متن درس

اقتدار انسان در قرآن کریم: مبادی وصول به وحی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۶۲)

مقدمه: درآمدی بر اقتدار معنوی انسان

انسان، در نگاه قرآن کریم، موجودی است که با نظم، طهارت و سبکی وجودی، می‌تواند به قله‌های اقتدار معنوی و اتصال به عالم غیب دست یابد. این اقتدار، نه در پراکندگی و آشوب، بلکه در انضباط و هماهنگی با نظام هستی شکل می‌گیرد. استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، در درس‌گفتار خود، با تکیه بر آیات سوره شوری و مبادی وصول به وحی، به تبیین این مسیر پرداخته و بر ضرورت نظم، دفع فضولات و سبکی وجودی تأکید کرده‌اند. این نوشتار، با تجمیع تمامی نکات درس‌گفتار و تحلیل‌های تفصیلی آن، به‌گونه‌ای سامان یافته که راهنمای جامعی برای سالکان و جویندگان حقیقت باشد. همان‌گونه که آسمان با نظم ستارگانش می‌درخشد، انسان نیز با انضباط در زندگی می‌تواند به نور وحی متصل گردد.

بخش یکم: انعکاس سالم، پلی به‌سوی تعادل وجودی

تعریف انعکاس سالم و دوری از جمود و تهور

انسان در مسیر سلوک معنوی، نیازمند انعکاس سالمی است که میان خواب و بیداری، جسم و روح، و ماده و معنا تعادل برقرار کند. این انعکاس، همانند دو بال پرنده‌ای است که او را به سوی آسمان کمال پرواز می‌دهد. جمود، به‌منزله ایستایی و توقف در مسیر رشد، و تهور، به‌معنای ادعای بی‌پشتوانه مقامات معنوی، دو آفتی هستند که سالک را از مقصد بازمی‌دارند. استاد فرزانه تأکید دارند که سالک باید از این دو پرهیز کند تا ذهن و اندیشه‌اش در تعادل باقی بماند.

قرآن کریم در إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ (آل‌عمران: ۱۹۰) به اهمیت هماهنگی با نظام شب و روز برای دستیابی به حکمت اشاره دارد. این آیه، سالک را به تأمل در نظم هستی و انطباق زندگی خود با آن دعوت می‌کند. انعکاس سالم، همانند آینه‌ای است که نور وجود انسان را بی‌غبار و شفاف بازمی‌تاباند.

جمع‌بندی بخش یکم

انعکاس سالم، بنیان سلوک معنوی است که سالک را از پراکندگی و ادعای بی‌مبنا دور نگه می‌دارد. این تعادل، با هماهنگی میان جسم و روح، و انطباق با نظام هستی، انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند.

بخش دوم: هدف غایی: وصول به کمال و وحی

کمال، مقصد نهایی سالک

هدف غایی انسان در مسیر سلوک، دستیابی به کمال و اتصال به عالم غیب است. این مقصد، همانند قله‌ای رفیع، نیازمند تلاشی منضبط و برنامه‌ریزی‌شده است. استاد فرزانه تأکید دارند که وصول به وحی، به‌سادگی و بدون نظم محقق نمی‌شود، بلکه نیازمند تربیت نفس و آمادگی روحانی است. قرآن کریم در قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا (شمس: ۹) می‌فرماید: به‌راستی رستگار شد کسی که نفس خود را پاک کرد. این آیه، بر ضرورت تهذیب نفس به‌عنوان پیش‌نیاز کمال تأکید دارد.

نقش نظم در اتصال به غیب

نظم در اعمال، مانند اقامه نماز و قرائت قرآن در زمان و مکان مشخص، انسان را به مدبرات امور و موجودات غیبی متصل می‌کند. استاد فرزانه می‌فرمایند که اگر سالک اعمال خود را در زمانی معین و مکانی ثابت انجام دهد، ارواح متعالی او را می‌شناسند و به او نزدیک می‌شوند. قرآن کریم در وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا (شوری: ۵۲) بر ارتباط وحیانی با عالم غیب تأکید دارد. نظم، همانند کلیدی است که درهای غیب را به روی سالک می‌گشاید.

جمع‌بندی بخش دوم

وصول به کمال و وحی، مقصدی است که با نظم و تهذیب نفس به دست می‌آید. سالک، با انضباط در اعمال و اتصال به نظام هستی، می‌تواند به عالم غیب راه یابد و نور معرفت را در وجود خود متجلی سازد.

بخش سوم: نظم، کلید اقتدار معنوی

نظم در زمان، مکان و اعمال

نظم، بنیان اقتدار معنوی انسان است. استاد فرزانه تأکید دارند که سالک، برخلاف افراد عادی که می‌توانند بی‌نظم زندگی کنند، باید زمان، مکان، مقدار و سبک زندگی خود را با دقتی ساعت‌گونه تنظیم کند. این نظم، همانند عقربه‌های ساعتی است که هماهنگ با نظام هستی حرکت می‌کند. قرآن کریم در وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (رعد: ۱۵) بر نظم حاکم بر هستی تأکید دارد. سالک باید با این نظم هماهنگ شود تا به کمال دست یابد.

تأثیر بی‌نظمی بر رشد معنوی

بی‌نظمی در زمان‌بندی اعمال، مانند غذا خوردن، مطالعه و عبادت، ذهن را پراکنده و حافظه را تضعیف می‌کند. استاد فرزانه می‌فرمایند که اگر سالک اعمال خود را در زمان‌ها و مکان‌های متغیر انجام دهد، مانند کلیدی است که هر روز در جایی گم می‌شود و یافتن آن دشوار است. قرآن کریم در وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ (بقره: ۴۳) بر اقامه نماز در زمان و مکان مشخص تأکید دارد، که حفاظی برای ذهن و روح ایجاد می‌کند.

الگوگیری از انبیا و علما

انبیا و علمای موفق، با نظم در عبادات، مطالعه و زندگی روزمره، به کمالات معنوی دست یافتند. استاد فرزانه تأکید دارند که نظم، کلید موفقیت آنان بود. قرآن کریم در رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ (بقره: ۱۲۹) بر نقش نظم در آموزش حکمت تأکید دارد. نظم، همانند ریسمانی است که سالک را به قله‌های معرفت می‌رساند.

بی‌نظمی، دشمن اقتدار

بی‌نظمی، بزرگ‌ترین عامل انحطاط انسان است. استاد فرزانه می‌فرمایند که زندگی بی‌نظم، انسان را به سوی بیماری، پراکندگی و ناکامی سوق می‌دهد. قرآن کریم در الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ (زمر: ۱۸) بر انتخاب مسیر منظم و متعالی تأکید دارد. بی‌نظمی، همانند طوفانی است که کشتی وجود انسان را به سوی پرتگاه می‌کشاند.

جمع‌بندی بخش سوم

نظم، ستون فقرات اقتدار معنوی است. سالک با تنظیم زمان، مکان و اعمال خود، به نظام هستی متصل می‌شود و از پراکندگی و انحطاط در امان می‌ماند. الگوگیری از انبیا و علما، راهنمای روشنی برای این مسیر است.

بخش چهارم: دفع فضولات، شرط سبکی وجودی

فضولات مادی و معنوی

برای دستیابی به اقتدار معنوی، انسان باید فضولات مادی (جسمانی) و معنوی (ذهنی) را از وجود خود دفع کند. استاد فرزانه تأکید دارند که این فضولات، مانند سنگ‌هایی هستند که راه رسیدن به غیب را سد می‌کنند. قرآن کریم در مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ (فتح: ۲۹) بر اهمیت سبکی و پاکی در مسیر کمال تأکید دارد.

نقش نظم در دفع فضولات

نظم در غذا، ورزش و خواب، به دفع فضولات مادی کمک می‌کند، و نظم در تفکر، فضولات ذهنی را برطرف می‌سازد. استاد فرزانه می‌فرمایند که معده سنگین، ذهن را از کار می‌اندازد. قرآن کریم در يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا (مؤمنون: ۵۱) بر اهمیت تغذیه سالم برای اعمال صالح تأکید دارد.

کثرات، مانع سبکی

کثرات، یعنی اموال و اشیای غیرضروری، مانند باری اضافی، انسان را از سبکی و رشد معنوی بازمی‌دارند. استاد فرزانه می‌فرمایند که خانه‌های پر از وسایل، مانند ذهن‌های پر از افکار زائد، انسان را سنگین می‌کنند. قرآن کریم در ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ (تکاثر: ۸) بر ضرورت استفاده معقول از نعمت‌ها تأکید دارد.

سبکی انبیا و اولیا

انبیا و اولیا با سبکی و دوری از کثرات، به کمالات معنوی دست یافتند. استاد فرزانه تأکید دارند که این سبکی، زمینه‌ساز دریافت وحی بود. قرآن کریم در وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ (انبیاء: ۴۷) بر سبکی و آمادگی روحانی انبیا تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش چهارم

دفع فضولات مادی و معنوی، و دوری از کثرات، انسان را سبک و آماده برای دریافت معارف الهی می‌کند. انبیا و اولیا با این سبکی، به قله‌های کمال رسیدند و این الگو برای سالکان امروزی نیز ضروری است.

بخش پنجم: طهارت و نظافت، شرط اتصال به غیب

نقد روایات غیرمعتبر

برخی روایات درباره زندگی اولیا و معصومین، مانند زیستن در شرایط غیربهداشتی، غیرواقعی و نادرست هستند. استاد فرزانه تأکید دارند که این روایات، به‌جای تعالی، چهره‌ای غیرواقعی از اولیا ارائه می‌دهند. قرآن کریم در إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ (قصص: ۲۶) بر طهارت اولیا تأکید دارد.

طهارت معصومین

معصومین، به دلیل برخورداری از طهارت، در شرایط پاک و منظم زندگی می‌کردند. استاد فرزانه تأکید دارند که امیرالمؤمنین و حضرت زهرا (ع) نمونه‌های والای نظافت و طهارت بودند. قرآن کریم در إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا (احزاب: ۳۳) بر طهارت اهل بیت تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش پنجم

طهارت و نظافت، شروط ضروری برای اتصال به غیب هستند. اولیا با طهارت جسمانی و روحانی، الگویی برای سالکان ارائه داده‌اند و هرگونه روایت غیرواقعی درباره آنان باید اصلاح شود.

بخش ششم: خواب‌های صادقه و سلامت وجودی

خواب‌های آشفته و عوامل آن

خواب‌های آشفته، نتیجه فضولات مادی، ذهنی و کثرات هستند. استاد فرزانه تأکید دارند که خواب‌های انبیا، به دلیل سلامت جسم و ذهن، دارای تعبیر و معنا بودند. قرآن کریم در وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ (یوسف: ۶) بر اهمیت خواب‌های صادقه تأکید دارد.

آزمایشگاه معنوی

برای رفع فضولات و کثرات، نیاز به آزمایشگاه‌های معنوی است که سلامت جسم و ذهن را ارزیابی کنند. استاد فرزانه تأکید دارند که این آزمایشگاه‌ها، مانند کارگاهی برای صیقل دادن وجود انسان، به شناسایی موانع و تقویت توانایی‌ها کمک می‌کنند.

جمع‌بندی بخش ششم

خواب‌های صادقه، نشانه‌ای از سلامت وجودی هستند. سالک با دفع فضولات و ایجاد نظم، می‌تواند به این مرتبه دست یابد. آزمایشگاه‌های معنوی، ابزارهایی برای این مسیر فراهم می‌کنند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی نهایی

اقتدار انسان در قرآن کریم، در گرو نظم، سبکی و طهارت است. سالک با انضباط در خواب و بیداری، غذا و عبادت، به نظام هستی متصل می‌شود و زمینه دریافت وحی را فراهم می‌سازد. دفع فضولات مادی و ذهنی، و دوری از کثرات، ذهن و جسم را برای پذیرش معارف الهی آماده می‌کند. انبیا و اولیا با سبکی و نظم، به قله‌های کمال رسیدند و این الگو برای سالکان امروزی نیز ضروری است. علم دینی باید با ایجاد آزمایشگاه‌های معنوی و تربیت سالکان منضبط، به تحقق این اقتدار کمک کند. همان‌گونه که ستارگان در آسمان با نظم می‌درخشند، انسان نیز با انضباط در وجود خود، می‌تواند به نور معرفت و وحی متصل گردد.