آن روی‌گردان شدند) (انعام: ۵۹). این آیه، به غفلت از آیات الهی اشاره دارد که مانع از بهره‌مندی کامل از هدایت الهی می‌شود.

جایگزینی روش‌های معنوی کارآمد

برای رفع این کاستی، باید فضایی در خانه ایجاد شود که همانند چشمه‌ای زلال، روح را سیراب کند. این فضا، با تمرینات ساده و معنوی، مانند ذکر، دعا و تنقلات شرعی، می‌تواند انسان را به سوی کمال هدایت کند. این رویکرد، به‌سان پلی است که انسان را از کسالت و روزمرگی به سوی نشاط معنوی رهنمون می‌شود.

بخش سوم: ورزش ساده و نقش آن در سلامت و سلوک

ورزش‌های ساده در خانه

استاد فرزانه، ورزش‌های ساده با ابزارهایی مانند دمبل یک‌کیلویی را برای سلامت جسم و روح توصیه می‌کنند. این ورزش‌ها، همانند نسیمی که شاخسار درختان را به حرکت درمی‌آورد، جسم را چابک و روح را آماده دریافت فیض الهی می‌سازد. این مفهوم، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ
(ای فرزندان آدم، زینت خود را نزد هر مسجدی برگیرید) (اعراف: ۳۱). این آیه، به اهمیت آراستگی جسمانی در عبادت اشاره دارد، که ورزش ساده یکی از مصادیق آن است.

ریاضه حماریه: گامی ابتدایی به سوی چابکی

یکی از ورزش‌های پیشنهادی، «ریاضه حماریه» است که شامل غلت‌زدن و پرش‌های ساده است. این ورزش، به‌سان گام‌های اولیه کودکی است که راه رفتن می‌آموزد، برای همه افراد، حتی کسانی که از تنبلی رنج می‌برند، مناسب است. این تمرین، جسم را از رخوت رها کرده و به سوی چابکی هدایت می‌کند. استاد فرزانه تأکید دارند که این ورزش، به دلیل سادگی و اثربخشی، می‌تواند زمینه‌ساز پرواز معنوی شود. این مفهوم، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌راستاست:
يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ
(خدا برای شما آسانی می‌خواهد و برای شما سختی نمی‌خواهد) (بقره: ۱۸۵).

بخش چهارم: عرفان عنایتی در برابر عرفان ریاضتی

نقد فرهنگ ریاضتی و استبدادی

استاد فرزانه، فرهنگ ریاضتی و استبدادی را که نفس را دشمن و سگ می‌انگارد، مورد نقد قرار می‌دهند. این فرهنگ، همانند بادی سرد که شاخسار درختان را خشک می‌کند، جامعه معنوی را به انزوا کشانده و از کمال بازمی‌دارد. این نقد، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ
(پس به رحمت الهی با آنان نرم‌خو شدی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی از پیرامون تو پراکنده می‌شدند) (آل‌عمران: ۱۵۹). این آیه، بر اهمیت نرم‌خویی و محبت در هدایت انسان تأکید دارد.

عنایت به جای ریاضت

برای تهذیب نفس، باید با عنایت و محبت رفتار کرد تا نفس، همانند اسبی رام، همراه انسان شود. این رویکرد، به‌سان بارانی بهاری است که زمین را سیراب کرده و به شکوفایی می‌رساند. استاد فرزانه تأکید دارند که نفس باید با محبت هدایت شود، نه با خشونت. این مفهوم، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌راستاست:
إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ
(کسانی که گفتند پروردگار ما خداست و آن‌گاه پایداری ورزیدند، فرشتگان بر آنان فرود می‌آیند) (فصلت: ۳۰).

نقد فرهنگ استبدادی در جامعه و خانواده

فرهنگ استبدادی، چه در جامعه، چه در خانواده و چه در مواجهه با نفس، مانع رشد معنوی و اجتماعی است. این فرهنگ، همانند دیواری بلند، انسان را از نور حقیقت محروم می‌کند. استاد فرزانه، با اشاره به آیه‌ای از قرآن کریم، این نکته را روشن می‌سازند:
فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ ۚ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِقِينَ
(پس قوم خود را سبک‌مغز شمرد و آنان از او اطاعت کردند، زیرا قومی نافرمان بودند) (زخرف: ۵۴). این آیه، به رفتار فرعونی و نتایج زیان‌بار آن اشاره دارد.

بخش پنجم: نقش تنقلات و تنوع در سلوک عرفانی

تنقلات شرعی به‌عنوان چاشنی سلوک

استاد فرزانه، تنقلات شرعی مانند چای، میوه و ذکر را به‌عنوان چاشنی‌هایی معرفی می‌کنند که نفس را از کسالت نجات داده و برای سلوک آماده می‌سازند. این تنقلات، همانند گُل‌هایی در باغ عرفان، روح را جلا داده و به حرکت درمی‌آورند. این مفهوم، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ
(بگو چه کسی زینت خدا را که برای بندگانش پدید آورده و روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است؟) (اعراف: ۳۲).

نقد تنقلات ناسالم

استفاده از مواد ناسالم، مانند حشیش و تریاک، به‌عنوان چاشنی، عرفان را به انحراف می‌کشاند. این مواد، همانند زهری در جام عسل، روح را مسموم کرده و از حقیقت دور می‌کنند. استاد فرزانه، با تأکید بر آیه‌ای از قرآن کریم، بر ضرورت پایبندی به رزق طیب تأکید دارند:
يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا
(ای پیامبران، از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید) (مؤمنون: ۵۱).

تغییر ذائقه در غذا و عبادت

تغییر ذائقه با مصرف مقدار کمی غذا، نوشیدنی یا ذکر، نفس را از کسالت نجات می‌دهد. این تغییر، همانند نسیمی است که گرد و غبار را از آیینه دل می‌زداید. این مفهوم، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌راستاست:
وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ
(و او را از جایی که گمان نمی‌برد روزی می‌دهد) (طلاق: ۳).

بخش ششم: عرفان اصیل در برابر عرفان‌های انحرافی

نقد عرفان خشن و قلندری

عرفان خشن و قلندری، به دلیل ناسازگاری با محبت و صمیمیت، نتیجه‌بخش نیست. این نوع عرفان، همانند راهی سنگلاخ است که سالک را از مقصد بازمی‌دارد. استاد فرزانه، با اشاره به آیه‌ای از قرآن کریم، بر ضرورت عرفان مبتنی بر محبت تأکید دارند:
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ
(پس به رحمت الهی با آنان نرم‌خو شدی) (آل‌عمران: ۱۵۹).

نقد چله‌نشینی غیرشرعی

چله‌نشینی‌های غیرشرعی و روش‌های خشن، به دلیل انحراف از شرع، نتیجه‌بخش نیستند. این روش‌ها، همانند کشتی‌ای بدون سکان، سالک را به سوی گمراهی می‌برند. این مفهوم، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا
(و خدا را بپرستید و چیزی را با او شریک نکنید) (نساء: ۳۶).

نقد عرفان‌های وارداتی

عرفان‌های وارداتی و غیرشرعی، به دلیل ناسازگاری با شرع و عقل، نتیجه‌بخش نیستند. این عرفان‌ها، همانند سرابی هستند که تشنه را به سوی هلاکت می‌کشانند. استاد فرزانه، با اشاره به آیه‌ای از قرآن کریم، بر ضرورت بازگشت به عرفان اصیل اسلامی تأکید دارند:
فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنَا إِذَا هُمْ مِنْهَا يَرْكُضُونَ
(پس چون عذاب ما را احساس کردند، ناگهان از آن می‌گریختند) (مائده: ۸۳).

بخش هفتم: آمادگی برای پرواز معنوی

اهمیت چابکی برای عالم و عارف

عالم و عارف باید بدنی چابک و سالم داشته باشند تا بتوانند در برابر ظلم و طاغوت ایستادگی کنند. این چابکی، همانند بال‌هایی است که پرنده را به سوی آسمان معرفت پرواز می‌دهد. این مفهوم، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌راستاست:
فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ
(پس همان‌گونه که فرمان یافته‌ای پایداری کن و هر که با تو توبه کرده است) (هود: ۱۱۲).

نقد ضعف جسمانی در علم دینی

ضعف جسمانی در علم دینی، به دلیل عدم توجه به سلامت، مانع از ایفای نقش عالمان به‌عنوان ورثه انبیا می‌شود. این ضعف، همانند درختی است که ریشه‌هایش از آب محروم مانده و توانایی باروری ندارد. استاد فرزانه، با اشاره به آیه‌ای از قرآن کریم، بر ضرورت بازگشت به سیره ائمه معصومین تأکید دارند:
تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ
(فرشتگان بر آنان فرود می‌آیند) (فصلت: ۳۰).

لزوم لباس مناسب برای رزمایش

عالم باید لباس‌های جداگانه‌ای برای محراب و رزمایش داشته باشد تا در موقعیت‌های مختلف کارآمد باشد. این لباس‌ها، همانند زره و جامه‌ای هستند که جنگجو و عابد را برای نقش‌های گوناگون آماده می‌کنند. این مفهوم، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ
(زینت خود را نزد هر مسجدی برگیرید) (اعراف: ۳۱).

نقد سبک زندگی غیرمتعادل در علم دینی

سبک زندگی غیرمتعادل در علم دینی، که تنها بر مطالعه متمرکز است، به ضعف جسمانی و معنوی منجر می‌شود. این سبک، همانند رودخانه‌ای است که تنها در یک مسیر جریان دارد و از دیگر سواحل بی‌بهره می‌ماند. این مفهوم، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌راستاست:
وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ
(و در دین بر شما هیچ تنگنایی ننهاده است) (حج: ۷۸).

نقد مفلوک‌انگاری عالمان

عالم نباید مفلوک یا بیمار باشد، بلکه باید مانند ائمه معصومین، قوی و شجاع باشد. این شجاعت، همانند ذوالفقاری است که در دست عالم، حقیقت را از باطل جدا می‌کند. این مفهوم، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
وَإِلَىٰ ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا ۚ قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ
(و به سوی ثمود، برادرشان صالح را فرستادیم. گفت: ای قوم من، خدا را بپرستید) (هود: ۶۱).

بخش هشتم: آمادگی جسمانی و نقش روغن زیتون

نقش روغن زیتون در سلامت جسم

مالیدن روغن زیتون به بدن، به دفع فضولات و چابکی جسم کمک می‌کند. این روش، همانند آبی است که خاک را شسته و زمین را برای کشت آماده می‌کند. استاد فرزانه، با اشاره به آیه‌ای از قرآن کریم، بر اهمیت رزق طیب تأکید دارند:
كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا
(از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید) (مؤمنون: ۵۱).

ورزش پرش و آمادگی برای پرواز

ورزش‌های پرش، به‌سان بال‌هایی هستند که پرنده را برای پرواز آماده می‌کنند. این ورزش‌ها، با تقویت جسم، انسان را برای پرواز معنوی مهیا می‌سازند. استاد فرزانه تأکید دارند که حتی پرش‌های کوچک، مانند پرش گنجشک یا کبوتر، می‌توانند جسم را از رخوت رها کرده و روح را برای دریافت وحی آماده کنند. این مفهوم، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌راستاست:
يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ
(ای جامه به خود پیچیده) (مزمل: ۱)، که به دعوت پیامبر به سلوک شبانه اشاره دارد.

بخش نهم: تفسیر استطاعت در سلوک

استطاعت طبیعی و مخاطراتی

استاد فرزانه، استطاعت در سلوک را به دو نوع طبیعی و مخاطراتی تقسیم می‌کنند. استطاعت طبیعی، متناسب با ظرفیت عادی انسان است، در حالی که استطاعت مخاطراتی در شرایط اضطراری بروز می‌یابد. این مفهوم، همانند دو بال پرنده است که یکی برای پروازهای روزمره و دیگری برای اوج‌گیری در طوفان به کار می‌آید. این تفسیر، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا
(خدا هیچ کس را جز به اندازه وسعش تکلیف نمی‌کند) (بقره: ۲۸۶).

بخش دهم: دعا و عبادت متعادل

نقد فشار بر نفس در عبادت

اگر نفس در عبادت خسته شد، باید آن را رها کرد و به ذکر یا تنقلات شرعی روی آورد تا از معصیت جلوگیری شود. این انعطاف، همانند جویباری است که مسیر خود را بر اساس موانع تنظیم می‌کند. این مفهوم، با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌راستاست:
وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ ۚ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ
(و در راه خدا چنان که شایسته جهاد است بکوشید. او شما را برگزیده و در دین بر شما هیچ تنگنایی ننهاده است) (حج: ۷۸).

نقد دعاخوانی غیرمتعادل

خواندن دعاهایی مانند دعای کمیل به‌صورت یک‌نفس و بدون تقسیم‌بندی، اثربخشی خود را از دست می‌دهد. این دعاها باید همانند جویبارهایی زلال، به‌تدریج و با نظم خوانده شوند تا دل را سیراب کنند. استاد فرزانه، با اشاره به آیه‌ای از قرآن کریم، بر ضرورت اعتدال در عبادات تأکید دارند:
يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ
(خدا برای شما آسانی می‌خواهد و برای شما سختی نمی‌خواهد) (بقره: ۱۸۵).

بخش یازدهم: نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

درس‌گفتار شماره ۱۶۵۶، با محوریت موضوع‌شناسی وحی در سوره شوری، انسان را به سوی ایجاد تعادل میان جسم و روح دعوت می‌کند. ایجاد «باشگاه خصوصی» برای تهذیب جسم و روح، جایگزینی عرفان عنایتی با روش‌های ریاضتی خشن، و نقد فرهنگ استبدادی و عرفان‌های غیرشرعی، از محورهای اصلی این بحث است. ورزش‌های ساده، مانند غلت‌زدن و پرش، همراه با تنقلات شرعی، انسان را برای پرواز معنوی آماده می‌سازند. تأکید بر چابکی و قدرت دفاعی عالمان، به‌عنوان ورثه انبیا، و ضرورت آمادگی جسمانی و معنوی، انسان را به سوی دریافت وحی و کشف هدایت می‌کند. این درس‌گفتار، همانند چراغی در تاریکی، راه را برای سالکان طریق حقیقت روشن می‌سازد و آنان را به بازگشت به سیره ائمه معصومین و جوانمردی در دفاع از دین و مردم فرا می‌خواند.