متن درس

اقتدار انسانی در پرتو قرآن کریم: مبادی وصول به وحی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۶۶)

دیباچه

در ساحت معارف الهی، اقتدار انسانی نه در سیطره بر عالم ماده، بلکه در عروج به سوی پروردگار و اتصال به ذات اقدس او متجلی می‌گردد. این نوشتار، با تأمل در آیات نورانی قرآن کریم، به‌ویژه سوره شوری، و با الهام از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تبیین مبادی وصول به وحی و نقش ابزارهای عبادی در تحقق این اقتدار می‌پردازد. سجاده، به‌مثابه باشگاهی معنوی، و عبادات، به‌سان وسایل ورزشی، سالک را به سوی قرب الهی و لقاء پروردگار رهنمون می‌سازند. این کتاب، با نگاهی عمیق به فلسفه عبادت و هدف خلقت، می‌کوشد تا راهی روشن برای دستیابی به کمال انسانی پیش روی خوانندگان قرار دهد. همان‌گونه که ورزشکار در پی تمرین و ممارست به قوت و چالاکی می‌رسد، سالک نیز با ابزارهای عبادی، قوای وجودی خویش را برای پرواز به سوی معبود تقویت می‌کند.

بخش نخست: مبانی نظری اقتدار انسانی در قرآن کریم

وحدت قانون آموزش و تمرین در سلوک معنوی

قانون آموزش و تمرین، بنیادی‌ترین اصل در تمامی علوم و فنون، از جمله معارف ربوبی، به شمار می‌رود. همان‌گونه که ورزشکار با تمرین مداوم به نیرومندی دست می‌یابد، سالک نیز تنها با آموزش و ممارست می‌تواند به اقتدار معنوی نائل آید. این وحدت قانون، نشانه‌ای از نظام واحد خلقت است که در آن، هیچ کمالی بدون تلاش و تمرین به دست نمی‌آید. سلوک معنوی، نیازمند آمادگی ذهنی و وجودی است که از طریق آموزش معارف الهی و تمرین ابزارهای عبادی حاصل می‌شود.

طهارت و توبه: پیش‌نیاز ورود به سجاده

سالک پیش از ورود به سجاده، که به‌منزله باشگاهی معنوی است، باید از زواید وجودی و تسویلات ذهنی تخلیه شود. طهارت ظاهری و باطنی، همراه با توبه، دروازه ورود به این ساحت مقدس است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:


إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ


(به‌راستی خدا توبه‌کنندگان و پاکیزگان را دوست دارد) [سوره بقره، آیه ۲۲۲]. این طهارت، زمینه‌ساز قرب الهی است و سالک را برای تمرین معنوی آماده می‌سازد، مانند ورزشکاری که پیش از ورود به میدان، جسم و روح خویش را از آلودگی‌ها پاک می‌کند.

سجاده: باشگاهی برای عروج معنوی

سجاده، به‌سان باشگاهی معنوی، فضایی است که سالک در آن قوای وجودی خویش را تقویت می‌کند. همان‌گونه که ورزشکار در سالن ورزشی با ابزارهای مناسب به نیرومندی می‌رسد، سالک نیز در سجاده با ابزارهای عبادی به سوی کمال عروج می‌کند. فقدان این ابزارها، سجاده را به فضایی بی‌ثمر بدل می‌سازد، مانند باشگاهی که فاقد وسایل ورزشی است و ورزشکار را در رسیدن به هدف ناکام می‌گذارد.

ابزارهای عبادی: وسایل ورزشی معنوی

در سجاده، ابزارهای عبادی مانند نماز، ذکر، سجده، رکوع، قرائت قرآن کریم و دعاهای مأثور، به‌منزله وسایل ورزشی‌اند که سالک را به سوی قرب الهی هدایت می‌کنند. این ابزارها، مانند دمبل و طناب در ورزش، قوای وجودی سالک را تقویت کرده و او را برای اتصال به عوالم غیبی آماده می‌سازند. هر یک از این ابزارها، نقشی خاص در پرورش روح و روان ایفا می‌کند و سالک را به سوی مقصد اعلی رهنمون می‌گردد.

جمع‌بندی بخش نخست

اقتدار انسانی در پرتو قرآن کریم، از طریق آموزش و تمرین در سجاده، به‌عنوان باشگاهی معنوی، محقق می‌شود. طهارت، توبه و ابزارهای عبادی، سالک را برای عروج به سوی پروردگار آماده می‌سازند. این مبانی، نشان‌دهنده نظام واحد خلقت است که در آن، هیچ کمالی بدون تلاش و ممارست به دست نمی‌آید. سالک با بهره‌گیری از این ابزارها، می‌تواند به اقتدار معنوی دست یابد و به سوی مقصد اعلی گام بردارد.

بخش دوم: نقش عبادات در تحقق قرب و لقاء الهی

نماز: وسیله‌ای برای قرب الهی

نماز، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای عبادی، سالک را به قرب الهی نزدیک می‌کند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:


وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ


(و هرگاه بندگانم از تو درباره من بپرسند، بگو من نزدیکم) [سوره بقره، آیه ۱۸۶]. نماز، مانند پلی است که سالک را از عالم ماده به سوی عالم معنا رهنمون می‌سازد و او را در آغوش قرب الهی قرار می‌دهد. این عمل عبادی، با تقویت قوای وجودی، سالک را از سستی و ضعف دور می‌کند.

نماز میت: نیابت در عبادت

نماز میت، نمونه‌ای از نیابت در عبادت است که به‌جای فرد متوفی خوانده می‌شود و هدف آن، ایجاد قرب برای اوست. این عمل، نشان‌دهنده اهمیت قرب در تمامی عبادات است، حتی برای کسی که توانایی انجام آن را ندارد. مانند ورزشکاری که به دلیل ناتوانی، از سوی مربی هدایت می‌شود، سالک نیز می‌تواند از طریق نیابت، به سوی پروردگار نزدیک شود.

هدف بعثت انبیا: قرب و لقاء الهی

هدف بعثت انبیا، نه صرفاً اصلاح ظاهری یا هدایت به سوی بهشت، بلکه نزدیک کردن امت‌ها به پروردگار از طریق قرب و لقاء بوده است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:


وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ


(و جن و انس را جز برای عبادت نیافریدم) [سوره جن، آیه ۵۱]. انبیا، به‌عنوان کارگزاران الهی، وظیفه داشتند امت‌ها را به سوی لقاء الله هدایت کنند، مانند مربیانی که شاگردان را به سوی کمال رهنمون می‌سازند.

قرب: جوهره عبادت

عبادت بدون قرب، مانند جسم بی‌روح است که فاقد اثر معنوی است. تمامی تکالیف دینی، در راستای تحقق قرب الهی طراحی شده‌اند. این قرب، مانند نوری است که عبادت را از عملی صوری به عملی معنوی و اثرگذار تبدیل می‌کند، مانند آبی که خاک را به گلی شکوفا بدل می‌سازد.

لقاء الله: غایت خلقت

غایت خلقت انسان و جن، عبادت است که به لقاء الله، یعنی ملاقات و اتصال کامل به پروردگار، منجر می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید:


وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ


(و جن و انس را جز برای عبادت نیافریدم) [سوره جن، آیه ۵۱]. لقاء، مانند قله‌ای است که سالک پس از پیمودن مسیر عبادت به آن می‌رسد و در آغوش معبود قرار می‌گیرد.

تفاوت لقاء و معانقه

لقاء، ملاقاتی کامل و چفت شدن با پروردگار است، در حالی که معانقه، نزدیکی ظاهری و محدود است. لقاء، مانند درآغوش گرفتن معبود است که سالک را به تمامی در ساحت الهی غرق می‌کند، در حالی که معانقه، مانند دست دادن با دوستی است که تنها لحظه‌ای از نزدیکی را به ارمغان می‌آورد.

جمع‌بندی بخش دوم

عبادات، به‌ویژه نماز، به‌عنوان ابزارهای ورزشی معنوی، سالک را به سوی قرب و لقاء الهی هدایت می‌کنند. هدف بعثت انبیا، ایجاد این ارتباط متعالی بوده است و قرب، جوهره‌ای است که عبادت را از عملی صوری به عملی معنوی بدل می‌سازد. لقاء الله، به‌عنوان غایت خلقت، مقصدی است که سالک با تمرین مداوم در سجاده به آن دست می‌یابد.

بخش سوم: انحراف از هدف خلقت و راهکارهای احیای آن

انحراف از هدف انبیا

انحرافات اجتماعی و فرهنگی، مانند تمرکز بر مسائل دنیوی نظیر دموکراسی و معیشت، هدف اصلی انبیا را که قرب و لقاء بود، به حاشیه برد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:


إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ


(ما از آن خدا هستیم و به سوی او بازمی‌گردیم) [سوره بقره، آیه ۱۵۶]. این آیه، به بازگشت انسان به سوی پروردگار اشاره دارد، اما انحرافات، این مسیر را گم کرده‌اند.

عبادت: محور خلقت

تمامی خلقت، برای عبادت آفریده شده است و عبادت، تنها در راستای قرب و لقاء معنا می‌یابد. هر عملی که با نیت قرب انجام شود، عبادت محسوب می‌شود، مانند خوردن و کار کردن که با نیت الهی، به عبادت بدل می‌گردد. این جامعیت، مانند رودی است که تمامی شئون زندگی را در بر می‌گیرد و به سوی دریاچه قرب هدایت می‌کند.

چالش‌های علم دینی در تحقق قرب

علم دینی، که باید وارث انبیا باشد، گاه از هدف اصلی قرب و لقاء فاصله گرفته و به علوم صوری محدود شده است. این انحراف، مانند ورزشکاری است که به جای تمرین، تنها به تماشای میدان می‌نشیند و از کمال بازمی‌ماند. علم دینی باید با احیای سجاده و ابزارهای عبادی، به تربیت سالکانی بپردازد که توانایی اتصال به غیب را دارند.

لوث شدن عبادات و ابزارهای عبادی

عبادات، به دلیل ریا، سالوس و انگیزه‌های مادی، از حالت ورزشی و معنوی به بازی تبدیل شده‌اند. نمازهای استیجاری، که با نیت‌های صوری خوانده می‌شوند، مانند اسباب‌بازی‌هایی هستند که کودکان با آن‌ها بازی می‌کنند، اما اثری در تقویت روح ندارند. این انحراف، مانند آلت قماری است که از هدف اصلی خود خارج شده و بی‌ثمر گشته است.

کاهش استفاده از ابزارهای عبادی

امروزه، استفاده از ابزارهای عبادی مانند قرائت قرآن کریم، دعا و نافله کاهش یافته است. این کاهش، مانند ورزشکاری است که ابزارهای ورزشی را کنار گذاشته و از نیرومندی بازمانده است. رسانه‌ها، مانند رادیو و تلویزیون، جایگزین قرائت فردی شده‌اند و عبادات را به عملی منفعل تبدیل کرده‌اند.

کاهش اذان و قرائت در مساجد

اذان و قرائت قرآن کریم در مساجد و حوزه‌ها کاهش یافته و این امر، فضای معنوی را تضعیف کرده است. مانند باشگاهی که فاقد صدای مربی و ابزارهای ورزشی است، مساجد نیز از شور و شوق عبادی تهی شده‌اند.

بی‌توجهی به طهارت در عبادات

مهرها و سجاده‌های کثیف در مساجد، نشانه بی‌توجهی به طهارت و قرب در عبادات است. طهارت، مانند آبی است که روح را برای ورود به ساحت عبادت آماده می‌سازد و بی‌توجهی به آن، اثر معنوی عبادات را از بین می‌برد.

قدرت آیات قرآن کریم

آیات قرآن کریم، به‌عنوان وسایل ورزشی معنوی، توانایی خلع سلاح مخالفان و هدایت به سوی حقیقت را دارند. اگر با نیت قرب قرائت شوند، مانند سلاحی هستند که عالم را تحت تأثیر قرار می‌دهند. اما عدم استفاده صحیح، این قدرت را بی‌اثر ساخته است.

نیاز به طبیب معنوی

سلوک معنوی، نیازمند طبیبی است که سالک را در مسیر صحیح هدایت کند. فقدان این طبیب، عبادات را به بازی تبدیل کرده است، مانند ورزشکاری که بدون مربی، از مسیر صحیح منحرف می‌شود.

صفا و ایمان علمای گذشته

علمای گذشته، با وجود سواد کمتر، به دلیل صفا و ایمان، از سجاده‌های خود بهره‌مند می‌شدند. این صفا، مانند نوری بود که عبادات را به سوی کمال هدایت می‌کرد و آن‌ها را از علوم صوری بی‌نیاز می‌ساخت.

قرائت قرآن کریم: نه صرفاً مطالعه

قرائت قرآن کریم، باید با نیت تقویت معنوی و قرب انجام شود، نه صرفاً مطالعه علمی. قرائت، مانند تمرین ورزشی است که قوای وجودی را تقویت می‌کند، در حالی که مطالعه، تنها دانش صوری را افزایش می‌دهد.

کاهش رغبت به سجده

رغبت به سجده، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای ورزشی معنوی، کاهش یافته است. این کاهش، مانند ورزشکاری است که از تمرین دشوار سر باز می‌زند و از کمال بازمی‌ماند.

ناآرامی در سجده

ناآرامی در سجده، نشانه فقدان تمرکز و قرب در عبادت است. مانند ورزشکاری که در حین تمرین، تمرکز خود را از دست می‌دهد، سالک نیز در سجده ناآرام، از اثر معنوی محروم می‌ماند.

عدم موفقیت انبیا در قرب عمومی

انبیا، به دلیل موانع اجتماعی و فرهنگی، در تحقق قرب عمومی چندان موفق نبودند. این مشکل، در ادیان دیگر نیز دیده می‌شود، مانند کلیساهایی که به مراکز فساد و تمرکز بر مسائل مادی بدل شده‌اند.

نقش کاسبان در قرائت قرآن کریم

کاسبان گذشته، با قرائت قرآن کریم در مغازه‌های خود، به قرب و برکت دست می‌یافتند. این سنت، مانند گلی بود که در باغچه زندگی روزمره شکوفا می‌شد، اما امروزه کم‌رنگ شده است.

غفلت و مسخ در جامعه

جامعه، به دلیل غفلت و مسخ، از هدف اصلی خلقت دور شده و به مسائل دنیوی مشغول گشته است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:


ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ


(سپس او را به پایین‌ترین مرتبه بازگرداندیم) [سوره تین، آیه ۵]. این غفلت، مانند سایه‌ای است که نور قرب را در دل‌ها کم‌رنگ کرده است.

خودآگاهی در سلوک

سالک باید خود را مورد ارزیابی قرار دهد و از غفلت نسبت به نفس خویش پرهیز کند. قرآن کریم می‌فرماید:


يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ


(ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به خودتان توجه کنید) [سوره مائده، آیه ۱۵]. این خودآگاهی، مانند آینه‌ای است که عیوب سالک را نمایان می‌سازد و او را به سوی اصلاح هدایت می‌کند.

پشیمانی بزرگان از علوم صوری

بزرگان علم، مانند ابن‌سینا و ملاصدرا، در پایان عمر از تمرکز بر علوم صوری و رها کردن اصل (قرب و لقاء) اظهار پشیمانی کرده‌اند. این پشیمانی، مانند هشداری است که سالک را از غرق شدن در فرعیات برحذر می‌دارد.

ضرورت احیای سجاده

سجاده، به‌عنوان باشگاهی معنوی، باید با استفاده صحیح از ابزارهای عبادی احیا شود. این احیا، مانند بازسازی باغی است که گل‌های آن به دلیل بی‌توجهی پژمرده شده‌اند.

تقدم ایمان بر علم

ایمان و تقوا، مقدم بر علم‌اند و عالم ربانی، باید ابتدا مؤمن باشد. مانند درختی که پیش از میوه دادن، نیازمند ریشه‌ای استوار است، علم نیز بدون ایمان، ثمری معنوی به بار نمی‌آورد.

قدرت معنوی علمای گذشته

علمای گذشته، با استفاده مداوم از ابزارهای عبادی، به قدرت معنوی دست می‌یافتند. این قدرت، مانند نوری بود که از سجاده‌هایشان ساطع می‌شد و آن‌ها را به سوی کمال هدایت می‌کرد.

نگاه ورزشی به عبادات

عبادات باید به‌عنوان وسایل ورزشی برای تقویت معنوی و قرب دیده شوند، نه صرفاً تکالیف واجب. این نگاه، مانند تغییر زاویه دید ورزشکار است که از تمرین، نه تنها وظیفه، بلکه لذت و کمال می‌جوید.

جمع‌بندی بخش سوم

انحرافات اجتماعی و فرهنگی، هدف خلقت و عبادت را به حاشیه برده و ابزارهای عبادی را به اسباب‌بازی تبدیل کرده است. احیای سجاده، با استفاده صحیح از ابزارهای عبادی و نگاه ورزشی به آن‌ها، می‌تواند سالک را به سوی قرب و لقاء هدایت کند. علم دینی نیز باید با تمرکز بر ایمان و تقوا، به تربیت سالکانی بپردازد که توانایی اتصال به غیب را دارند.

نتیجه‌گیری نهایی

اقتدار انسانی در پرتو قرآن کریم، از طریق تمرین مداوم در سجاده و بهره‌گیری از ابزارهای عبادی مانند نماز، ذکر، سجده و قرائت قرآن کریم محقق می‌شود. هدف خلقت، عبادت و رسیدن به لقاء الله است که تنها با قرب و ممارست در سلوک معنوی به دست می‌آید. انحرافات اجتماعی و فرهنگی، این هدف را به حاشیه برده و عبادات را به عملی صوری تبدیل کرده است. علم دینی، به‌عنوان وارث انبیا، باید با احیای سجاده و تربیت سالکانی مؤمن، نقش هدایتگری خود را ایفا کند. آیات نورانی قرآن کریم، مانند «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ» و «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ»، بر اهمیت عبادت و قرب تأکید دارند. سالک با تمرین در سجاده، مانند پرنده‌ای است که بال‌هایش را برای پرواز به سوی معبود می‌گستراند و به اقتدار معنوی دست می‌یابد.