متن درس

اقتدار انسانی در پرتو قرآن کریم: مبادی وصول به وحی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۶۶۵)

مقدمه: درآمدی بر اقتدار انسانی و سلوک معنوی

در ساحت معارف قرآنی، اقتدار انسانی نه‌تنها به معنای تسلط بر قوای ظاهری، بلکه به مفهوم دستیابی به مراتب والای وجودی و اتصال به حقایق غیبی است. این اقتدار، که در سوره شوری و آیات دیگر قرآن کریم به‌گونه‌ای بدیع ترسیم شده، از طریق تمرکز، تمسک و اراده‌ای متعالی به‌دست می‌آید. استاد فرزانه قدس‌سره در درس‌گفتار شماره ۱۶۶۵، با تکیه بر مبانی فلسفی و عرفانی، این مسیر را به‌مثابه سفری معنوی توصیف می‌کنند که سالک را از پراکندگی قوا به سوی وحدت وجودی و قرب الهی رهنمون می‌سازد.

بخش نخست: مبانی تمرکز و تمسک در سلوک معنوی

تمرکز قوا: احضار ظرفیت‌های وجودی

استاد فرزانه قدس‌سره، اقتدار انسانی را در گرو توانایی سالک در تمرکز قوای وجودی می‌دانند. تمرکز، به‌مثابه جمع‌آوری پراکندگی‌های ذهن و روح، سالک را قادر می‌سازد تا نود درصد ظرفیت وجودی خویش را احضار کند. این احضار، نه به معنای ارتباط با ارواح یا موجودات خارجی، بلکه به مفهوم فعال‌سازی تمامی قوای درونی برای آمادگی در برابر حقایق متعالی است. قرآن کریم در آیه ۵۲ سوره شوری می‌فرماید:


وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا


(و این‌گونه روحی از امر خود به تو وحی کردیم). این آیه بر ضرورت آمادگی وجودی برای دریافت وحی تأکید دارد، آمادگی‌ای که از طریق تمرکز قوا محقق می‌شود.

تمسک قوا: اتصال به عوالم غیبی

تمسک، به‌معنای آویختن به ریسمانی استوار، توانایی سالک در تعلق به عوالم غیبی، ارواح، اموات یا موجودات متافیزیکی را نشان می‌دهد. این اتصال، که استاد فرزانه آن را ظرف آویز قدرت می‌نامند، سالک را به سوی معارف ربوبی هدایت می‌کند. تمسک، مانند پلکان ترقی، سالک را از زمین به آسمان معرفت متصل می‌سازد و او را از محدودیت‌های مادی رها می‌کند. این فرآیند، نیازمند تمرکزی عمیق و اراده‌ای استوار است که سالک را در مسیر سلوک به پیش می‌راند.

تمرکز، دروازه اراده متعالی

تمرکز، پیش‌نیاز اراده‌ای متعالی است که سالک را بر خود یا هدفی متمرکز می‌سازد. استاد فرزانه تأکید دارند که تمرکز، مانند ایستادن بر نقطه‌ای ثابت، ذهن و روح را از پراکندگی نجات داده و به سوی اراده‌ای آگاهانه هدایت می‌کند. این اراده، که از پراکندگی قوا جلوگیری می‌کند، کلید اقتدار معنوی است. قرآن کریم در آیه ۱ سوره تکویر می‌فرماید:


إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ


(به‌راستی انسان در زیان است). این آیه، هشداری است به انسان که بدون تمرکز و اراده متعالی، در خسران باقی خواهد ماند.

جمع‌بندی بخش نخست

مبانی تمرکز و تمسک، به‌مثابه دو بال پرواز سالک در مسیر سلوک معنوی، او را از محدودیت‌های مادی رها کرده و به سوی عوالم غیبی رهنمون می‌سازند. تمرکز، قوای وجودی را احضار می‌کند و تمسک، این قوا را به حقایق متعالی متصل می‌سازد. اراده متعالی، که از تمرکز زاده می‌شود، سالک را از خسران نجات داده و به سوی کمال هدایت می‌کند. این مبانی، در آیات قرآن کریم، به‌ویژه در سوره شوری، به‌عنوان پیش‌نیاز وصول به وحی ترسیم شده‌اند.

بخش دوم: اراده و اقتدار در سلوک معنوی

تفاوت اراده بسیط و اراده متعالی

استاد فرزانه قدس‌سره، اراده را به دو نوع بسیط و متعالی تقسیم می‌کنند. اراده بسیط، که در انسان‌ها و حیوانات مشترک است، به نیازهای ظاهری مانند خوردن و حرکت محدود می‌شود. این اراده، که در قرآن کریم به‌عنوان نشانه خسران انسانی توصیف شده، فاقد بعد معنوی یا معرفتی است. در مقابل، اراده متعالی، اراده‌ای ایمانی و آگاهانه است که سالک را به سوی کمال هدایت می‌کند. قرآن کریم در آیه ۷۰ سوره اسراء می‌فرماید:


وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ


(و به‌راستی فرزندان آدم را گرامی داشتیم). این کرامت، تنها با اراده متعالی، که از تمرکز و تمسک نشأت می‌گیرد، محقق می‌شود.

اراده حیوانی در انسان

بسیاری از انسان‌ها، به‌رغم ظاهر انسانی، در سطح اراده حیوانی باقی می‌مانند. این اراده، که به امور روزمره و نیازهای مادی محدود است، انسان را در سطح «حیوان ناطق» نگه می‌دارد. استاد فرزانه تأکید دارند که این اراده، فاقد بعد معنوی است و نمی‌تواند به اقتدار انسانی منجر شود. مانند درختی که تنها شاخ و برگ ظاهری دارد، اما از ریشه‌های عمیق معرفتی بی‌بهره است، اراده حیوانی انسان را از تحقق ظرفیت‌های والای وجودی بازمی‌دارد.

اراده متعالی در مسیر سلوک

سالک در مسیر سلوک، با تمرین تمرکز و تمسک، به اراده‌ای متعالی دست می‌یابد که او را از انسان عادی متمایز می‌کند. این اراده، مانند علم به علم، نیازمند آگاهی و یقین است. استاد فرزانه تأکید دارند که سالک باید اراده خود را متمرکز کرده و از پراکندگی ذهن و روح جلوگیری کند. این اراده، مانند مشعلی است که راه تاریک سلوک را روشن می‌سازد و سالک را به سوی مقصد الهی هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

اراده، به‌عنوان یکی از ارکان اقتدار انسانی، در دو سطح بسیط و متعالی نمود می‌یابد. اراده بسیط، انسان را در سطح نیازهای مادی نگه می‌دارد، در حالی که اراده متعالی، با تمرکز و تمسک، او را به سوی کمال و کرامت الهی هدایت می‌کند. آیات قرآن کریم، مانند آیه ۷۰ سوره اسراء، بر این کرامت تأکید دارند و مسیر سلوک را به‌عنوان راهی برای تحقق آن ترسیم می‌کنند. سالک با پرورش اراده متعالی، می‌تواند از خسران رهایی یافته و به اقتدار معنوی دست یابد.

بخش سوم: علم و تجربه در سلوک معنوی

تمایز عالم و دانشمند

استاد فرزانه قدس‌سره، میان عالم و دانشمند تمایزی عمیق قائل می‌شوند. عالم، کسی است که دانش را حفظ کرده، اما آن را با تجربه و آزمایش تأیید نکرده است. در مقابل، دانشمند، دانسته‌های خود را با آزمون و تجربه به یقین تبدیل می‌کند. این تمایز، مانند تفاوت میان کتابی که تنها خوانده شده و آزمایشگاهی است که دانش را به عمل تبدیل می‌کند. سالک در مسیر سلوک، باید به‌سان دانشمند، دانسته‌های خود را با تجربه معنوی تأیید کند.

نقد رویکرد صوری به علم دینی

برخی از علوم دینی، به دلیل فقدان آزمایشگاه تجربی و تمرکز بر حفظ و تکرار، به دانشی صوری و غیرکاربردی تبدیل شده‌اند. استاد فرزانه تأکید دارند که علم دینی باید با تجربه و آزمایش همراه باشد تا به اقتدار معنوی منجر شود. مانند کشاورزی که بدون کاشت و برداشت، تنها به حفظ بذرها اکتفا کند، علم صوری نمی‌تواند ثمره معرفتی به بار آورد.

آزمایشگاه معنوی: زمینی و ارتقایی

سالک برای دستیابی به اقتدار معنوی، به دو آزمایشگاه نیاز دارد: آزمایشگاه زمینی، که با دلایل و شواهد عقلانی کار می‌کند، و آزمایشگاه ارتقایی، که با اتصال به عوالم غیبی، حقایق را تجربه می‌کند. این دو آزمایشگاه، مانند دو بال، سالک را به سوی حقیقت متعالی پرواز می‌دهند. استاد فرزانه تأکید دارند که تجربه در این آزمایشگاه‌ها، دانسته‌ها را به یقین تبدیل می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

علم در سلوک معنوی، تنها زمانی به اقتدار منجر می‌شود که با تجربه و آزمایش همراه باشد. تمایز میان عالم و دانشمند، نشان‌دهنده اهمیت تجربه در تبدیل دانش به یقین است. علم دینی، بدون آزمایشگاه تجربی، به دانشی صوری محدود می‌شود که نمی‌تواند سالک را به سوی حقیقت هدایت کند. آزمایشگاه‌های زمینی و ارتقایی، با فراهم آوردن بستری برای تجربه، سالک را به سوی اقتدار معنوی رهنمون می‌سازند.

بخش چهارم: سجاده، آزمایشگاه معنوی سالک

سجاده: ابزار تمرین معنوی

استاد فرزانه قدس‌سره، سجاده را به‌عنوان آزمایشگاه معنوی سالک توصیف می‌کنند که مانند تشک کشتی یا سالن ورزشی، فضایی برای تمرین تمرکز، اراده و تمسک فراهم می‌کند. سجاده، با ابزارهایی مانند مهر، تسبیح و عطر، سالک را برای قرب الهی آماده می‌سازد. مانند عروسی که با آراستگی به سوی وصل می‌رود، سالک نیز در سجاده خود را برای اتصال به خدا مهیا می‌کند.

طهارت و توبه: پیش‌نیاز ورود به سجاده

پیش از ورود به سجاده، سالک باید با طهارت و توبه، خود را از آلودگی‌های معنوی پاک کند. قرآن کریم در آیه ۲۲۲ سوره بقره می‌فرماید:


إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ


(به‌راستی خدا توبه‌کنندگان و پاکیزگان را دوست دارد). توبه، مانند دوش گرفتن پیش از ورود به استخر، ذهن و روح سالک را از زواید پاک می‌کند و او را برای قرب الهی آماده می‌سازد.

نقد رویکرد صوری به عبادت

استاد فرزانه تأکید دارند که عبادت، به‌ویژه نماز، بدون سجاده و طهارت، هرچند از منظر فقهی صحیح باشد، فاقد اثر معنوی است. مانند نقاشی که تنها طرحی ظاهری دارد، اما از روح و معنا خالی است، نمازی که بدون قرب و تمرکز ادا شود، به اقتدار معنوی منجر نمی‌شود. این تمایز، میان رویکرد فقها و انبیا به عبادت مشهود است.

قرب، جوهره عبادت

قرب، جوهره عبادت است و بدون آن، عبادات فاقد اثر معنوی‌اند. قرآن کریم در آیه ۱۸۶ سوره بقره می‌فرماید:


وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ


(و هرگاه بندگانم از تو درباره من بپرسند، بگو من نزدیکم). استاد فرزانه تأکید دارند که قرب، مانند چراغی است که اتصال سالک به خدا را روشن می‌کند. بدون این چراغ، عبادت به پراکندگی و بی‌ثمری منجر می‌شود.

موانع قرب در عبادت

آلودگی‌های معنوی، مانند گناه و معصیت، مانع قرب در عبادت می‌شوند. قرآن کریم در آیه ۴۳ سوره نساء می‌فرماید:


يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى


(ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در حال مستی به نماز نزدیک نشوید). استاد فرزانه تأکید دارند که سُکر، چه به معنای مستی ظاهری و چه غفلت و پراکندگی، مانع قرب است و سالک را از اثرگذاری عبادت محروم می‌کند.

تأثیر متقابل نماز و معصیت

استاد فرزانه، با استناد به آیه ۴۵ سوره عنکبوت، تأکید دارند که نماز و معصیت تأثیر متقابلی بر یکدیگر دارند:


إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ


(به‌راستی نماز از فحشا و منکر بازمی‌دارد). همان‌گونه که نماز، انسان را از معصیت دور می‌کند، معصیت نیز مانع اثرگذاری نماز می‌شود. این تأثیر متقابل، مانند دو نیروی متضاد است که هر یک بر دیگری اثر می‌گذارد.

جمع‌بندی بخش چهارم

سجاده، به‌عنوان آزمایشگاه معنوی، فضایی است که سالک در آن با تمرین تمرکز، تمسک و قرب، به اقتدار معنوی دست می‌یابد. طهارت و توبه، مانند کلیدهای ورود به این آزمایشگاه، سالک را از آلودگی‌ها پاک کرده و برای وصل الهی آماده می‌کنند. قرب، جوهره عبادت است و بدون آن، عبادات به پوسته‌ای صوری تبدیل می‌شوند. آیات قرآن کریم، مانند آیه ۴۳ سوره نساء و آیه ۴۵ سوره عنکبوت، بر اهمیت طهارت، توبه و قرب در عبادت تأکید دارند.

بخش پنجم: جبهه و جوانان، تجلی اقتدار معنوی

جبهه: سجاده‌ای متفاوت

استاد فرزانه قدس‌سره، جبهه را به‌عنوان سجاده‌ای متفاوت توصیف می‌کنند که به دلیل حال و هوای خاص خود، رزمندگان را به قرب الهی می‌رساند. جبهه، مانند باغی است که در آن بذر ایمان کاشته شده و با خون و ایثار آبیاری می‌شود. این فضا، به دلیل انگیزه‌های معنوی و شرایط خاص، سالک را به سوی اقتدار معنوی هدایت می‌کند.

نقش جوانان در اقتدار معنوی

جوانان، به دلیل شور و انگیزه، نقش کلیدی در پیروزی انقلاب و موفقیت جبهه‌ها ایفا کردند. استاد فرزانه تأکید دارند که این شور، مانند انرژی جوانی، سالک را به سوی قرب و اقتدار معنوی سوق می‌دهد. مانند رودی خروشان که موانع را درهم می‌شکند، جوانان با انگیزه‌های معنوی خود، مسیر سلوک را هموار کردند.

جمع‌بندی بخش پنجم

جبهه، به‌عنوان سجاده‌ای متفاوت، فضایی برای تحقق قرب و اقتدار معنوی فراهم می‌کند. جوانان، با شور و انگیزه خود، این فضا را به میدان ایثار و معرفت تبدیل کردند. این تجلی اقتدار، نشان‌دهنده ظرفیت‌های والای انسانی است که در شرایط خاص، به سوی کمال هدایت می‌شود.

بخش ششم: ابزارهای معنوی و خشوع در عبادت

ابزارهای معنوی: سجاده، اذان و اقامه

استاد فرزانه قدس‌سره، ابزارهایی مانند سجاده، تسبیح، اذان و اقامه را به‌عنوان وسایلی برای آماده‌سازی سالک در مسیر قرب معرفی می‌کنند. این ابزارها، مانند وسایل ورزشی، سالک را برای تمرین معنوی آماده می‌کنند. اذان و اقامه، مانند نغمه‌ای آسمانی، قلب سالک را به سوی خدا متمایل می‌سازند و او را برای عبادت آماده می‌کنند.

سنگینی نماز و ضرورت خشوع

استاد فرزانه تأکید دارند که نماز، عبادتی سنگین است که تنها با خشوع و قرب اثرگذار می‌شود. قرآن کریم در آیه ۲ سوره بقره می‌فرماید:


وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ


(و از صبر و نماز یاری جویید، و آن جز بر خاشعان گران است). خشوع، مانند کلیدی است که سختی نماز را به لذت وصل الهی تبدیل می‌کند.

تفاوت نماز و روزه

استاد فرزانه، با مقایسه نماز و روزه، تأکید دارند که نماز به دلیل نیاز به قرب و تمرکز، سنگین‌تر از روزه است. روزه، با امساک ظاهری، ساده‌تر است، اما نماز نیازمند باطنی پاک و ذهنی متمرکز است. این تفاوت، مانند تفاوت میان سفری زمینی و پروازی آسمانی است که هر یک چالش‌های خاص خود را دارند.

جمع‌بندی بخش ششم

ابزارهای معنوی، مانند سجاده، اذان و اقامه، سالک را برای قرب و خشوع در عبادت آماده می‌کنند. نماز، به دلیل سنگینی و نیاز به تمرکز، عبادتی متمایز است که تنها با خشوع اثرگذار می‌شود. آیات قرآن کریم، مانند آیه ۲ سوره بقره، بر اهمیت خشوع و قرب در عبادت تأکید دارند و سالک را به سوی اقتدار معنوی هدایت می‌کنند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

اقتدار انسانی در پرتو قرآن کریم، سفری است که از تمرکز قوا و تمسک به عوالم غیبی آغاز می‌شود و با اراده متعالی به سوی کمال هدایت می‌گردد. سجاده، به‌عنوان آزمایشگاه معنوی، با ابزارهایی مانند طهارت، توبه و اذان، سالک را برای قرب الهی آماده می‌کند. علم دینی، تنها زمانی به اقتدار منجر می‌شود که با تجربه و آزمایش همراه باشد. جبهه و شور جوانی، تجلی‌هایی از این اقتدار هستند که در شرایط خاص، انسان را به سوی وصل الهی سوق می‌دهند. آیات قرآن کریم، مانند آیه ۱۸۶ سوره بقره و آیه ۴۵ سوره عنکبوت، بر اهمیت قرب و اثرگذاری عبادات تأکید دارند. سالک با تمرین مداوم در سجاده و پرورش اراده متعالی، می‌تواند به‌عنوان وارث انبیا، نقش هدایتگری خود را ایفا کند و به اقتدار معنوی دست یابد.