متن درس

تحلیل فلسفی اقتدار انسان در قرآن کریم با تأکید بر سوره دخان

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۷۰۹)

مقدمه: انسان، اقتدار و ضرورت هدایت

انسان، آن موجود والا که خداوند او را با کرامت و عظمت بی‌مانند آفریده، در پرتو هدایت الهی به سوی کمال و سعادت رهنمون می‌شود. قرآن کریم، به‌ویژه در سوره دخان، با بیانی ژرف و حکیمانه، جایگاه رفیع انسان و ضرورت وجود مربی صالح را برای تحقق اقتدار ذاتی او تبیین می‌کند. این نوشتار، با رویکردی فلسفی و مبتنی بر آیات سوره دخان، به بررسی نقش مربیان الهی، اهمیت التزام به هدایت، و پیامدهای نادیده گرفتن آن می‌پردازد. انسان، چون گوهری درخشان، در پرتو تربیت صحیح به جایگاه شایسته خویش دست می‌یابد، و بی‌بهره از هدایت، در تاریکی گمراهی فرو می‌غلتد.

بخش نخست: عظمت ذاتی انسان و ضرورت مربی

جایگاه والای انسان در نظام آفرینش

انسان، موجودی است که خداوند او را با کرامت بی‌مانند مزین فرموده است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ (سوره اسراء: ۷۰)، یعنی سوگند که فرزندان آدم را گرامی داشتیم. این کرامت، ریشه در عقل، اراده، و اختیار انسان دارد که او را از دیگر مخلوقات متمایز می‌سازد. با این حال، این عظمت بالقوه، تنها در سایه هدایت و تربیت به فعلیت می‌رسد. همان‌گونه که گوهری نتراشیده بدون دستان هنرمند جواهرساز به درخشش نمی‌رسد، انسان نیز بدون مربی صالح به کمال خویش دست نمی‌یابد.

ضرورت مربی برای تحقق اقتدار

انسان، هرچند با استعداد و هوشمند، بدون مربی نمی‌تواند به کمال خویش نائل آید. در فلسفه تربیت، مربی چون چراغی است که راه را برای سالک روشن می‌سازد. قرآن کریم، خداوند را مربی اصلی انسان معرفی می‌کند: «أَدَبَنِي رَبِّي» (پروردگارم مرا تربیت کرد). این اصل، نشان‌دهنده آن است که حتی انبیا و اولیای الهی تحت تربیت الهی قرار دارند. انسان، مانند نهالی است که بدون باغبان، در برابر طوفان‌های گمراهی آسیب‌پذیر می‌شود.

بخش دوم: نقش مربیان الهی در هدایت انسان

انبیا و کتب آسمانی: مشعل‌داران هدایت

خداوند، انبیا، اولیا، و کتب آسمانی را به‌عنوان مربیان انسان برگزیده است. سوره دخان در آیات ۲ تا ۴ می‌فرماید:
وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ * إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ * فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ (سوگند به این کتاب روشنگر * ما آن را در شبی مبارک فرو فرستادیم، زیرا ما هشداردهنده بودیم * در آن شب هر فرمان استواری فیصله می‌یابد). این آیات، قرآن کریم را به‌عنوان کتاب هدایت و مربی جامع انسان معرفی می‌کنند. انبیا و کتب آسمانی، چون ستارگان در آسمان هدایت، انسان را به سوی رستگاری رهنمون می‌شوند.

پیامدهای نادیده گرفتن مربیان الهی

انسانی که مربی الهی را نپذیرد، به حرمان و گمراهی گرفتار می‌شود. قرآن کریم، این زیان را با عبارت «خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ» (زیان دنیا و آخرت) توصیف می‌کند. این گمراهی، نتیجه تکبر معرفتی است که انسان را از پذیرش هدایت بازمی‌دارد. همان‌گونه که کشتی بدون ناخدا در امواج طوفان غرق می‌شود، انسان نیز بدون مربی در گرداب گمراهی فرو می‌رود.

بخش سوم: شایستگی مربی و چالش‌های تربیت

اهمیت شایستگی مربی

مربی صالح، باید دارای علم، تقوا، و صداقت باشد تا بتواند انسان را به سوی کمال هدایت کند. سوره دخان در آیه ۴ با تأکید بر «كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ» به حکمت و صلاحیت مربیان الهی اشاره دارد. مربی ناصالح، مانند راهنمایی گمراه، مسافر را به سوی پرتگاه می‌کشاند. در فلسفه تربیت اسلامی، شایستگی مربی شرط لازم برای اثرگذاری هدایت است.

خطای تربیت معکوس

تربیت ناصحیح، مانند رانندگی با دنده معکوس، نیازمند مهارت و دقت است. همان‌گونه که راننده ناشایست با دنده معکوس به موتور آسیب می‌رساند، مربی ناصالح نیز به روح و روان شاگرد لطمه وارد می‌کند. این استعاره، به پیچیدگی فرآیند تربیت و ضرورت شایستگی مربی اشاره دارد. مربی باید با دقت و حکمت، شاگرد را به سوی کمال هدایت کند، نه آنکه او را به گمراهی سوق دهد.

نقش قرآن کریم در تبیین دقیق امور

قرآن کریم، با تفريق و توضیح دقیق همه امور حکیمانه، به‌عنوان مربی جامع انسان عمل می‌کند. آیه ۴ سوره دخان می‌فرماید:
فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ (در آن شب هر فرمان استواری فیصله می‌یابد). این تفريق، نشان‌دهنده جامعیت و دقت قرآن در ارائه راهکارهای زندگی است، مانند نقشه‌ای دقیق که تمام مسیرهای سعادت را به روشنی ترسیم می‌کند.

بخش چهارم: اخلاق مربیگری و مسئولیت‌های عالمان دینی

مسئولیت مربی در هدایت خالصانه

مربی صالح، هدایت را بدون طمع و توقع انجام می‌دهد. قرآن کریم در سوره شوری، آیه ۲۳ می‌فرماید:
قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى (بگو من از شما برای آن پاداشی نمی‌طلبم، جز دوستی با خویشاوندان). این اصل، بر خلوص نیت مربی تأکید دارد. مربی باید هدایت را وظیفه‌ای الهی بداند، نه ابزاری برای کسب منفعت.

خطای طمع در مربیگری

مربی که به دنبال طمع و بهره‌مندی شخصی باشد، نمی‌تواند هدایت‌گر واقعی باشد. طمع، چون سمی است که روح تربیت را مسموم می‌کند. در فلسفه اخلاق اسلامی، طمع به‌عنوان رذیلتی شناخته می‌شود که مانع از تحقق هدف تربیت می‌گردد. مربی صالح، باید از هرگونه توقع مادی یا معنوی آزاد باشد تا بتواند شاگرد را به سوی کمال رهنمون شود.

خودکفایی عالمان دینی

عالمان دینی باید خودکفا باشند و از وابستگی مالی به مردم پرهیز کنند. انبیا و اولیای الهی، با داشتن حرفه و مهارت، نمونه‌ای از خودکفایی را ارائه کرده‌اند. این خودکفایی، به استقلال و اقتدار عالمان کمک می‌کند، مانند درختی که با ریشه‌های قوی در برابر طوفان استوار می‌ماند.

نقد وابستگی مالی در علم دینی

وابستگی مالی به مردم، می‌تواند به کاهش اقتدار علم دینی و انحراف اخلاقی منجر شود. قرآن کریم در سوره شوری، آیه ۲۹ می‌فرماید:
قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا (بگو من از شما برای آن پاداشی نمی‌طلبم). این اصل، بر ضرورت پرهیز از طمع و وابستگی مالی تأکید دارد. عالم دینی باید مانند انبیا عمل کند که پاداش خود را تنها از خداوند طلب می‌کردند.

بخش پنجم: رابطه عالمان و مردم در تربیت دینی

نقش مردم در حمایت از دین

مردم، با وجود مشکلات، عشق وافری به دین دارند. عالمان دینی باید با خدمت خالصانه به مردم، این علاقه را تقویت کنند، نه آنکه توقع مالی از آنها داشته باشند. این خدمت، مانند آبی است که نهال دینداری را بارور می‌سازد و به انسجام اجتماعی کمک می‌کند.

احترام متقابل در تربیت

احترام متقابل بین مربی و شاگرد، از اصول تربیت صحیح است. مربی نباید انتظار احترام یک‌طرفه داشته باشد. همان‌گونه که آفتاب به همه موجودات نور می‌بخشد، مربی نیز باید با احترام به شاگرد، فضای اعتماد و یادگیری را فراهم کند.

پیامدهای تربیت ناصحیح

تربیت ناصحیح، به گمراهی و تباهی انسان منجر می‌شود. مربی باید با صفا و اخلاص عمل کند تا هدایت مؤثر باشد. مربی بدون صفا، مانند چراغی خاموش است که نمی‌تواند راه را روشن کند.

جمع‌بندی: اقتدار انسان در پرتو هدایت الهی

تحلیل فلسفی اقتدار انسان در سوره دخان، جایگاه والای انسان را به‌عنوان موجودی با کرامت ذاتی و ضرورت هدایت او توسط مربیان صالح نشان می‌دهد. انسان، مانند گوهری گران‌بهاست که تنها در دستان مربی ماهر به درخشش می‌رسد. قرآن کریم، انبیا، و اولیای الهی، به‌عنوان مربیان اصلی، راهکارهای جامعی برای تحقق سعادت ارائه می‌دهند. عدم پذیرش این هدایت، انسان را به سوی حرمان و گمراهی سوق می‌دهد. عالمان دینی نیز باید با خودکفایی و پرهیز از طمع، به تقویت جایگاه دین و انسجام اجتماعی کمک کنند. سوره دخان، با تأکید بر نقش قرآن و مربیان الهی، نقشه‌ای جامع برای تحقق اقتدار انسان و ایجاد جامعه‌ای متعالی ارائه می‌دهد.