متن درس

فلسفه و کلام اسلامی: تأملاتی در سوره زخرف

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۷۰۵)

مقدمه: نگاهی به مبانی فلسفی و کلامی در سوره زخرف

سوره زخرف، یکی از سوره‌های مکی قرآن کریم، با بیانی ژرف و تأمل‌برانگیز، به تبیین اصول بنیادین سلامت و بقای جامعه انسانی می‌پردازد. این سوره، با تأکید بر مفاهیمی چون معرفت، محبت، و قرائت صحیح، چارچوبی معرفتی و اخلاقی برای اصلاح فرد و جامعه ارائه می‌دهد. درس‌گفتار حاضر، که برگرفته از تأملات استاد فرزانه قدس‌سره است، این اصول را با رویکردی فلسفی، کلامی، و جامعه‌شناختی تحلیل کرده و ناهنجاری‌های جوامع مدرن را در پرتو آیات قرآن کریم نقد می‌کند.

بخش نخست: اصول سه‌گانه سلامت جامعه

معرفت، محبت، و قرائت: پایه‌های سعادت اجتماعی

معرفت، محبت، و قرائت صحیح، سه رکن اساسی برای بقا و سلامت جامعه انسانی‌اند. معرفت، به‌عنوان شناخت عمیق و آگاهانه از حقیقت هستی، محبت، به‌مثابه پیوند عاطفی و انسانی میان افراد، و قرائت صحیح، به معنای فهم و تلاوت درست آیات الهی، بنیان‌های یک جامعه متعادل و پویا را تشکیل می‌دهند. این اصول، همانند سه ستون استوار، توانایی دارند تا از خانه‌ای کوچک تا گستره‌ای جهانی را به سوی سعادت هدایت کنند.

این سه اصل، با ایجاد هماهنگی میان فرد و جامعه، نظمی معنوی و اجتماعی را پدید می‌آورند. معرفت، ذهن انسان را به سوی حقیقت رهنمون می‌شود، محبت قلب او را به دیگران پیوند می‌دهد، و قرائت صحیح، روح او را با کلام الهی هم‌نوا می‌سازد. فقدان این اصول، جامعه را به سوی فلاکت، خشونت، و جنگ سوق می‌دهد، چنان‌که تاریخ و وضعیت کنونی جهان گواه این مدعاست.

پیامدهای فقدان اصول سه‌گانه

جهانی که از معرفت، محبت، و قرائت صحیح تهی باشد، به دام ناهنجاری‌ها و بحران‌هایی چون قتل، غارت، و تخریب گرفتار می‌شود. این ناهنجاری‌ها، که ریشه در فقدان ارزش‌های انسانی دارند، آرامش را از فرد و جامعه سلب می‌کنند. جهانی که در آن خشونت و بی‌عدالتی حاکم است، به‌مثابه کویری خشک و بی‌حاصل، نمی‌تواند بستری برای رشد و شکوفایی فراهم آورد.

بخش دوم: تحلیل ناهنجاری‌های اجتماعی در جهان مدرن

ناهنجاری در برابر ناآرامی: تمایزی مفهومی

جهان امروز، بیش از آنکه ناآرام باشد، ناهنجار است. ناآرامی به مشکلات درونی و باطنی جامعه اشاره دارد، حال آنکه ناهنجاری، به اختلال در ساختارهای ظاهری و باطنی دلالت می‌کند. ناهنجاری، همانند زخمی عمیق بر پیکر جامعه، نه‌تنها آرامش را سلب می‌کند، بلکه هویت و نظم اجتماعی را نیز مختل می‌سازد. این تمایز، که ریشه در تحلیل‌های جامعه‌شناختی و روان‌شناختی دارد، نشان‌دهنده عمق بحران‌های کنونی است.

زبان‌شناسی و تأثیر واژگان بر ادراک اجتماعی

واژه «هنجار»، به دلیل حضور حروف جهریه مانند «ه» و «ج»، خود بار معنایی ناهنجاری را به ذهن متبادر می‌کند. در مقابل، واژگانی چون «رام» و «آرام»، با حروف نرم مانند «نون»، «الف»، و «ر»، آرامش و لطافت را القا می‌کنند. این تحلیل زبان‌شناختی، که ریشه در روان‌شناسی واژگان دارد، بر اهمیت انتخاب دقیق کلمات در توصیف حالات اجتماعی تأکید می‌کند. واژه‌ها، همانند آینه‌هایی که روح جامعه را بازتاب می‌دهند، می‌توانند بر ادراک و رفتار اجتماعی تأثیر بگذارند.

جهان ناهنجار: مصادیق و پیامدها

جهان امروز، به دلیل گسترش قتل، غارت، آتش‌سوزی، و بمباران، به محیطی خطرناک برای زندگی بدل شده است. این ناهنجاری‌ها، که ریشه در فقدان ارزش‌های انسانی دارند، آرامش را از فرد و جامعه سلب کرده‌اند. جامعه ناهنجار، همانند کشتی‌ای طوفان‌زده، نمی‌تواند به ساحل آرامش برسد. این وضعیت، ضرورت بازنگری در ارزش‌ها و رفتارهای اجتماعی را بیش از پیش آشکار می‌سازد.

بخش سوم: راهکارهای قرآنی برای اصلاح جامعه

ایثار و گذشت: کلید تبدیل ناهنجاری به هنجار

ایثار، گذشت، و ملاحظه، ارزش‌هایی‌اند که می‌توانند ناهنجاری‌های اجتماعی را به هنجار تبدیل کنند. این ارزش‌ها، همانند نسیمی که خاک کویر را به گلزاری پرطراوت بدل می‌کند، قادرند جامعه را از خشونت و فلاکت به سوی آرامش و سعادت رهنمون شوند. ایثار، به‌مثابه فداکاری برای دیگران، و گذشت، به‌عنوان چشم‌پوشی از خطاها، پیوندهای اجتماعی را استحکام می‌بخشند.

نقش قرآن کریم در اصلاح جامعه

قرآن کریم، با تأکید بر معرفت، محبت، و قرائت صحیح، راهکارهایی جامع برای اصلاح جامعه ارائه می‌دهد. این اصول، که در سوره زخرف به زیبایی تبیین شده‌اند، انسان را به سوی شناخت حقیقت، پیوند عاطفی با دیگران، و فهم درست کلام الهی هدایت می‌کنند. قرآن کریم، همانند چراغی در تاریکی، مسیر سعادت را برای جامعه انسانی روشن می‌سازد.

وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ
و هر کس از یاد [خدای] رحمان روی‌گردان شود، شیطانی بر او می‌گماریم که همدم او باشد.

این آیه، با بیانی کلامی، هشدار می‌دهد که دوری از یاد خدا، انسان را تحت تأثیر شیطان قرار می‌دهد و او را به گمراهی می‌کشاند.

نقد علم و دین صوری

علم صوری، با وجود فراوانی در جهان امروز، و دین صوری، که به ظواهر محدود شده، به‌تنهایی برای سعادت جامعه کافی نیستند. معرفت، برخلاف صفت‌شناسی ظاهری، به شناخت عمیق هویت انسانی می‌پردازد. علم و دین، هنگامی که از روح معرفت و محبت تهی شوند، به پوسته‌ای بی‌جان بدل می‌گردند که نمی‌توانند جامعه را به سوی سعادت هدایت کنند.

بخش چهارم: خودشناسی و خوددرمانی در پرتو قرآن کریم

انسان و انس: هویت انسانی در محبت

انسان، موجودی است که با انس و محبت تعریف می‌شود. انسانی که از محبت و ارتباط با دیگران تهی باشد، به‌مثابه چوبی خشک و بی‌جان است که قرآن کریم از آن به «خشب مسند» تعبیر می‌کند. انسان واقعی، در تنهایی خود به یاد خدا، پیامبر، دوستان، و حتی اموات می‌افتد و با این انس، هویت خود را معنا می‌بخشد.

وَإِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ
و آنها [شیطان‌ها] مانع راهشان می‌شوند و گمان می‌کنند که هدایت‌یافتگانند.

این آیه، با بیانی عرفانی، به گمراهی انسان‌هایی اشاره دارد که تحت تأثیر شیطان، خود را برتر می‌پندارند و از مسیر حقیقت دور می‌شوند.

آزمایشگاه روان‌شناختی: خودشناسی در تنهایی

انسان باید در تنهایی خود را آزمایش کند تا افکار و هوس‌هایش را بشناسد. این خودشناسی، همانند آینه‌ای که حقیقت درون را بازتاب می‌دهد، به انسان امکان می‌دهد تا با تأمل در افکار خوب یا بد، خود را اصلاح کند. اگر افکار منفی و شیطانی به ذهن انسان راه یابند، نشانه‌ای از دوری از معرفت و ایمان است.

تأثیر شیطان بر ذهن و قلب

انسانی که از یاد خدا روی‌گردان شود، تحت تأثیر شیطان قرار می‌گیرد و افکار منفی ذهن او را تسخیر می‌کنند. این وضعیت، همانند تاریکی که نور حقیقت را می‌پوشاند، انسان را به سوی گمراهی و ندامت سوق می‌دهد.

حَتَّى إِذَا جَاءَنَا قَالَ يَا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ
تا وقتی پیش ما آید، گوید: کاش میان من و تو فاصله مشرقین بود، چه بد همدمی بودی.

این آیه، با بیانی کلامی، به ندامت انسان گمراه از همدمی شیطان اشاره دارد و هشداری است برای بازگشت به سوی خدا.

بخش پنجم: نقد خشونت و راهکارهای کاهش آن

ناسازگاری خشونت با دین

خشونت، با جوهره دین و به‌ویژه قرآن کریم ناسازگار است. قرآن کریم، که کتاب هدایت و رحمت است، دینی خشن را تأیید نمی‌کند. خشونت، ریشه در فرهنگ، تاریخ، و محیط اجتماعی دارد و از عوامل بیرونی مانند تعلیمات نادرست یا تأثیر حاکمان و معلمان سرچشمه می‌گیرد.

خوددرمانی در برابر خشونت

انسان می‌تواند با تلقین و تکرار عبارت «من خشن نیستم»، خشونت را از خود دور کند. این روش خوددرمانی، همانند آبی که آتش خشم را فرو می‌نشاند، به انسان کمک می‌کند تا با تمرین و تأمل، رفتارهای خشن را کنار بگذارد.

نقد فرهنگ خشونت در ضرب‌المثل‌ها

ضرب‌المثل‌هایی مانند «چوب معلم گل است»، که خشونت را در تربیت توجیه می‌کنند، نادرست و غیرمنطقی‌اند. این‌گونه عبارات، همانند خاری در باغ تربیت، به جای پرورش، به تخریب روان انسان منجر می‌شوند.

بخش ششم: بازنگری در روایات و منابع دینی

پیرایه‌زدایی از روایات دینی

بسیاری از روایات دینی، به دلیل فقدان سند معتبر، نیازمند بازنگری و پیرایه‌زدایی‌اند. به عنوان مثال، داستان‌هایی مانند اهدای انگشتر گران‌قیمت توسط یکی از عالمان دینی یا کشیدن تیر از پای او، فاقد مستندات تاریخی‌اند و باید با دقت بررسی شوند. این پیرایه‌زدایی، همانند غبارروبی از آینه حقیقت، به شناخت دقیق‌تر دین کمک می‌کند.

نقد اغراق در توصیف شخصیت‌های دینی

اغراق در توصیف شخصیت‌های دینی، مانند ادعای تسلط برخی عالمان به زبان‌های متعدد، به حقیقت آسیب می‌رساند. این اغراق‌ها، همانند پرده‌ای که حقیقت را می‌پوشاند، مانع از شناخت دقیق و واقع‌بینانه می‌شوند.

بخش هفتم: ارزش حیات و منابع طبیعی

ارزش حیوانات و محبت در تربیت

حیواناتی مانند سگ، با تربیت و محبت، می‌توانند ارزش اجتماعی و اقتصادی بالایی پیدا کنند. کشتار بی‌رحمانه حیوانات، که ریشه در نادانی و خشونت دارد، عملی غیرانسانی است. محبت، همانند کلیدی که قفل قلب موجودات را می‌گشاید، می‌تواند حتی حیوانات را به موجوداتی ارزشمند بدل کند.

بهره‌برداری از منابع طبیعی

مناطق کویری، مانند قم، دارای منابع غنی زیرزمینی‌اند که با مدیریت صحیح می‌توانند به نفع جامعه بهره‌برداری شوند. سوءمدیریت، همانند سدی در برابر جریان خیر، مانع استفاده بهینه از این منابع می‌شود.

بخش هشتم: گوش شنوا و ظرفیت‌های کودکان

اهمیت گوش شنوا

انسان باید گوش شنوایی برای سخنان دیگران، حتی کودکان، داشته باشد. تواضع در گوش دادن، همانند دریچه‌ای به سوی حکمت، انسان را به شناخت حقیقت نزدیک‌تر می‌کند.

ظرفیت‌های کودکان

کودکان، حتی در سنین پایین، می‌توانند سخنان عمیق و ارزشمندی بیان کنند. این ظرفیت، همانند گوهری نهفته در وجود آن‌ها، نیازمند توجه و پرورش است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تمرکز بر سوره زخرف، چارچوبی جامع برای تحلیل فلسفی و کلامی عوامل سلامت و ناهنجاری جامعه ارائه می‌دهند. معرفت، محبت، و قرائت صحیح، به‌مثابه سه ستون استوار، بنیان‌های یک جامعه سالم را تشکیل می‌دهند. فقدان این اصول، جهان را به سوی ناهنجاری، خشونت، و فلاکت سوق داده است. قرآن کریم، با تأکید بر ایمان و انس، راه برون‌رفت از این بحران‌ها را نشان می‌دهد. خودشناسی، ایثار، و گوش شنوا، ابزارهایی‌اند که انسان را به سوی اصلاح نفس و جامعه هدایت می‌کنند. این نوشتار، با ارائه تحلیلی عمیق و علمی، می‌تواند مبنایی برای مطالعات پیشرفته در حوزه فلسفه، الهیات، و جامعه‌شناسی دینی باشد.