متن درس
اقتدار انسانی در پرتو وحی: تأملاتی در سوره شوری
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۵۷)
دیباچه
کتاب حاضر، با تأمل در موضوع‌شناسی وحی در سوره شوری، به بررسی جایگاه عالمان دینی به‌عنوان ورثه انبیا و نقش آنان در هدایت جامعه می‌پردازد. این اثر، که برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره است، با نگاهی عمیق و چندوجهی به ضرورت اکتساب معرفت و عرفان، نقد کارکرد کنونی نهادهای علمی دینی، و ارائه راهکارهایی برای احیای اقتدار معنوی و عملی عالمان، سعی در بازسازی هویت ربانی عالمان دارد.
بخش نخست: جایگاه عالمان دینی به‌عنوان ورثه انبیا
مفهوم وراثت انبیا
عالمان دینی، به‌عنوان وارثان انبیا، وظیفه‌ای خطیر بر عهده دارند: تبیین کلمات، احادیث، و آیات ربوبی برای جامعه. این نقش، نیازمند شایستگی‌های علمی و تخصص‌هایی است که عالمان را قادر می‌سازد تا آیات الهی را به زبانی روشن و مؤثر برای مردم بازگو کنند. این جایگاه، نه صرفاً یک عنوان تشریفاتی، بلکه مسئولیت سنگینی است که عالمان را به مثابه چراغ‌هایی در مسیر هدایت معرفی می‌کند.
درنگ: عالمان دینی، به‌عنوان ورثه انبیا، با تکیه بر شایستگی‌های علمی و معرفتی، وظیفه دارند آیات ربوبی را برای هدایت جامعه تبیین کنند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا (و آن‌گاه این کتاب را به کسانی از بندگانمان که برگزیدیم به میراث دادیم، فاطر: ۳۲).
این وراثت، به معنای ادامه راه انبیا در هدایت و روشنگری است، اما با تفاوت بنیادین در نحوه دریافت معرفت. انبیا از طریق وحی مستقیم الهی هدایت می‌شوند، حال آنکه عالمان باید با کوشش و تلاش، علم و عرفان را اکتساب کنند. این تفاوت، عالمان را به سوی مسیری پرفراز و نشیب سوق می‌دهد که در آن، معرفت و عرفان با تمرین و ممارست به دست می‌آید.
تفاوت میان وحی انبیا و اکتساب عالمان
انبیا، به لطف وحی الهی، بی‌نیاز از تلاش‌های بشری برای دریافت معارف ربوبی هستند، اما عالمان باید با زحمت و کوشش، علم و عرفان را در وجود خود پرورش دهند. این فرآیند، به مثابه کاشت بذری در زمین دل است که با آبیاری مستمر دانش و مراقبت عرفانی به بار می‌نشیند. عالمان، برخلاف انبیا، نمی‌توانند به وحی مستقیم تکیه کنند، بلکه باید با اکتساب معرفت و عرفان، راه انبیا را در هدایت جامعه ادامه دهند.
درنگ: عالمان، بر خلاف انبیا که از وحی مستقیم بهره‌مندند، باید با کوشش و ممارست، علم و عرفان را اکتساب کنند تا به مقام هدایتگری نائل آیند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ (و این مثل‌ها را برای مردم می‌زنیم و جز دانایان آن‌ها را درنیابند، عنکبوت: ۴۳).
ضرورت تمرین و زمینه‌سازی برای معرفت
معرفت و عرفان، چون گوهری گران‌بهاست که بدون تلاش و تمرین به دست نمی‌آید. همان‌گونه که ورزشکار برای پرورش جسم خود به باشگاه و مربی نیاز دارد، عالم نیز باید در باشگاهی معنوی، روح خود را برای دریافت کشفیات الهی آماده سازد. این تمرین، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و مستمر است تا عالم بتواند به رؤیت، کشف، و الهامات الهی دست یابد.
درنگ: معرفت و عرفان بدون تمرین و زمینه‌سازی ممکن نیست و عالم باید با ممارست، روح خود را برای دریافت آیات الهی آماده کند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ (و از شکیبایی و نماز یاری جویید، بقره: ۴۵).
بخش دوم: نقد و بازسازی کارکرد علم دینی
نقد تمرکز بر علوم صوری
علم دینی، در برخی موارد، به آموزش صرف، نحو، و فقه محدود شده و از پرورش رؤیت، کشف، و الهامات غفلت ورزیده است. این تمرکز، به مثابه ساختن بنایی است که تنها دیوارهای آن برپا شده، اما روح و نور معنوی در آن دمیده نشده است. علم دینی باید فراتر از علوم صوری، به پرورش معنویت و اقتدار عالمان توجه کند.
درنگ: علم دینی نباید تنها به علوم صوری محدود شود، بلکه باید به پرورش رؤیت و کشف بپردازد، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: وَمَا تَأْتِيهِمْ مِنْ آيَةٍ مِنْ آيَاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِينَ (و هیچ آیه‌ای از آیات پروردگارشان برایشان نیامد مگر آنکه از آن روی‌گردان شدند، انعام: ۵۹).
ویژگی‌های ممتاز عالمان ربانی
عالمان، برای تمایز از دیگران، باید دارای رؤیت، قدرت، همت، و عنایت الهی باشند. این ویژگی‌ها، به مثابه نوری است که عالم را از تاریکی‌های جهل و روزمرگی جدا می‌سازد. دانش فقه و اصول، تنها مبادی کار است، اما آنچه عالم را ممتاز می‌کند، اقتدار معنوی و تأثیرگذاری او در جامعه است.
درنگ: عالمان ربانی باید با رؤیت و همت الهی متمایز شوند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ (بی‌گمان کسانی که گفتند پروردگار ما خداست سپس پایداری ورزیدند فرشتگان بر آنان نازل می‌شوند، فصلت: ۳۰).
چالش‌های اقتدار معنوی علم دینی
علم دینی، در برخی موارد، از اقتدار معنوی لازم برخوردار نیست و جامعه دیگر به دعا و تأثیرگذاری عالمان اعتقاد عمیقی ندارد. این وضعیت، به مثابه چراغی خاموش است که تنها شیشه‌ای بی‌نور باقی مانده است. برای احیای این اقتدار، علم دینی باید به پرورش معنویت و عمل صالح توجه کند.
درنگ: علم دینی باید با پرورش اقتدار معنوی، اعتماد جامعه را جلب کند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ (پس به [برکت] رحمت الهی با آنان نرم‌خو شدی، آل‌عمران: ۱۵۹).
بخش سوم: راهکارهای احیای اقتدار عالمان
روایت رؤیت مقدس اردبیلی
در روایتی، مقدس اردبیلی در خواب یا رؤیت، با حضرت موسی (ع) ملاقات کرد و در پاسخ به پرسش مَا تِلْكَ بِيَمِينِكَ (این چیست در دست راست تو؟، طه: ۶۳)، با تفصیل پاسخ داد و مورد نقد قرار گرفت که چرا ایجاز را رعایت نکرد. این روایت، به مثابه آینه‌ای است که عالمان را به تأمل در ایجاز و دقت در پاسخگویی دعوت می‌کند.
درنگ: عالمان باید در پاسخگویی به پرسش‌های معنوی، ایجاز و دقت را رعایت کنند، چنان‌که قرآن کریم در پاسخ حضرت موسی می‌فرماید: قَالَ هِيَ عَصَايَ أَتَوَكَّأُ عَلَيْهَا وَأَهُشُّ بِهَا عَلَىٰ غَنَمِي وَلِيَ فِيهَا مَآرِبُ أُخْرَىٰ (گفت: این عصای من است بر آن تکیه می‌کنم و با آن برای گوسفندانم برگ می‌تکانم و مرا در آن نیازهای دیگری است، طه: ۶۳).
نقش عالمان در مقابله با استکبار
عالمان باید با دعا، همت، و عنایت الهی، در برابر استکبار جهانی ایستادگی کنند و جامعه را به سوی هدایت سوق دهند. این نقش، به مثابه شمشیری است که با نور ایمان و معرفت، تاریکی ظلم را می‌شکافد.
درنگ: عالمان با همت و عنایت الهی، باید در برابر استکبار ایستادگی کنند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ (پس همان‌گونه که مأمور شده‌ای پایداری کن و هرکس که با تو توبه کرده است، هود: ۱۱۲).
سیره ائمه معصومین (ع)
ائمه معصومین (ع)، با وجود نداشتن امکانات مادی، به دلیل اقتدار معنوی، از خلفا احترام و ترس ایجاد می‌کردند. این اقتدار، چون خورشیدی بود که تاریکی‌های جهل را روشن می‌ساخت و دشمنان را به تسلیم وا می‌داشت.
درنگ: اقتدار معنوی ائمه معصومین (ع)، ناشی از عنایت الهی بود، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ (پس قومش را سبک شمرد و از او اطاعت کردند، زخرف: ۵۴).
باشگاه خصوصی برای تن‌پروری و روح‌پروری
هر عالم باید در خانه خود باشگاهی برای پرورش جسم و روح ایجاد کند. این باشگاه، به مثابه باغی است که در آن، نهال‌های معرفت و عرفان با ورزش و مراقبه آبیاری می‌شوند.
درنگ: ایجاد باشگاهی برای پرورش جسم و روح، عالم را برای دریافت کشفیات آماده می‌کند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ (زیورهای خود را به هنگام هر [رفتن به] مسجد برگیرید، اعراف: ۳۱).
ورزش‌های ساده و معنوی
ورزش‌های غلتی و پرشی، به‌عنوان تمریناتی ساده، جسم را از فضولات پاک کرده و برای پرواز معنوی آماده می‌کنند. این ورزش‌ها، چون نسیمی هستند که غبار از روح می‌زدایند.
درنگ: ورزش‌های ساده، جسم را برای سلوک معنوی آماده می‌کنند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ (خدا برای شما آسانی می‌خواهد، بقره: ۱۸۵).
خواب‌های کوتاه و معنوی
خواب‌های کوتاه پس از عبادت یا مطالعه، زمینه‌ساز دریافت الهامات و کشفیات است. این خواب‌ها، به مثابه دریچه‌ای به سوی عالم غیب هستند که عالم را به معارف الهی متصل می‌کنند.
درنگ: خواب‌های کوتاه، نفس را برای دریافت معارف غیبی آماده می‌کنند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ (ای جامه به خود پیچیده، مزمل: ۱).
در مقابل، خواب‌های طولانی و سنگین، که ناشی از فضولات جسمانی هستند، به کابوس و رعاب منجر می‌شوند. این خواب‌ها، چون باتلاقی هستند که روح را در خود فرو می‌برند.
درنگ: خواب‌های طولانی، به جای الهام، به کابوس منجر می‌شوند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا (از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید، مؤمنون: ۵۱).
تفاوت عالمان در خواب و خوراک
عالمان باید در خواب و خوراک از مردم عادی متمایز باشند. خواب‌های کوتاه و سبک، و خوراک متعادل، آن‌ها را برای دریافت کشفیات آماده می‌کند. این تفاوت، به مثابه پرنده‌ای است که با بال‌های سبک، به سوی آسمان معرفت پرواز می‌کند.
درنگ: عالمان با خواب و خوراک متعادل، از مردم عادی متمایز می‌شوند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ (و جز دانایان آن‌ها را درنیابند، عنکبوت: ۴۳).
خطرات خوابیدن به‌صورت دمر
خوابیدن به‌صورت دمر، خطرناک است و ممکن است به استرس‌های روانی یا تأثیرات منفی منجر شود. رعایت آداب شرعی در خواب، چون سپری است که عالم را از آفات حفظ می‌کند.
درنگ: خوابیدن با آداب شرعی، عالم را از آفات حفظ می‌کند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: وَقَالُوا أَإِذَا ضَلَلْنَا فِي الْأَرْضِ أَإِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ (و گفتند آیا چون در زمین گم شدیم آیا به‌راستی در آفرینشی نو خواهیم بود، سجده: ۱۰).
چاشنی‌های سلوک
چاشنی‌هایی مانند ذکر، تغذیه متعادل، و استراحت، نفس را برای سلوک آماده می‌کنند. این چاشنی‌ها، چون ادویه‌ای هستند که طعم زندگی معنوی را دلپذیر می‌سازند.
درنگ: چاشنی‌های شرعی، انگیزه معنوی را تقویت می‌کنند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ (بگو چه کسی زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده حرام کرده است، اعراف: ۳۲).
بخش چهارم: برنامه‌ریزی کلان برای آینده
نقد مسدود شدن راه حق
مساجد، به دلیل فقدان برنامه‌های معنوی جذاب، نتوانسته‌اند راه حق را هموار کنند. این وضعیت، به مثابه باغی است که گل‌های آن پژمرده‌اند و عطر ایمان در آن پراکنده نمی‌شود.
درنگ: مساجد باید با برنامه‌های معنوی، راه حق را هموار کنند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ (مساجد خدا را تنها کسانی آباد می‌کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده‌اند، توبه: ۱۸).
ضرورت قوه چهارم در قانون اساسی
قانون اساسی نیازمند قوه‌ای ایدئولوژیک است که توسط دانشمندان و عالمان برای آینده‌نگری تدوین شود. این قوه، چون مغزی است که افق‌های دور را برای جامعه روشن می‌سازد.
درنگ: قوه چهارم، آینده‌نگری جامعه را تضمین می‌کند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ (پس همان‌گونه که مأمور شده‌ای پایداری کن، هود: ۱۱۲).
نقد نظام تصمیم‌گیری کنونی
نظام تصمیم‌گیری، به دلیل حضور افراد غیرمتخصص، نمی‌تواند نقش مغز متفکر جامعه را ایفا کند. این وضعیت، چون کشتی‌ای است که بدون ناخدای دانا در دریای طوفانی سرگردان است.
درنگ: نظام تصمیم‌گیری نیازمند نخبگان واقعی است، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ (و جز دانایان آن‌ها را درنیابند، عنکبوت: ۴۳).
مهندسی اسلامی در برنامه‌ریزی
علم دینی باید با مهندسی اسلامی، سیستم‌های کاری و اجتماعی را طراحی کند تا کار و عبادت هماهنگ شوند. این مهندسی، چون پلی است که دین و دنیا را به هم متصل می‌کند.
درنگ: مهندسی اسلامی، تعادل میان دین و دنیا را برقرار می‌کند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ (خدا برای شما آسانی می‌خواهد، بقره: ۱۸۵).
جمع‌بندی
این نوشتار، با تأمل در موضوع‌شناسی وحی در سوره شوری، به بررسی جایگاه عالمان دینی به‌عنوان ورثه انبیا پرداخت و با نقد کارکرد کنونی علم دینی، راهکارهایی برای احیای اقتدار معنوی و عملی عالمان ارائه داد. از ایجاد باشگاه‌های خصوصی برای پرورش جسم و روح تا تأکید بر خواب‌های کوتاه و ورزش‌های ساده، این متن مسیر روشنی برای بازسازی هویت ربانی عالمان ترسیم کرد. همچنین، با پیشنهاد قوه چهارم در قانون اساسی و مهندسی اسلامی، به برنامه‌ریزی کلان برای آینده جامعه اشاره نمود. این اثر، با دعوت به بازگشت به سیره ائمه معصومین (ع)، عالمان را به نقش‌آفرینی فعال در هدایت و ساخت جامعه‌ای ربانی فرا می‌خواند.
با نظارت صادق خادمی