متن درس

اقتدار انسان در قرآن کریم: تحلیل استهزاء، تکذیب و تمسخر در مواجهه با انبیا

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۶۸۰)

مقدمه: کاوش در رفتارهای انسانی در برابر دعوت انبیا

انسان، این موجود شگفت‌انگیز آفرینش، در مواجهه با دعوت الهی انبیا گاه به جای تسلیم و پذیرش، به سوی استهزاء، تکذیب و تمسخر روی می‌آورد. این رفتارها، که ریشه در پیچیدگی‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی دارند، در آیات قرآن کریم به‌ویژه در سوره شوری و آیات مرتبط، به تصویر کشیده شده‌اند. پرسش بنیادین این است که چگونه انسان‌هایی با عقلانیت ظاهری و برخوردار از امکانات مادی و جایگاه اجتماعی، در برابر پیامبران الهی به تحقیر و تمسخر متوسل می‌شوند؟ این نوشتار، با بررسی مفاهیم استهزاء، سخريه و تکذیب، و تحلیل ریشه‌های این رفتارها، در پی پاسخ به این پرسش است. با تکیه بر آیات قرآن کریم و تأمل در رفتار امت‌های پیشین، این اثر به کاوش در تضاد میان گرایش‌های ظاهرمدارانه و حقیقت‌مداری انبیا می‌پردازد و نقش معجزه، جایگاه ظاهری پیامبران و عوامل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی را مورد بررسی قرار می‌دهد.

بخش اول: ریشه‌های استهزاء و تکذیب در برابر انبیا

استهزاء: تحقیر آگاهانه ریشه‌دار در عقده

استهزاء، به‌عنوان رفتاری آگاهانه و هدفمند، از عقده‌های روانی ناشی از مواجهه با دعوت الهی سرچشمه می‌گیرد. کفار و مشرکین، که خود را به سبب برخورداری از ثروت، قدرت و جایگاه اجتماعی برتر می‌انگاشتند، مؤمنان را به دلیل فقر مادی و سادگی ظاهری «سفهاء» می‌خواندند. واژه «سفهاء» در قرآن کریم به معنای ناتوان، فقیر و گرفتار به کار رفته و در مقابل اشرافی‌گری و مرفه‌زیستی کفار قرار می‌گیرد. این تضاد طبقاتی، به خودبرتربینی و استکبار منجر می‌شد، چنان‌که کفار ارزش‌های معنوی انبیا را درک نمی‌کردند و به تحقیر روی می‌آوردند.

کفار، با تکیه بر امکانات مادی چون ثروت، حیوانات و غلامان، خود را برتر از مؤمنان می‌دیدند. این برتری ظاهری، مانعی برای فهم حقیقت معنوی انبیا بود و به استهزاء و تکذیب وحی و قرآن کریم منجر می‌شد. این رفتار، نه تنها ریشه در خودبرتربینی داشت، بلکه تلاشی بود برای جلوگیری از پیوستن دیگران به دعوت انبیا و تخلیه عقده‌های روانی ناشی از احساس تهدید.

تمایز میان مزاح، سخريه و استهزاء

برای فهم دقیق‌تر رفتارهای انسانی در برابر انبیا، تمایز میان مفاهیم مزاح، سخريه و استهزاء ضروری است. مزاح، عملی انس‌آور و بدون تحقیر است که با نیت خیر و نزدیکی انجام می‌شود، مانند نسیمی که به‌آرامی روح انسان را نوازش می‌دهد. اما سخريه، تحقیری است که از خودبرتربینی سرچشمه می‌گیرد و فاقد نیت تخریب آگاهانه است. در مقابل، استهزاء، تحقیری آگاهانه و هدفمند است که با عقده و نیت تخریب همراه است، مانند طوفانی که بنای ایمان را در هم می‌کوبد.

این تمایز، به تفاوت‌های نیت و اثر رفتارهای انسانی اشاره دارد. استهزاء کفار، نه تنها برای تخلیه عقده‌های روانی، بلکه برای تضعیف جایگاه اجتماعی انبیا و جلوگیری از گسترش دعوت الهی به کار می‌رفت.

نقش امکانات مادی در استهزاء

کفار، با تکیه بر امکانات مادی چون ثروت، قبایل و جایگاه اجتماعی، خود را برتر از مؤمنان می‌انگاشتند. این امکانات، به‌سان دیواری بلند، مانع از درک کمالات معنوی انبیا می‌شد. قرآن کریم، این تضاد را به‌روشنی به تصویر می‌کشد: «أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ» (آیا ما نیز مانند نادانان ایمان بیاوریم؟). این آیه، به نگاه تحقیرآمیز کفار به مؤمنان به دلیل فقر مادی اشاره دارد.

این برتری مادی، به استکبار و خودبرتربینی منجر می‌شد و کفار را از پذیرش حقیقت بازمی‌داشت. امکانات مادی، مانند غباری که دیدگان را کور می‌کند، مانع از رؤیت حقیقت معنوی انبیا بود.

جمع‌بندی بخش اول

بخش نخست این نوشتار، به تحلیل ریشه‌های استهزاء و تکذیب در برابر انبیا پرداخت. استهزاء، به‌عنوان رفتاری آگاهانه و ریشه‌دار در عقده، نتیجه تضاد میان گرایش ظاهرمدارانه کفار و دعوت حقیقت‌مدار انبیا بود. تمایز میان مزاح، سخريه و استهزاء نشان داد که این رفتارها، هرچند در ظاهر مشابه‌اند، اما در نیت و اثر متفاوت‌اند. امکانات مادی، به‌سان مانعی در برابر حقیقت، به استکبار و تحقیر منجر می‌شد و کفار را از پذیرش دعوت الهی بازمی‌داشت.

بخش دوم: تحلیل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی استهزاء

چالش عقلانیت ظاهری و حقیقت باطنی

پرسشی اساسی در این بحث مطرح است: چگونه انسان‌هایی عاقل و برخوردار از امکانات مادی، به استهزاء وحی و قرآن کریم روی می‌آوردند؟ این پرسش، نیازمند کاوش در ابعاد روان‌شناختی و جامعه‌شناختی است. عقلانیت ظاهری کفار، که به مظاهر مادی چون ثروت و قدرت محدود بود، مانع از درک حقیقت باطنی دعوت انبیا می‌شد. این عقلانیت، مانند آینه‌ای شکسته، تنها بخشی از حقیقت را منعکس می‌کرد و از فهم کمالات معنوی عاجز بود.

استهزاء، نتیجه احساس تهدید از سوی حقیقت الهی بود. کفار، که باورهایشان به چالش کشیده می‌شد، برای تخلیه عقده و تضعیف جایگاه انبیا به تحقیر متوسل می‌شدند. این رفتار، مانند تلاشی برای خاموش کردن شعله‌ای فروزان با خاکستر، ناکام می‌ماند، زیرا حقیقت الهی همواره پابرجاست.

نقش معجزه و اتهام جادوگری

معجزات انبیا، که نشانه‌ای از اقتدار الهی بود، از سوی کفار به جادوگری نسبت داده می‌شد. آنها، که معجزه را درک نمی‌کردند، آن را با جادو، که پدیده‌ای آشنا در فرهنگ جاهلی بود، قیاس می‌کردند. قرآن کریم این اتهام را چنین بازگو می‌کند: «إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ» (تو دیوانه‌ای). اما «مجنون» در این آیه، به معنای دیوانگی عرفی نیست، بلکه به دخالت جن‌ها در کارهای غیرعادی انبیا اشاره دارد. این تفسیر، ریشه در فرهنگ جاهلی دارد که کارهای غیرعادی را به جن‌ها نسبت می‌داد.

اشتباه در تفسیر «مجنون» به معنای دیوانه عرفی، ناشی از ناآگاهی از اشتقاق لغوی و زمینه فرهنگی است. انبیا، با وجود انجام کارهای غیرعادی (معجزات)، از شخصیتی متین و معقول برخوردار بودند. پیامبر اکرم (ص)، با زیبایی، امانت‌داری و وقار، نمی‌توانست به معنای عرفی دیوانه تلقی شود. این اتهامات، مانند پرتاب سنگ به سوی خورشید، از ناتوانی کفار در فهم حقیقت سرچشمه می‌گرفت.

تضاد ظاهر و باطن در مواجهه با انبیا

انبیا، با برخورداری از کمالات معنوی چون وحی، معجزه و قرآن کریم، در برابر کفار قرار می‌گرفتند که به مظاهر ظاهری چون ثروت، قبایل و حیوانات وابسته بودند. این تضاد، مانند تقابل نور و ظلمت، ریشه استهزاء بود. کفار، که به ظاهر مداری خو کرده بودند، از درک باطن حقیقت عاجز بودند و به تحقیر متوسل می‌شدند.

قرآن کریم این تضاد را در آیه‌ای روشن به تصویر می‌کشد: «وَقَالُوا مَا لِهَٰذَا ٱلرَّسُولِ يَأْكُلُ ٱلطَّعَامَ وَيَمْشِي فِي ٱلْأَسْوَاقِ» (گفتند: این چه پیامبری است که غذا می‌خورد و در بازارها راه می‌رود؟). این آیه، به انتظار غیرواقعی کفار از انبیا اشاره دارد که تصور می‌کردند پیامبران باید از جنس ملائکه یا جن‌ها باشند، نه انسان‌هایی با نیازهای عادی.

تفسیر نادرست این آیه، که گاه به معنای خوردن و راه رفتن همزمان انبیا گرفته شده، به شخصیت متین پیامبران آسیب می‌زند. انبیا، با وجود شباهت ظاهری به انسان‌های عادی، از کمالات معنوی برخوردار بودند که کفار از درک آن عاجز بودند.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، به تحلیل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی استهزاء پرداخت. عقلانیت ظاهری کفار، مانع از فهم حقیقت باطنی دعوت انبیا بود و به استهزاء و اتهاماتی چون جادوگری منجر می‌شد. معجزات انبیا، که نشانه اقتدار الهی بود، به دلیل ناتوانی کفار در فهم، به جن و جادو نسبت داده می‌شد. تضاد میان ظاهرمداری کفار و حقیقت‌مداری انبیا، ریشه اصلی این رفتارها بود.

بخش سوم: حکمت الهی در سبک نبوت و مواجهه با استهزاء

چالش اعطای امکانات ظاهری به انبیا

پرسشی کلیدی در این بحث مطرح است: چرا خداوند به انبیا امکانات ظاهری چون ثروت و قدرت اعطا نکرد تا از استهزاء کفار در امان بمانند؟ این پرسش، به حکمت الهی در انتخاب سبک نبوت اشاره دارد. امکانات معنوی، مانند وحی و معجزه، معیار برتری انبیا بود، نه مظاهر مادی. این انتخاب، مانند گزینش نوری درخشان در برابر تاریکی، برای جداسازی حق از باطل بود.

در جوامع معاصر نیز، پول به‌عنوان معیار موفقیت تلقی می‌شود، مشابه گرایش کفار به مظاهر مادی. این ظاهرمداری، مانند غباری که حقیقت را می‌پوشاند، مانع از درک کمالات معنوی است.

صراحت انبیا در نفی کفر و شرک

انبیا، با صراحت و بدون نفاق، کفر، شرک و بت‌پرستی را نقد می‌کردند. این صراحت، مانند تیغی تیز، حق را از باطل جدا می‌کرد و مؤمنان واقعی را جذب می‌نمود. قرآن کریم این صراحت را در آیاتی چون «قُولُوا لَا إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ تُفْلِحُوا» (بگویید هیچ معبودی جز الله نیست تا رستگار شوید) به تصویر می‌کشد.

این صراحت، اگرچه عقده و استهزاء کفار را برمی‌انگیخت، برای جلوگیری از نفاق و جذب مؤمنان واقعی ضروری بود. انبیا، مانند باغبانانی که شاخه‌های خشک را هرس می‌کنند، با نفی باطل، راه را برای رشد ایمان هموار می Dilep>می‌ساختند.

نقش علوم قرآنی در تحلیل رفتارهای انسانی

علوم قرآنی، به‌ویژه در حوزه روان‌شناسی و اختلالات معنوی، می‌توانند به تحلیل رفتارهایی چون استهزاء کمک کنند. اختلالات روانی به دو دسته تقسیم می‌شوند: داخل به داخل (روان‌شناختی) و خارج به داخل (ناشی از موجودات غیرمادی مانند جن). این تقسیم‌بندی، مانند نقشه‌ای دقیق، به پیچیدگی‌های روان‌شناختی و معنوی انسان اشاره دارد.

در فرهنگ جاهلی، معجزات انبیا به دخالت جن‌ها نسبت داده می‌شد، زیرا جن‌ها موجوداتی آشنا بودند. واژه «سحر»، که به کارهای شبانه و مخفیانه با دخالت جن‌ها اشاره دارد، نمونه‌ای از این سوءتفاهم بود. علوم قرآنی، با احیای دانش اشتقاق و زمینه‌های فرهنگی، می‌توانند به رفع این سوءتفاهم‌ها کمک کنند.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، به بررسی حکمت الهی در سبک نبوت و نقش علوم قرآنی در تحلیل رفتارهای انسانی پرداخت. عدم اعطای امکانات ظاهری به انبیا، برای جداسازی حق از باطل بود. صراحت انبیا در نفی کفر و شرک، مانع از نفاق و جذب مؤمنان واقعی را ممکن ساخت. علوم قرآنی، با ظرفیت تحلیل روان‌شناختی و معنوی، می‌توانند به بازسازی گفتمان دینی و پاسخ‌گویی به نیازهای معاصر کمک کنند.

نتیجه‌گیری کلی: اقتدار انسان در برابر حقیقت الهی

این نوشتار، با تمرکز بر اقتدار انسان در قرآن کریم، به تحلیل رفتارهای استهزاء، تکذیب و تمسخر در برابر انبیا پرداخت. استهزاء، نتیجه تضاد میان گرایش ظاهرمدارانه کفار و دعوت حقیقت‌مدار انبیا بود. اتهاماتی چون «مجنون» و «ساحر»، از ناتوانی در فهم معجزات و قیاس آنها با جادو و جن سرچشمه می‌گرفت. صراحت انبیا در نفی کفر و شرک، برای جداسازی حق از باطل و جذب مؤمنان واقعی بود. علوم قرآنی، با احیای دانش اشتقاق و تحلیل روان‌شناختی، می‌توانند به بازسازی گفتمان دینی و پاسخ‌گویی به چالش‌های معاصر کمک کنند. این اثر، با تأمل در آیات قرآن کریم و رفتار امت‌های پیشین، بر ضرورت فهم زمینه‌های فرهنگی و لغوی تأکید دارد تا از تحریف معانی جلوگیری شود.